Ke Kumu Hawaii, Volume IV, Number 18, 30 January 1839 — Page 69

KE KUMU HAWAII
HE PEPA HOIKEIKE I NA MEA E PONO AI KO HAWAII NEI.
"O ka pono ka mea e pomaikai ai ka lahuikanaka; aka, o ka hewa ka mea e hoinoia'i na aina."
Buke 4. HONOLULU, OAHU, IANUARI 30, 1839. Pepa 18.

KA LAHA ANA MAI O KA PONO,
A ME KA NAAUAO MA HAWAII NEI.

                Mamua aku o ka hiki ana mai o na misionari, a i ka aha o ko lakou makahiki ma Hawaii nei, e noho ana no ko Hawaii nei me ka naaupo, a me ka ike ole i na mea e ola'i ka uhane a me ka naauao; kakaikahi wale no ka poe i aoia ia manawa.
                I ka hiki mua naa mai o na kumu misionari, aole i apo aku na kanaka o Hawaii nei, a malama koke i ka ke Akua olelo: ua noho hoowahawaha no. A liuliu iki, hookahi paha makahiki a me ka hapa, alaila huli iki mai kekahi poe alii a me kekahi poe kanaka. Ua aoia no nae kekahi poe i ka wa i hiki mai na misionari, aole i mahuahua, aka, mahope iho o na makahiki ekolu o ka noho ana o na kumu ma Hawaii nei, ua mahuahua ae ka poe i huli mai ma ka pono, a ao hoi i ka palapala.
                Ia manawa, ua hui pu ka pono me ka hewa. Inu rama no kekahi poe – mokoino no kekahi poe - hoomanakii no kekahi poe. Ua hoomakaia nae ka la kapu ia mau makahiki, a ua nui ka poe i hele mai maloko o ka hale pule e hoolohe i ka ke Akua olelo. Ua hai pinepine ia ka olelo i na kanaka, a ua mareia kekahi poe ma ke ano o ka hana a na misionari. Aka, aole nae i pau ka pau o ka pouli ia manawa, e noho lealea ana no na kanaka me ka hoomaopopo ole kau i na mea e pono ai ka uhane. A mahope mai o ia mau makahiki, ua ao nui ia na kanaka o Hawaii nei i ka palapala. Ua huli mua na'lii a me kekahi poe kanaka alo alii, a ua malama i ka ke Akua olelo. Ua paa naau i na kanaka ka pule a me kekahi mau ano o ka ke Akua olelo. Ua hooikaika na kumu ao pi-a-pa, i ke ao aku i na kanaka, a no ko lakou ike ole, a no ke kokua ole ia o ua poe kumu la, aole i mau loa ka lakou ao ana.
                A paa loa iho la ka manao o na'lii ma keia Akua hou, no ka mea ua wawahi ae la lakou i na heiau a me na kuahu hoomanakii, ua hookiia ka hoomanakii, ua papaia kekahi mau hewa ia manawa, a ua ae mai no na kanaka i ko na'lii manao e huli ma ka pono, a e ao i ka palapala. Aole nae he kanawai ia manawa e malu ai ke aupuni. Ia manawa ua noho oluolu na kumu mua i hiki mai, aole hoole na'lii i ko lakou noho ana mai maanei, no ka mea, ua ae mai o Liholiho i ko lakou noho pono ole, alaila hoihoi aku ia lakou ma ko lakou wahi i hele mai ai.
                Hele pu ae la na'lii me na misionari me ke kuikahi, me ke aloha 'ku aloha mai, launa 'ku me ka oluolu. Ua puunaueia na aina moku o Hawaii nei i na kumu mua i hiki mai; a me ka hiki lua ana a me ka kolu hiki ana mai. Nui ka makemake o na'lii i na kumu, e ao i na kanaka i ka palapala: a ua aloha no hoi. Ua malama na'lii ia manawa i na kumu, ua haawi pinepine aku i na mea e pono ai ko ke kino. Hawai aku i ka ai - i ka ia - ka puaa - ka manu - ka aina – a me ko Hawaii nei kapa a ia mea'ku ia mea'ku.
                A mahope mai, i ka umi a keu o na makahiki o ko lakou noho ana, ua laulaha loa ae la ka pono a me ka naauao ma Hawaii nei. Ua aneane pau na kanaka i ka ike i ka heluhelu palapala a me ke kakau palapala manao, a ua nui loa ka poe ao i ka palapala.
                Ua hoikeia na kula i na kumu i kela makahiki i keia makahiki, mai ko lakou hoomaka ana i ke ao a hiki wale mai i keia wa. Ia manawa, iloko o ka makahiki 1825 paha a i ka ono paha ua kauia ke kanawai o ke alii e hoomalu ai i ke aupuni. Ua lilo ke aupuni ia Kauikeaouli, a hoomaka iho la oia ia manawa i ka hana ma na mea e pono ai kona aupuni. Ua kaahele oia ma na moku a pau o keia pae aina e hai ana i na kanaka i ka ke Akua olelo me ke kau ana i na kanawai hoomalu e pono ai kona aupuni. Alua laua i ku mai e hoike i ko laua manao makemake e malama i ka Haku, me ka olelo aku i na kanaka, "E ao i ka palapala i pono ai." Oia a me kona kaikuwahine.
                Ua ikaika ke kanawai o ke alii ia manawa a pela no i keia manawa. Ua hoopaiia ka poe i hihia ma ua kanawai la me ka malama pono ole, a ua hoonohoia i poe luna kiai kiai e hooponopono ma ia hana, a ua kapaia lakou "na lunakanawai." Na lakou no e hoopai i ka poe malama ole i ke kanawai  e like me ka olelo a ke kanawai. O ka mahuahua ana ae keia o ka naauao ma keia pae aina a me ka pono.
                I ka hapalua o na makahiki he 18, mai ia manawa mai a hiki i ia wa, ua ikaika ka pono a me ka mahuahua ana o ka naauao, a ua paapu na aina a puni i na hale kula me na kumu kanaka maoli i ao aku ia lakou. I ka wa mamua aku o ka "hoouna akolu" ana mai o na misionari: o Rikadi wale no ke kumu ma Maui nei ia manawa, aole kumu ma Wailuku, aohe hoi ma Molokai, a nana no i hoike hele ma Maui nei a puni a pela no ma Molokai a me Lanai. A mahope iho, hiki mai la ka hoouna akolu, oia o Aneru, o Gerina, o Kalaka a me Gulika a me ko lakou mau kokua.
                Ia manawa ka loaa ana o ko Wailuku kumu o Mr. Gerina, mahope iho o kona hoi ana'e mai mai Noweke mai. Ia manawa ka pau ana o ka Rikadi kaalilo aku ke kau wahi ona i ke kumu mea malaila, i ke ao ana a me ka hai aku i ka Iesu olelo. Mahuahua ae la ka ikaika a me ke akamai o lakou ma ka olelo Hawaii, a na lakou i ao mai i na kanaka ma na mea e pono ai ka noho ana. Mahope iho, hiki mai la ka hoopau eha ana, oia o Mi. Tineka ma, alaila hui pu lakou ma kahi hookahi me ka poe mua a me ka lua a me ke kolu e imi e kuka i na mea e pono ai kolu e imi a e kuka i na mea e pono ai keia pae aina, a e hiki wawe ai no hoi ka naauao o na kanaka o keia pae aina, he mea mau no nae ia lakou ia ahaolelo ana i na makahiki a pau. Ae like lakou ma ko lakou ahaolelo ana, e kukulu i hale kula nui ma keia pae aina, a e wae i kekahi mea o lakou a nana no e ao aku i na haumana o ua kula la i na mea e pono ai ka noho ana o ke kino a me ka uhane. Paa iho la ia manao o lakou e kukulu i hale kula nui i wahi e aoia'i kekahi poe i makaukau lakou no na hana e pono ai