Ke Kumu Hawaii, Volume IV, Number 25, 8 May 1839 — Page 100
100 KUMU HAWAII. (MEI,
hine ponoi, me ke alakai pono ia ia ma ka pono, a me ka oluolu, a me ka pololei o ko laua mau kino—aole e haalele ke kane i kana wahine, a pela ka wahine i ke kane, a hiki i ka manawa i make ai kekahi o laua, alaila kaawale laua.
He umikumamaono paha na makahiki o kana wahine.
Na KAISARA KAPAAKEA.
KAHI MELE.
KA LUAKINI.
1. He wahi aha keia?
Hoike mai oukou;
He wahi eehia,
He luakini no,
Heaha la ka hana,
Ke hele mai maanei?
E pule, a hoomana
I ko kakou Alii.
2. Pehea la ke ano
O kamalii maikai?
E noho hanohano,
Makaala a kiai.
Maloko nei ka Haku
E nana pono no;
Nolaila e kipaku
'Na hewa o kakou.
3. Hoike no ke kumu
'Ka olelo e ola'i;
Hoolohe; mai ohumu,
Makau, a huli mai.
Mai hoi i ka hale,
A hana hewa hou,
O make eha wale,
A iho i ka po. L. L.
Honolulu, Aperila 4, 1839.
NO KE KO.
E ke K. H. he pono loa no ka wiliko, a me ke kanu ko. Ua kokua mai ka'u wiliko i ka hemahema o ko'u aina, no ke ko kekahi kala, no ka aina kekahi, he 45 kala o ka auhau ana.
E hana na konohiki, e like me kela mau lalani maluna ae aei. E i mai paha uanei oukou, Pehea la uanei e loaa ai ka wiliko a me ka ipuhao? Pela paha oukou na konohiki, he 50 dala no ka wiliko, pela no ma Kalauao, o Uilama ka mea nana ia, ninau aku ia ia i ko'u manao he uuku wale no ka ke alii auhau no ka aina, no ka noonoo hewa a me ka palaualelo o na konohiki, i ka hana e loaa ai ke kala e pono ai ka Kaisara, o ka ke Akua hoi i ke Akua.
D. OLELOA.
NO KA POAI ANA O KE KOKO.
Ua ninau pinepine ia na kanaka o Hawaii nei, i ko lakou manao i ka holo ana o ke koko, a me ka manao o ka poe kahiko, aole i loaa he manao ko kekahi i ka holo ana o ia mea, Kuhi lakou he moe malie ke koko maloko o ka io, a i mokuia alaila kahe! a i nui ke kahe ana, manao iho la lakou ua nui hoi ka eha. Aole lakou i ike he koko maloko o na aa, o ko lakou manao he makani ko loko o na aalele, a no ka pana ana, kuhi lakou he hanu a he ea ko loko. Ua oleloia he wai wale no ko loko o ka puuwai, nolaila kona inoa; malia paha ua kapaia he puukoko, ina ua ike pono lakou he koko ko loko o ia puu. Aole pela ka manao o na kanaka naaupo o Beritania i ka wa kahiko. Ike pono lakou he koko maloko o na aa, a kahe no ke moku i ka pahi. Aka, aole i maopopo ka poai ana, manao lakou e pii ke koko i ka po mai lalo, a pau loa ke koko iluna i ke poo paha, a i ka hele ana i ke ao emi iho ia ke koko ilalo ma na wawae, nolaila ake ka kanaka e moe, no ka pau ana o ke koko o kona poo, a moe iho la huli hou ke koko a pii i ke poo, i kona wahi mamua. Oia ka mea e maha ai ke kanaka ma ka hiamoe ana, i ko lakou manao.
I ka wa kahiko, kaha kekahi poe i ke kupapau a nana aku i ka puuwai, mawaena o na aoao elua o ke ake mama, manao koke iho la lakou he mea wela loa ka puuwai, a nolaila i hoonohoia ia mawaena o na upa makani huihui, i mea e maalili ai. Manao hoi lakou o ka pana ana, oia ka lele ana o ka wai ma ka puuwai wela, oia ka mea e pana ai na aalele, o ka lele ana o ke koko, a me ka makani, a me ka ea, a me ka wela maloko. Ua hala nae ia manawa lapuwale, no ka naauao o kekahi kanaka o Beritania,
I ka makahiki o ka Haku 1620, pai iho la o Hareve i kekahi palapala e hoike ai i kona manao, no ka holo ana o ke koko a puni, maloko o ke kino. Hoike mai la oia peneia;
O ka puuwai ke kumu o ke koko, a i ka upa ana o kekahi aoao, holo ke koko maloko o ke ake mama, a manamana malaila, a pilipu me na manamana makalii o ke kani ai e upa ana i ka makani; malaila i ano hou ia ke koko, a lilo ka mea eleele i ulaula, a hoi hou mai ma na aa liilii i huiia i eha aa, ua kapaia aakoko ake mama. Komo iho la keia koko hou a maikai ma ka pepeiao hema o ka puuwai, upa koke iho la ia, a komo ke koko iloko o ka opu hema; upa ka opu hema, a holo ke koko iloko o ke aalapuu, a malaila aku ma na aalele e manamana aku ai ma ke kino a puni. Malaila loa na manamana, aole i ike maka ia, alaila huli hou ke koko ma na aakoko a kahe malie mai a hiki i ka pepeiao akau o ka puuwai, maluna mai kekahi, a mai lalo mai kekahi. He koko eleele keia, a komo iloko o ka pepeiao, a kahe ke koko moloko o ka opu akau, upa iho la ia a holo hou ke koko ma ke ake mama. Pela ka hoike ana mai o Hareve, aole nae i apoia e na kanaka naauao ia manawa, hoole kekahi poe me ka manao lokoino ia ia, aka, mai ia manawa mai eha haneri makahiki a keu, ua kaulana ia mea, a heluia o Hareve me ka poe akamai. Anatomia.
MAKE NO KA BAKA.
Eia kekahi mea hoakaka ia oe e ke K. H.
O ka make koke ana o kekahi wahine i ka baka, ma Honolulu nei.
Eia kona make ana, haalele oia i ka baka i kekahi manawa, a puhi malu oia i ka baka i kekahi manawa, a ona oia, me he mea make la ka haalulu, a onini na maka, a ikeia oia e kekahi wahine, ua like no oia me ka mea make, a i ka la 5 o Aperila, i ka makahihi 1839 hele oia i ke aili wauke i kakahiaka nui o ua la 5 la, a hoi mai oia a ma kahawai, holoi oia i kona maka, a pau ia, hoi oia i ko lakou hale, me ka pua wauke, a me ka ahui maia, a me na pukui kapiki elua, a hiki oia i ko lakou hale, kokoli oia i ka wauke, aole hoi i pau, moa ka luau, na kekahi poe, a me ka inamona, hoi oia e ai me kana kane.
A pau ka ai a kekahi kanaka o Mokuhookahi kona inoa, hele oia iwaho i kapuahi i ke puhi baka, ike aku la o Nahoa i ka baka, puka aku la oia, a lawe malu oia i ka ipu baka a me ke ahi, holo ia a hiki ma kahawai, puhi malu iho la oia i ka baka, ma kahawai, a ona, komo aku la oia iloko o ka wai a make, aole i ike kana kane i kona make ana, a me kekahi poe e ae.
O na keiki liilii ka i ike mai ia ia i kona oni ana iloko o ka wai; holo mai la laua i mai la, ua make loa o Nahoa, i mai la o Kalimakuhi i make i ai ia ka lepo e olua; i hou mai la laua ua make loa.
Holo aku la o Kalimakuhi a ike ia ia i mai la i kana kane ia Kahopeaola, e nao ana ka hoi o Nahoa i ka oopu la, i keia mau wahi keiki hoi ua make loa, holo loa aku la no o Kahopeaola i ke kahawai ike ia ua make loa, ue iho la no ia i kana wahine. AMERA.
KUMU HAWAII. Elua hebedoma hookahi pepa, a he iwakaluakumamaono mau pepa i ka makahiki, he hapalua wale no ka uku.