Ke Koo o Hawaii, Volume I, Number 5, 10 October 1883 — KA MAKOU MAKANA. [ARTICLE]

KA MAKOU MAKANA.

Eia mai ha Kahou Hiwa'hiwa e na 6we o ua aina hulaiwi nei; he panee ia ahu nei he " Koo o Hawaii" me hona hino i hoomahuahua ia ae o hona mau aoao. īla hilā ole ia makou he mimi. iho i ha hoike ana i Jco makou mahalo -piha i na mahamaha i ho lahou apo ana mai ia> mahou i hoa huluma haihai olelo. JVo ha mea, mamuli wale no o na apo lohahi ana a na mahamaha i hihi ai ia mahou he hoomahuahua a.e i Jce hino o ha hakoū milimili. A, he noi ahu nei mahou e hoomau a e hooi ahu a hau i ha Puaaneane; a e lihe me ha nui o na mahamaha e apo mai ana, pela no mahou e panai ahu ai i he anailiwai lihe i kukai pu ai na lohomaihai o na aoao a elua, e lawe ahu i na hanaenae aloha a KOO O

O ke Komisina i koho ia e ke Aupuni o Amerika, e holo mai i Hawaii nei ? no ka imi ona a m© ka hoomaopopo ana i ka oiaio ame ka oiaio ole, o na kumu hoopii i waiho ia ae ilokp o ka Hale Ahaolelo Congresa oia Aupnni, e olelo ana, ua apuka o Hawaii ia Amerika ; mamuli oka hoo komo ia ana mai ona kopaa ona aina e ma* i]oko nei, a hoouna loa ia aku 3a ilaila malalo oke Kuikahi Panailike ? i kuniu e pakele ai mai ka uku dute, ua waiho aku la ia Komisina i ka lakou hoike no ia meaimua o ke Kuhina o Amei'ika. He elua ano oka lakou hoike : Oka mua 3 oia uo ka hoole ana i ka oiaio o na mea i olelo ia no ke o Hawaii nei ia Amorika malalo o ke Kuikahi. Ao ka lua, e hoao ana e hoonaneue i ke kahua o ke Knik.ilii Panailike mawaeua o na Aupuni a elua, i kuiun o hoopeni ia ni. Nolaila, ma koia mau auo a elaa o ua hoiko la, ua liiki ke mahele ia kona mau ano pene : Ile maikai ahe maikai ole. No na mea epili ana i ka liapa niua o ka hoike he mea maopopo, ao]e loa e hiki ia lakou ke kal pae ae ika waiho ana ao i ka hoiko e lioala i ke kumu hoopii, no ka mea, aohe kalina, a aole loa no he oiaio oia mau mōa malaloiho oka la. O ka h.apa hoj)e ; lie mau oleio oiaio ole no, a aohe hoike kokua ma kekahi mau mea. Aka, ke hopohopo nei makou, aia ma kekalii ano o ka lakou mau hoike r , mehe inelaua hookahua ia ka lakou mauano olelo mamuli o ko lakou mau manao pilikine», A o kauinau n, makou o nalu nei.

ina lie oiaio ka makou e koho nei—mai hea la lioi i ulu ae ai ko lakou mau manao pilikino e kue i ka mau o ke Kuikahi ? - Ua olelo ia, he poe lakou i kue i ke Kuikahi mamuli o ko lakou manao aohe pomaikai i loaa i ko Amerika poe ; aka, oiai he poe naauao lakou, a ua hoike ia aku hoi ka oiaio, he pomaikai nui ko Amerika ma ke Kuikahi ; me he la, aole paha e hoopaa ana lakou ia manao kue o lakou. No ia mea, ua aui ae ko makou nalu ana a kau Jiiai la keia noelo ana imua o ko makou noonoo : Aole anei i komo ka manao kuihe a hoowahawaha paha i ke kokua ana ia Hawaii mai na pomaikai o ke Kuikahi, mamuli o na olelo a kekahi mau nupepa haole i hoopuka ai a hoouna ia aku i Amerika ? No ka mea ? aia maloko o ia mau nupepa, ua piha wale no i ka pai a me ka mahalo i ka oihana mahiko, aka ua kuupau nae i ka hoo* holomoku ana i na kue a me na hoino lapuwale loa maluna o ka inoa maikai o ka Moi a me kona Aupuni. He mea hiki no keia ke manaoia, malia he oiaio.' No ka mea, ke ike ia nei, o kekah* poe kue Kuikahi e noho ana ma Ameiika i ike ole ia Hawaii nei a me kona mau ano a pau, ke lawe nei ]akou i ke kulana o ke Aupuni i mau kumu na lakou e hapai ai ma ka aoao e olelo an a he mea makehewa ka hoomau ana i ke Kuikahi mawaena o na aupuni elua. A, e kalaia mai makou ke olelo ae, ua ano hoohualau ae no he wahi manao koho īloko omakou, e haupu wale ae ana : aole no hoi—iloko o ka wa oiai ua mau Komieina nei i Hawaii nei, a oiai na Ona Mahiko o kakou e hoomakaikai ana ia laoku ma ko ]akou mau kihapai hoi kiiii ; oe o lakou i panai pu aku i na mookuauhau o ko lakou mau inaina pilikino i ka Moi a me ke Aupuni, oiai lakou e painuu ana 5 ka lakou mau Oihana ponoi ? Ina pela, ke manao wale nei makou, na lakou 110 i haawi aku i ke kahua 110 ka hapa hope o ka hoike a ke Komimna ; a he mau kahua v/ahahee a haalina loa ; 110 ka mea he oiaio ole, a ua okuu ae mailoko o na manao pilikino. A ina io o keia ka oiaio ; alaila, ua komo kahi poe o ko makou mau makamaka mahiko iloko o ke kuhiliewa mii. No ka mea, na manao nui wale no lakou i ko lakou mau pomaikai pilikino iho, me ka hapai ana a kau i ka laelae ; a ua hoino hoi i ka inoa a me ke Aupuni o lea mea !Nana i imi a loaa ka pomaikai ; me ka noonoo ole ae, oia mau mahele elua na mahele nui, a ke hoohui ia, alaila, oia iho la ke kahua e paa ai ke Kuikahi Panailike a ao]e loa ma ka nui o na mahiko, a me ka pii ino o ko lakou mau waiwai. Ma ko makou manao, ina oiaio na kaona o kela hapa hope o ua hoike la. alaila ko hoao noi ko poo o ka moo o

nahu i kona huelo ponoi, me kona manao o hai ke eha aiia.

Ano makou iho, aohe hopohoj)o ana. No ka mea, ua ike makou, aia ma ka inoa maikai o ko kakou dupuniemau aiko Ku.'kahi Panailiko ; a oiai ua loaa ia kulana kilakila, a ua hoiko ia mai o ke ao a puni • nolaiia, aohemau kumu hopoliopo ma ko ke aupnn[ aoao ; koe aku no na hana a ka poe mawaho ae. A ma lakou e lioōnele ana ia lakou iho mai uu pomaikai o keia makaua a ko kakou Moi i imi kino ai a loaa, alaila, me lakou :iku no ia. Ua maopopo ia makou, e hoao ana ko ka Moi Aupuni e au'a mai, ina he mea hiki, i ka mau ana o ke Kuikahi Panalilike, 1 mau ai ka pomaikai mawaena oka lahuikanaka' e noho ana malokn o kona mau palena

Ma ko makou makaikai ana i na liiona a pau o na nanaina o ko kakou kapitala alii nei iloko o keia au maikai, a me ka hoihoi ana ae i na hoomanao ana a makaikai pu i konu mau nanaina iloko o na makahiki he umi a oi i hala hope aku la, ua hoopaa loa ia ko makou manao hooia piha no ka holomua io maoli o ko kakou aina hanau e ke kanaka Hawaii, he mau hoike maikai hoi ia ma ka aoao o ko ke Aupuni hookele ia ana. Iloko o na makahiki lehulehu i kaalo hope, l)e oiaio, aole no he hiki ke oleloia ua ku malie a i ole ua nee hope paha ko kakou Aupuni; aka, e, hiki nae ke kaena ia ae ma ka aoao o na makahiki he elima i hala koke iho la, ua oi aku n hoike no ka holomua a me ka waiwai i hapai ia iloko o ia kowa pokole, mamua loa ae o na makahiki he lehulehn mamua aku o ia manawa. E nana ae kakou i ke kula panoa i waiho oneaaea no na la liu wale, kahi hoi i hoolilo ia he nome no na holoholona, a i moeuhane ole ia mamua aku nei e lilo ana i mau punana hoolulu nani 110 na kiuo kanaka o keia paemoku. Ae ! 0 Kulaokahua, he kula hooha maka ia mamua, aka, i keia la ? he kulanakauhalo hoohauoli me ka makahehi nui na ka ike o ka maka ko kilohi aku. Na home kilakihi, I hoopuni ia e na pun nani aala ? oia na pauiua no na ulu koli kuku i nalo aku. O ua mau eka la i loaa wale no i na (lala kakaikahi, ua lele aku a aia i ke tausani ka nui o kona mau eheu. Aui loa aku hoi na maka i Waikiki a hoea aku 1 kela palaha opilopilo lepo nui, maanei iho o Leahi ma, ke kula kaulana i ka nohoia e na manu ahiu no ka lehulehu o na kiowai, a i kapaia ka inoa o Kauahui. Oia kiowai ua hala analo, a he ululaau waokole ko hoomalu ala i kona ilihonua mai ka wela kikikinopu a ka la. Aia pu nialaila na hale nani, a mc ka poai lioohanoli heihM }\o kanlana* w ke kfihua ia o Kapiola^i

Paka; he walii i lioowaliaweilia mua ia, a ua makahehi nui ia i keia mati la.

Pehea hoi na nihinihi o Puowaina, kela mau awawa home o na kao ka mea lalama i ka pali ? Ua nalo ia mau hiona, no ka mea, he kulanakauhale nani ke kukti like la, me he auna manu la ka neeiiee like ma kae pali. E nana aku i Nuuanu a e aui loa aku i ka aoao ma Ewa. Ke palaha ]a na kauhāle me ka helemua. Ake ku iho ke kanaka ike kiekiena o Puowaina a makaikai ae i na poai o ko kakou kapitala alii nei, he oiaio, ke aloko nei ka ikāika o ka mana eleu o keia au hou o ka hoīomuā i kona nui a me ka laula ma na kihi eha o ka apana o Kona, Oahu;_a me he la, ma ka hoomaopopo iho, he mau la ukulii- wale no koe, a e helu ia auanei ke anapuni o ke kulanakauhale o HonoJulu ma na kuea mile lehulehu. A aole no hoi ma ka loa me ka laula wale ka makou mau hoomaopopo ana; aka, aia ma- na hana hou e hapai ia nei iloko ponoi o ka puuwai o ko kakou kulanakauhale alii, E naiia i na*hale uwinihapa nui e kukulu ia' nei. Nalo na kauhale o ke au kahiko me ko lakou hiona pu, a ua ulu aenei me he mau kupua la mai lalo lilo ae o Milu, a leuku aenei me ke kilakila i ka lunaiu, he mau kauhale hou me ko lakou mau hiona kamahao. He mau hiona hoohauoli nui keia i ka puuwai oke kanaka aloha aina. No ka mea, ua oleloia, ke emi nei ka waiwai o ka aina, a eia hoi kakou i3una o na ale kupikio o ka popilikia ; aka, 110 keia mau hana hou (he mau hana nui hoi no lakou na hoolilo da)a ana he mau haneri tausani lehulehu) —na ia mau hiona oiaio i hoike maopopo mai i ke kuhihewa o ia mau olelo a me ia mau kuko wale ana o kekahi poe. Ke hoike mai nei ke Aupuni rna kona mau huaheiu; kona launa ana me na Aupuni nui oke ao ; a ma kona hookele ia ana; eia no oia ma ke ala nani oka holomua a me ka lanakila. Ke hoike mai nei ka Ona Miliona o Kamaomao, a ke hoike mai nei o Kimo o Lahaina ma ka lauii, mau hapai ana i na hana hou nona na puu dala mii o lilo ana—i ka mau <*£a holomua o Hawaii, a e loaa ana ia laua na pomaikai nui ma keia mua aku. Ke hooia mai nei na mokuahi hou o Waila Ma, Poka Ma, a me na moku kuna hou, eia no o Hawaii ke holomua nei, a he au waiwai aku keia no lakou. Ke hooia pu mai nei ka puka ino ona mahiko a me na hana hou a lakou, eia o Hawaii ma ke ala pomaikai ame kuonoono. Ake nana ma na wahi a pau o ka aina, iwaena hoi o ka lehuleliu a pau, e ike ia no auanei na hiona piha o ka hoihoi a me kahauoli, e hooiaiō mai ana i ka hui lokahi ana o na mahele a pau—ke Aupuni, ka aina, na oihana a me ka lahui kanaka holookoa i]oko o kft poai nani kamahao o ka holomua.

A 110 keia mauliaawina amakou ehoomaopopo nei me ka hooiaioia e leo makou lunaikeh.ihiv 5 nolaila ko makou hauoli .piha me ka hoihoi e hoikeike muu aku ina hoolana manao aua ma kahi o na hoao ana a kahi poe e i iva manaolana. Eia'o Uawaii laiiakila mau o Hawaii !