Ke Kilohana o ka Malamalama, Volume III, Number 27, 30 July 1909 — HE MOOLELO HAWAII NO KALEI MANUIA KE KAEAEA O HAWAII NUI A KEAWE-KA MAKE ANA AME KONA OLA KUPANAHA ANA [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII NO KALEI MANUIA KE KAEAEA O HAWAII NUI A KEAWE-KA MAKE ANA AME KONA OLA KUPANAHA ANA

"E hoe aku kaua a «biki i Mokihana," vrabi a Makahanaloa i pane mai ai i ke keiki, "aia ilaila ka uhu kaulana o keia mau makalae e waiho mai nei, hele no boi a hei ia oe kela uhu, o oe ka moho lawaia puni o Hawaii." Ke nee nei uo laua imua aia no na maka o Manuia f lalo kahi i ha-lo ai, isia nei no ka ike i ka maalo o ka uhu o kofe nei hoolale aku la no ia i ka makuakane. Hueaenei ka makuakane i ka maloo hana mai nei a i ka pakali, ka hookuu aku la no ia o ua keiki uei, i hakalia no a pili i lalo o ka pili mai la no ia o ka otiu a hei ana iaia nei, a loaa iho la ka laua fiei pakali. Oko laua nei boe aku ia no ia a kau pono iluna o kahi e ike mau ia ai ua uhu kaulana nei. i aku nei ka makuakane eia maanei kahi e noho mau oei ua

nei, aohe mea uana e hoohei e paa ai ō4a. R walaau ana no laua nei o ka ike aku la uo ia o ua "keiki nei i ka pii ana ae o keia uhu nui aohe o kana mai oia hele no ia a kokoke e pili ilana o ka ili kai a hookikaha ana me ke ano hooio a o ka iho aku 1a no ia ualowale. Hookuu aku nei keia i ka pakali aole i pili aku ilolo ike aku nei keia i ka

hemo ana mai oua uhu nei mai loko mai o ka lua a hele aenei i ka pakal|, ia pili ana uo o ka bei mai la no ia iaia nei, ke noke nei ua uhu nei i ke kupaka a hakihaki ke alahee o ka upena, i ko ia nei ike ana o ko ia uei pane aku la no ia i ka makuakaee, "paa mai oe i ke' aho a kaua. ,v \, O ko ia nei luu aku la no ia a loaa ks~tnahamaba o ua uhu oei hookahi ke kupapa ana a kau no hoi iluna o ka wau ua make loa ua übu oei.

O ka Makahaualoa ia.i olelo ibo ai aohe no keia be keiki a lohe mai i ke a'o, o ke a'o oo i ka.lawaia me ka hakaka pu 00, a be keu aka oo hoi a ke keiki aho loa ma ka luu aaa. A kau aa uhu nei iluna oka waa o laua nei hooponopono i ka upena ua hele a mokumoku.

O ko Kalei Manuiā ma hoe hele mai la no ia a hiki i Kahalii piha pu kahi waa o laua nei i ka uhu, aia no keia i ke kakahiaka nui wale, nolaila hoolak aku nei no c Kaiei Mauuia ia Makahaualoa e uhoi loua, ua ae mai la oo hoi kela a o ko iaua oei boi iho la oo ia. Aohe hana a Makahaoaloa na Kalei Manuia wale no ka hoe a pae laua nei i ke awa, a oia no hoi ka ua makuakane nei i olelo iho ai i ka ikaika'o ke keiki i ka hoe. A f»ejaua nei iuka kaii aku iaua nei ia Uhunui ma aia no laua ala i ka moaua, nolaila o ko Kalei Mapuia ku ae la no ia a hopu i ka uhu ana i hei ai i Mokihana a o ka hoi iho ia no ia i kauhale a hahai uiai la no ka makllaliine mahope ooa, a hiki no hoi keia i kauhale hiki po ana no hoi me ka maknahine. Ka pane aku la no ia o ka makuahine, "K aha ana kena uhu •u?" "E okioki aku no hoi paha a ai aku," wahi a ua keiki ala, Oko ka makuahine eleu aku la no ia hana i ua i'a nei, aohe 110 hoi a kana mai o ka momona launa ple o keia uhu. Re heie nei ua keiki nei i ka auau, a hoi no hoi o ka hoolale aku la oo ia i ka makuahiue e paiua laua. Mahope iho o ka pau aoa o ka laua nei ai ana, u% paoe mai la ka makuahine:

"A pehea ana ka eui o ka i'a a olua, e kaulai paba?" "He kaulal aku riō boi pāba, M wabi a ua keiki ala i pane mai ai i ka makuahioe. Eu walaau ana uo laua nei hoea ana o Ma]cahanaloa me ka aumaka i'a oie kekahi poe be aui wale. O kia uui'O i loaa la laua nei he hookahi lāu l%>i. Ke haavd nei ka makuakane i kela me keia kanaka napai waa« o ke k(%na iho ' ' E ana no lakou nei ika i'a hoea ana o Uhunui ma a hooho ana no h'oi i ka nui iho oWa laoa nei i'a oiai be mau v?ahi kauna wale tbo no ka !aua.

Ua hala aku 1a oo o Kalei Manuia i kana ptmi o ka paaoi me kamalii a ahiahi no hoi hoea aaa ua keiki nei i kaahale me oa waimaka i kuamuamu ia mai e kamalii i' oa makua ole.

I ka ike %na awi <oei o na makj|a i ke kulu o na waima£a n'nau mai nei iaia nei a oia no hoi k t ua keiki aia i hoike aku ai i kona kuamuamu ia; aka, hooialau wale ae la no ka makuahine a o Makahaualoa hoi pane hoolalau mai la oia me ka i ana: "E kuu keiki na makemake ia oe e pili me Kahaleiwi i ka iawaia uhu, pehea kou manao?" "I keaha hoi," wahi a ua keiki nei, "he pili aku no hoi paha." p«no ua ae mai la no oe," *rabi a ka "e kaua i kahi o ua kanaka nei." O ko laua nei hele iho la no ia a ia laua uei i hiki aku ai e hono upena mai ana kela, a ike ia laua nei, kahea, a hui ae la no hoi lakou uei pa ana no ka uinau a kamaaina: "He huakai aha keia a olua?" "I hele mai la hoi maua e boo> maopopo be pili paha kau no ka mea e eo ai oe i ka lawaia uhu, lilo ou mau waa. a pela aku," wahi a Makahanaloa. "Ae," wahi a Kahaleiwi i paue mai ai. "I keaha la?" "Ua aa hoi ka'u keiki e pili me oe ma ka lawaia uhu, a oia ke kumu o keia hiki aoa mai la imaa ou," wahi a Makahanaloa.

M Ua potJQ," wabi a Kahaleīwi, "lawe ia mai na walwai apau i ko'u hale nei, a i eo oo hoi au iaia nei lilo no boi-ko*u mau pouo apau 0 keia nohh'ana." . .. I ka bolo ana o ka pili o ka boomakaukau iho la no ia o na aoao a 1 elua. Ma kekahi la ae o ko Kalei Maōuia kii aku la no ia a ka waa uui bapai ilbko o ke kai, a pela mai la no bot o Kahaleiwi, o ko laua uei holo aku la no ia a ke poi uaualu o ka baule ibo la ho iao ka Kalei Manuia pakali aia hoi o Kahaleiwi ke hoe ala no ke ko'a übu, aohe a ia nei nana aku. 'Haule uo ka ia nei pakaH o ka pili mai la no ia o ka uhu a bei i ka ia nei jjpena, a pela aku ana, aōhe hala ke kiina a, ke kake o Lebua. O ka hele keia ! a piha nei waa kii hou be waa. | Ike mai nei o Kahaleiwi be waa ; okoa keia o ua keiki nei nolaila ho» hou mai oei oia a kahi a ia nei e 1 lana ana, niuau mai nei: r "Aia ka hoi ihea ko waa mua a l kaua i holo mai nei?" ( "Ua hoopae ia aku nei iuka o ka aiua ua piha i ka uhu," wahi a Kalei Mauuia i pane aku ai me ke ano hooio. "Kahahal be keu aku oe a ke keiki hoopunipuni nui wale, nawai

i olelo |bai be nKu ko keia wahi e piba koke ai kou waa," wahi a KahaleiWi. -* Aohe no- he pane hou aku « •K-alei no keia 1 e hoki mai nei i k& Ke nana ako nei no Ipoi o Kahaleiwi i ke afeamai loa ole 6 keia k«īki i ka lawaia, na ia mea i hoo$»mo aku i ka manao ■hopohopo ilok» ona a pae okoā aleu !a ola oo ka aioa.

pae aaa aku ua ike io aku jie keiaaa 0m ka waa mua i ka uhtt,«%)le i.hapai ko ia uei waa iuka pae hpu ana no ua keiki nei me ta |dha tio o keia waa hou, nolailih ae ka naau kaumaha a minamipa no boi i kona mau waiwai, cra paue, aku la keia i na makua o Kalei Manuia:

"Ua |eo ani ke keiki a olua, 0 ka'll hoi bc hookahi waa a o ka ia nēihe&oawaa, noiaila, o na waiwai apau a*tt' i pili ai me olua e iawe aku olua ia mea." la no hoi na wahi fsakua |o Kalei Mauuia, uolaila, ma kekaM la ae «a hoohikihiki iho la iakou-nei i waiwai apau ao ka hope iok o ke kaikamahine a Kahaleiwi i uftaS loloa mai mahope o KaleiManu^.

Mauiuli pakela hoohihi a makemake maoli o keia kaikamahine ia Kal«H Manuia ua hiki ole i ka makua & paa mai, a nolaila ua noi pu mai la oia me na o Kalei Manuia e noho pu ai, a tna kekahi lano Ua kohu no keia mau opio oiai be mau opio ui no laua a i eiua. | ■

' Oka inoa o keia kaikamahine a koaa" maa kupuna i kahea ai o kaikamahine ui a oluolu bo hoi, a ua hauoli no hoi na ka loaa ana o Kalei I Mauuia ke kane a ua kaikamahiuē nei e pipili ai. ATa kekahi la ae hele no ua keiki nel i kana haua mau o ka paani a ma keahiahloia lahoi mai uei ua keiH nei me na waimaka a imua o ka mattjua%ine i aku nei: "E kjmi mama e, la apopo wau e make ai." "I hoi?" wahi a ka makuahine. "Nui ko'u hilahila i ke kapa ia mai he keiki poo ole. a nolaila ua hoohole wan ina aolē e hiki ia oe ke hoike mai he makuakane ponoi no ko'u alaila la apopo e lele ana au i ka pali a pau kuu ike ana i ka hilahila e kela inoa."

I ka lohe ana o ka makuahine me ka oliana i keia maoao o ua keiki nd, o ka nee iho la no ia o ka obac ai ka uwe. I uwe wale ia no eka makuahiue aao ia po. Ala aenei no hoi ua kēiki nei a uana mai la i ka makuahine oiai na waimaka o ke aloha e haniui aku ana imuj& ona. "Hea|ha keia ou e mama.ua pilikia 4oei-pe?" "Aole, e kuu keiki," wahi a gpfniooa, "e haliu mai e kuu keiki, be makuakane no kou aia la i Kona i Keauhou, o o Makukoae, eia ia'u na hoailona aua i haawi mai ai ina oe e imi aua iaia ama keia mau hoailona elua la e ike mai ai oia ia oe he keiki oe naoa." "Inā pel» ka oiaio alaila apopo au e hele ai e huli iaia," wahi a Kalei M|atiuia, * iaia ihea?" wāhi a* ka maknahme. "mai kubi paba oe he pokole qi«i keia wahi aia no ma o aenei, >i|» o Konii o lilo loa, ma kela huli oka aina. K hoolohe mai oe i ka loihi o kahi a ko makua-' kane e noho mai la. Mai īa nei a ; Laupah<j#hoe hoomaka oe e poo- j hina, mai laila aku a Honokaa! kanikoo oe, laila aku a Kukuihaele kolopupu oe, a Waipio o ko; haumakaiole no ia, a aai laila aku ! a Waimea.palalauhala, oia la \ lohe mai oe e kuu keiki." ; "Ea, loihi io no e mami," wahit a Kaleī Maooia. "Pehea ina wau e hele muluna o ka waa?" ' Eia «ku no ia pilikia ou o na ale oka moana; noUiU noho mai no kaua. Ua ike 110 oe ika lawaia kii ako io a loaa ka i'a hoi mai oo ai a hala aeana ua la a peia aku •ua." (Aole i pau.) f