Ka Lanakila, Volume I, Number 1, 1 July 1909 — HUAKAI KAAHELE I KA PAPAKU O KA HOHONU Kona mau Hiohiona ame ko Laila Kini Lehulehu KA MEA HUNA O NA MEA HUNA. [ARTICLE]

HUAKAI KAAHELE I KA PAPAKU O KA HOHONU

Kona mau Hiohiona ame ko Laila Kini Lehulehu

KA MEA HUNA O NA MEA HUNA.

[Kakauia e ka Anela o Mekiko.]

[OLELO HOAKAKA:—E ka makamaka kuilima a hoa puhenehene o Ka Huakai Kaahe}e i ka Papaku o ka Hohonu. ke waihoia aku nei imua o kou alo keia mool'elo; a ma ka nana a wae ana a ka Lunahooponopono o KA LANAKILA, ua loaa na hooia ana no ka hiki e lilo keia moolelo i mea hiaai nuiia e kou hanohano, a e lilo auanei i mea olioli i kou noonoo, a i moolelo hooipo nuiia hoi e na kini e heluhelu ana i na kahinia o keia Pepa. Aia ike au i hoomaka ai o kela kaua nui weliweli mawaena o ka Akau ame ka Hema o ke Aupuni Repubalika. Nui o Amerika, i ke au hoi o ka 1867 ame 1868, ua pae mai la ma na kapakai o Hawaii a ke aloha nui, he lono no kekahi moku kupanaha i hanaia eke akamai oke kanaka; a o ke ano o ua moku la ua ane like me ke kika-puhi ka nepue puipui o kona panku waena, a kamoe aku kona mau welau i ka oiki; o kona holo ame kona mama maluna a maloko o Ka moana, aole he mea like o ke kupanaha nui wale iloko oia au, a o kona enegini ame na hana akamai apau i pili i kona ola, aole he mea hiki ke hoakaka pono mai a hiki i keia la, elike me ka ike oleia ana o kona mea nana i kapili ame ka aina kahi i kapiliia ai. pela no i nalowale aku ai laua iloko o ke au pouli o ka ole. Mamuli o na olelo ik'» a kekahi kanaka Farani i lawe pioia e ua moku la, pela iho ia i loaa mai ai kekahi mea e pili ana nona, a oia ka KA LANAKILA e panee aku nei imua o na kini o kona poe heluhelu, me ka lana mau o ka manao e lilo ana keia moolelo i hoa kaana a i hoa iloli no oukou iioko o ko oukou mau home pakahi, malana o na noho, na papaaina ame ko oukou mau wahi hooluolu & hoonanea.—LUNAHOOPONOPONO.]

MOKUNA ī. Ke Kuaau Paialewa. Ua kaulana ka makahiki 1866 no kekahi ulia kamahao, a no k< kahi hoak&ku ano e i hiki ole e hoakaka pihaia kona ano. ona luina holomoku, na keiki huki

kaula o mua, na ? lii moku o kela ame ,keia mau kulana like ole, na kapena hoL o na moku nunui a liilii, mai na aina puniole mai o Asia, Europa,' Amerika Akau, Amerika Hema ame ko na wahi e ae apau o keia Poepoe Honua, o lakou apau kai hoolele hauliia no keia mea kupanaha. No kekahi manawa i hala aku mamua o ke ala ana mai o na manao pihoihoi no keia mea, ua halawai mai la me na moku kekahi "mea -nui aiwaiwa,' 7 he mea kino loihi, ano miomio, a ua hoonaniia i kahi wa me.ka weli malamalama, a he oi loa ae hoi kona nui ame ka mama o kona oni ana mamua o ke kohola, a o kekahi i'a e ae paha o ka hohonu. 0 ka mea ano nui i hoikeia ae e pili ana i keia mea kino ano e ; (ke paa nei keia iloko o na buke mo.olelo holo moku he nui), ua kulike loa ka lakou mau hoike ana ma na mea he nui. ma ke ano o kona kino, pela me kona mama Jua ole, kona ikaika hoonee kupanaha ame ke ola kupanaha i haawiia mai nona ina he mea kino i'a ia no ka hohonu o ka moana. 1 ka lawe ana mai a rojnoo pono i na mea i ikeia no ua mea ano e 'la ma iu manawa kulike ole, ua ane hiki ole ke kohoia ka mea pololei, a no ka mea, ma ka hoike a kekahi poe holomoku, ua hai ae lakou i ko lakou halawai ana me ua mea kino la, a wahi a lakou ua oi palima aku ka nui i ko ke kohola loihi. I ke kaupaona ana i na mea apau i hoikeia mai e pili ana i keia mea kino ano e a kupanaha * ka moana, ua ikeia ke pohihihi maoli; a ina pela io, alaila, oia iho la kekahi o na mea ano nui a ko keia Ao e pono ai e ike ia mea kamahao a mana nui o ka hohonu. Nolaila ; ma ka la 20 c lulai, A. D. 1866, ua halawai mai la ua mea kupanaha nei o ka moana me ka mokumahu "Kiaaina Higinisona, 1T o ka Hui Hooholo Mokumahu o Kalokita ame Burenaka, e lana hele ana ua mea nei i ka moana, he elima mile ka mamao mawaho aku o na kapakai o Auseteralia, ma ka aoao hikina. 0 Kapena Beka oluna o ka mokumahu Kiaaina Higinisona ka mea i ike mua aku i ua mea kupanaha la, a ma kela wa o kona ike ana, ua manao maoli no oia he kuaau one i ike oleia mamua ,* no ia- mea, ua hoomakaukau iho la oia e ana pono i kahi a kona moku e holo nei, a Joaa iho la laia eia oia ke holo nei ma ke alahele no i maa mau i ka holoia e na lnoku, a hoomanao ae la-oia, aole ka keia he kuaau one elike me kana i manao wale ai mamua. laia no e poluluhiia ana e na noonoo o keia ano, aia hoi me ke kahaha nui, ua ike aku la oia i ka pupuhi ana ae o ua mea *la i na omaka wai elua, a lele kao-kao ae la i ka lewa no na kapuai he haneri ame kanalima ke kiekie, a i ukaU puia hoi e kekahi leo ano e; a na keia mau mea ana e ike maopopo nei i loaa ai iaia na hoomanao ana, he i'a ka ua mea 'la. Me ia mau ano like no hoi na mea i ikeia e \a moku Kolumehia, o ka Hui Hooholo Mokumahu o Inia Komohana ame ka Pakipika, ma ka la 23 o īulai oia A. D. no. Ma keia ikeia ana ? na poe oluna o keia mokumahu ae la, ua hiki ole ia lakou ke hoomaopopo pono i ke

auo maoli o ua mea .'la ? oiai ? e holo ana oia me ka mama lua ole; a ma ka. auwina ia o ua hi hookahi 'la no. oiai ka La e aneane aku ana e honi aloha me na hunawai ō ka moana, ua ike puia iho la no oia e ka mokumahu "Kiaaina Higinisona M no ka lua oka manawa, oiai nae, he ehiku legue moana ka mamao mawaena o laua. He umikumamahiku la mahope mai, he elua tausani mile ka mamao mai keia wahi aku, e holo ana ka moku o ka Hui Natonale ame ke "Sanona" o ka Hui Mokumahu Lawe Lela Roiala i ka hikina, ma kela hapa o ka moana Atelanika, e waiho nei mawaena o Amerika Huipuia ame Europa, ua ike likeia e laua ua pilikua nei o ka hohonu, ma ke kau like ana o laua i na hoailona i kekahi āme kokahi ma ka latitu Ak. 42 degere 15 minute, lonitu Kom* 60 -degere 35 minute keia ikeia ana. I ka hoohalike ana i ka laua mau mea i ike ai, ua manao na poe apau maluna o ua mau moku la, ua pololei ka lakou koho ana i ka loa o ua mea kino la, a lakou hoi apau i manao nui loa ai he i'a ua mea ? la, a nona hoi ka loa he ekolu haneri ame kanalima kapuai a oi aku, oiai, ua emi mai ka loa o keia mau moku iko ua i ? a kupanaha la oka lipolipo o kg. hohonu. I ka pahola ana o keia lono ma na wahi apau a keia mau moku i ku aku ai ame na lono lehu]ehu i ike ia ai e ka moku <4 Perelina " —ka hookui pu ana hoi o ka moku "Etena" o ka laina Iniana me ua pilikua hoopahaohao nei o ke kai—ka moolelo i kakauia e na 'lii moku o ka manuwa Farani Noremanadi, ame ka mea i ana ponoia e na ukali o ke Komodoa Pili-Kemiki maluna oka moku "Haku o Kalaika," ua lilo keia he mea nune nui loaia e ka lehalehu. Mamuli o keia mau lono, he nui no na pahenehene i halawai aku me ka poe nana i hoike mai i keia mau lono, aka, o na Aupuni ikaika a holomna o Enelani, Amerika ame Geremaniu, ua noonoo nui lakou no keia mea. Ma na wahi apau i akoakoa nuiia e na kanaka, o ua pilikua 'la a hookalakupua hoi o ka lipolipo o ka moana ka mea kamailio nut loaia, a he nuhou kumau hoi ia no ka la. Ua hakuia he mau mele lehulehu a meleia ma na wahi akea, ua peioia maloko o na nupepa, a ua hoikeikeia ma na kuahu hana keaka. XJa hoolahaia na ano kaao apau e pili aita nona. Ua paiia iloko o na nupepa na kii like ole o ua hookalakupua la elike me ka mea i manaoia nona—mai ke "kohola keokeo" q, hiki i ka."mobi-diki" weliweli o na kaei anu loa ame ke delegona nui o ke koi; he mea ola no ka hohonu o ka moana i manao waleia ua hiki iaia ke puliki. i ka mokū nona ka nui he elima haneri tona, a -lumai aku iaia no lalo o ka papaku o ka moana. Ua ala mai la na hoomanao ana i na kaao lehulehu o ka wa kahiko iloko o ko ka lehulehu mau noonoo ana, a ala pu mai la no hoi na manao i hoakakaia e Arisetola ame Piline, na niea nana i olelo mai, aia he mau pilikua o keia ano ke ola nei ma ka moana.

Ua hoea mai la no Ijoi iloko o ko ka lehulehu mau hoomanao ana na kaao o Norewai ame na mea i kakauia e Paulo Hegede no na mea kupanaha i ike muaia o na makahiki mamao i kaa hope loa aku. No keia mau mea, ua poha mai la na paio ana mawaena o na poe manaoio ame ka poe manaoio ole no ua mea kupanaha la, <1 ua hele loa aku ia mau paio ana ma na nupepa, a ua hoowela puia hoi na nāanao o na mea apau no ka ninau "Kaiwikani o ka Moana." Ua hoopaapaa aku na lunahooponopono o na nupepa pili akeakamai me ka poe manaoio pili i na mea ola kupanaha i oi aku mamua o ka mea i maa; a iloko o keia paio ana ua nui na galani wai inika i hoo'haniniia, a ua kahe pu no hoi me ke koko o kekahi poe; no ka mea, mai ka olelo ana no keia mea kino kupanaha o ka lipolipo o ku hohonu, ua huli ae la ke kamailio ana a i na mea pilikino. Eono malama ka loihi o keia hoouka kaua hahana ana maluna o ka moana uliuli o ka wai inika, me ka loli ana o ka lanakila i kekahi a i kekahi aoao. Ua ike nuiia keia mau paio manao ana maloko o ka pepa o ka Hale Kilohonua o Berazila, ka Eoiala Akadame o na mea akamai ma Berelina, ko Beritania Ahahui o na mea Akamai, ame ke Samitisonia Hale ma ke kapitala o Wakinetona; pela no hoi maloko o na nupepa w Akipelago o Inia," na nupepa o na mea akeakamai o Farani ame na nupepa kaulana oia aupuni ame na aina e ae. No ka manawa loihi keia paio ana, a oiai e pii mau ana ka enaeua o ka hahana o keia mau manao paio, ua hoolaha mai ia kekahi o na nupepa alakai a kaulana loa o Farani i kekahi moolelo hoohenehene ma ka hoohalike ana i ua pilikua nei o ka moana me ka Wahine-hiu-ia, a oia iho la ka mea nana i hoopau ae i na paio ana, a no ka mea, ua moakaka maoli na hoakaka ana e pili ana iua i-a kupanaha 'la. Ma keia ua lanakila ae la ka ike akamai oleio mamua o ka noeau ame ka loea pookela o ka mea nana i hookumu i keia mea kino kupaianaha. Iloko o na malama mua o ka makahiki 1867, me he la ma ka nana ana ua pio loa iho la na hoomanao ana no ua kupua 'la o ka moana, a oiai nae, e noho ana ke ao nei me ka noonoo hou ole aku nona, aia hoi ua loaa mai la he lono hou i ikeia no ua pilikua 'la. Nolaila, aole keia he mea wale no na ka poe akamai apau e huli pono ai, aka, na na mea no apau, a no ka mea, ua loaa mai na lono hope loa e hai mai ana ua ike houia ua luno kupanaha nei o ka moana, me ka hiki iaia ke hoonui, houuku t ke lana maluna o ka ili hualala o ka moana me he pukoa lewa la. Ma ka po o ka la 5 o Maraki, 1867, e holo ana ka moku "Moravia," o ka Hui Moana o Monsterela, ma ka latitu 27 degere 30 minute, a ma ka lonitu 72 degere 15 minute, ua hookui aku la ka aoao akau o hope o ua moku ? la me kekahi mea i manao waleia he puu pohaku, —he puu pohaku hoi i lioailona oleia ma ka palapala aina, ma ia wahi oka moana, No ka paa ame ka ikaika o na aoao o ua 'la, oia wale no kona mea

i pakele ai, ina ]a ua puhi ke oka, a waiho na iwi o ke kamahele ma ka hohaniA lipolipo o ka moana; a hanu hoi na ola uhane he 237 maluna o ua moku 'la no ka wa hope lōa. 0 ka hora 4 paha o ka wanaao keia hooku'i ana, a e wehe mai ana kai-ao Holokiki aku la na alii moku no hope o ka moku, a nana iho la lakou i ke kai me ke kahaha nui. Aole a lakou mea e ae i ike ai, he wiliau ikaika wale no, a e kupikipikio ana hoi ke kai. A ma keia wa i loaa ai o keia ulia, ua ana ponoia iho kahi o ka latitu ame ka lonitu o ka loaa ana o keia mea, a ikeia iho la ma ka nana ana i ka palapala aina, aole he ma ia wahi o ka moana 1 ke kau kupulau o ka A. D. 1867, ua hoike mai la ka moana i kona nani, me he kahua maika 'la i lohilimaia a maikai, e ani kolonahe ana hoi ka makani, a ma ia wa e holo ana ka moku "Sekotia" o ka laina o Cunada, ma ka lonitu 150 degere 12 minute, latitu 45 degere 37 minute. 0 kona mama nae e holo ana iloko oia manawa, he umikumamaha mile iloko o ka hora. He hapalua i hala ae o ka hora 4 o ka auwina la, a oiai na ohua e akoakoa ana iloko o ka rumi aina no kei paina ana, he wahi kamumu uuku ka i loheia aku mahope o ka moku, me he la ua hookuiia mai e kekahi mea, aole he mea i hoomaopopo loa ae i ke kumu maoli o ka hoea ana mai o keia mea, a nolaila, ua nanea pu wale iho la no na mea apau, me ka haupu ole ae eia he poino ke hookokoke niai nei. "Ke piholo nei kakou! Ke piholo nei kakou!!" wahi a ka leo o kekahi o na luina o ua moku 'la iaia e kahea leo nui ana. Na~keia leo hoopuoho i hookau aku i ka weli i kela ame keia mea uhane o luna o ua moku 'la, a holo ae la ka pioo ame ka maka'u a noho alii iho 'la maluna o kela ame keia pakahi, a i ka hoomaopopo aku e imi ana kela ame keia i kona pono ame kona palekana iho. Oiai keia kulana o ka poino e ikeia nei, ua lilo ia i manawa no ke kapena ame na 'lii o ka moku e hoomalielie ai i na ohuapak<ike oluna o ua moku'la, a i ka wa kupono, ua iho aku la ke kapena me kekahi o na 'lii moku no lalo, no ka nana ana i kahi i poino o ka moku. Aole i loihi ka manawa a ke kapena i imi ai i kahi o ka moku i poino a nona hoi na paona kai e komo ana iloko, ua loaa iho la iaia ka ike ame kona kokoolua i kahi o keia pilikia, he pilikia hoi e hiki ole ai ke lapaau kokeia kona'mau palapu, aka, ua palekana na,e, a no ka mea, aole i poino ke keena ipuhao mahu e pio ai ke ahi. Kauoha ae la o Kapena Anesona, e hoopaa kokeia ka holo o ka moku i kela, manawa. Hao ae la ka wiliki nui i kona mana, a hoopaa iho la i na enegini mahu o ua moku 'la elike me ke kauoha a ke kapena, a iho aku la kekahi kanaka e nana i ka nui o ka poino. Mamuli o ka noii pono ana o keia kanaka i loaa aku

ai ka ike maopopoia ana o ka nui o ka poino o ka moku he eono kapuai ke anawaena, .aia mklalo ae o ka iwi-kaele o ka moku. He hana hiki ple ke hoopaaia keia puka liu o ka moku, a no ia kumu, ua kuupau aku la ka wiliki i ka holo o ka moku, a hoomau aku la ka moku i ka holo ana no kona awa, me ka noonoo ole ia aku he poino. kekahi i halaVai mai me ua moku 'la. Mai keia wahi aku, ua holo keia moku me ia poino» no no na mile ekolu haneri, a hiki i ka Lae Akaka;, nolaila, ekolu la o kona holo lohi ana mamua o kona manawa ku mau, oiai hoi e pioloke ana ko ,Livapulu no ka lohi loa, hookomo aku la oia iloko o f ke awa ok& hui. I keia wa koke no o kona pili ana aku i ka uwapo r ua laulaha koke ae la ka lono no kona loohia ,ana i, keia poino, kau mai la na eneginia ihina o ka moku' no ka hoopaa ana i kahi poino o ka moku. Ua nana akahele loaia kahi poino o ka moku e ka: poe loea a makaukau ma ia hana, a eia nae, aole loa hookahi mea e hiki ke hai mai ,i ke kumu o keia p-ilikia i hiki mai ai, no ka mea aia ma kahi he elua iwilei ameka hapa malalo iho o ka laina wai o ka moku, aia malaila kekahi puka wai nui i o-okiia iloko o ka moku me ka like loa, ma ke ano huinakolu manamana elua aoao like, me he la i kukuniia aku. 0 ka apana oka papaahao i noha ai, ua like loa ke ano me ka puka, a he mea hoi i hiki ole ke hanaia pela, ina i hookui aku me kekahi mea paakiki. Nolaila, ua hoomaopopoia, o ka mea oi i puka ai ka moku, he mea ano okoa loa no; a mahope iho o ka hou ana aku me ka ikaika, a puka. ka papaahao hookahi iniha ka manoanoa, .ua unuhi houia aku la ia iwaho ma ka laina like loa me ka hookui ana aku, no ka mea, ina e aui iki ae ina ua noha inoino ka puka i hou ia aku ai. Me keia mau mea maopopo i ikeia, i hoopii houia ai na auwai manao pioloke oka lehulehu, Ma keia wa no> hoi i hooiliia aku ai na ulia poino apau loa o na moku? maluna o ua pilikua la. Iluna o ua pilikua la i kau aku ai na hoino ana a ka> ]ehulehu no na moku poino ekolu tausani i hookomoia ina ka papa hoike makahiki o na moku poino ma* Loeela, a no na moku pea ame na moku mahu i nalowale loa, no lakou ka huina i oi aku i ka elua haneri a oi. No ka nalowale ana o ua mau moku nei, ua kupono, a kupono ole paha na hooili ana aku a ka lehulehu i poino lakou i ka "pilikua," a e mahalo ia hoi ka huipu ana mai o na ainapuniole elua ma ka huli ana e hoopio 1 keia hiena hae moana. No ka mea, ua nonoi koke mai la ka lehulehu e pulumi kokeia keia kohola hae mai ka moana aku, me ka nana oleia o na lilo. [A halawai hou me KA LANAKILA]