Ka Lanakila, Volume I, Number 1, 1 July 1909 — KA MOOLELO —:O:— SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

KA MOOLELO —:O:— SA NAITA VENOMETA

Ka Nene AMu o na Lokowai Haupaa o Temora— Ke Dia Keekeo o na Pae Mauna o Satomi—Ka Makani Eusekalope o na Hilana o Wale. Ka Hiwahiwa a na Sekotia o ke Keneturia Umi o ka A. D. (Mai ka pem hulu Nene Ahiu mai a ka Anela o Mekiko) E Hawaii Lahui, eia ke alanaia aku nei imua Ou he kupueu, he koa, he hiapa'i ole, he pukonakona, he kila pao, he hamare ku'i hao ku'i aiana, he nene ahiu no na lokowai haupaa o Temora, he Dia Keokeo no na pae-mauna o Satomi, he makani Eusekalope no na hilana o Wale; a i ike ika ono o ka pili mahamaha, ke kuhinia o ka pauku waena, a i lawe a kiekie a halale ke kai i ka pewa hi'u, alaila, hoomau a hoomamau a mau i ka hui a launa pu ana me ka hiwahiwa a na Sekotia. BUKE I. MOKUNA I. Ka Hanauia ana o ka Mea Nona Keia Moolelo—Ka Make ana o ka Moi Nometa—Olino ke Kapu Alii Maluna o ka Mea Nona Keia Moolelo. I na la e noho alii ana o Nomela no ke aupuni o Sekotia, ua hanauia mai la nana he keikikano, a o ua keikikane 'la, he keiki i piha kona mau la o ke ola ana ma keia mua aku o ka nee ana o ka Moololo me ke kupanaha nui; a o ua keiki la oia no ka Naita Venometa, ka Nene Ahiu hoi o na kapawai haupaa o Temora. Oiai aole i o mai na kukuna o ka noouoo iloko o ka hiapaiole ka mea nona keia moolelo, a oiai, e malama ihikapuia ana no e kona mau kahu elike me ke ano mau o na 'lii, ua oili aku la he kauoha walohia tnai ka umauma aku o konia luaui ka Moi, U E ; e, e

mokuhia ka pili ana o keia ke?ki mai ia'u aku nei, a e hookaawaleia aku ia mai ko 'u halealii aku nei. E lawe a e haawi aku iaia i kekahi kanaka ilihune e loaa mua loa aku ana i ka poe nana ia e lawe aku—Ano, e lawe aku iaia e like me ka'u kauoha," wahi a ka Moi loko mo. "E wiki! M Nani wale hoi ka ehaeha, nani wale hoi ka walohia ame ka menemene o keia leo e hoomokuhia ana i ke kamalei opio, he keiki mai ka makua aku, a mai loko aku hoi o ka ohana. I kela wa i puka a,e ai o ke kauoha makona eleele a keia Alii, ua haule iho la ka Moiwahine ilalo, a maluna o kona mau kuU ame na waimaka e hiolo makawalu ana me he kuaua 'la no ka hooilo, ua pauma malie ae la oia i kona leo uwalo me keia mau huaolelo: "E kuu Alii, kuu Moi, kuu MaTsua o kuu mau la e ola nei, heaha la ka'u e lohe nei ? —eia la he leo, he leo ehaeha, he leo kuo, he leo no ka lei a Kaua, eia la ke ne aenei i kuu houpo, ke komi iho nei i kuu manawa, ke wa-lu aenei i kuu kino, a ke paiauma mai nei ia leo ia'u, e hanehane mai ana pehea au e mama. 0, o, o e kuu Alii, ke kiola nei oe i ka hua makamae o ko kaua puhaka, ka opuu makamae hoi o ko kaua aupuni. Aole i pau*aku na olelo a ua Moiwahine 'la, poha mai la ka leo koikoi ka-ka-na o ua Moi 'la: f ' E keia wahine, na ke ' Akua e koho i ke Alii Ano e hamau kou kaawili hehena ana, o haawe auanei oe i na haawina elike me ia maluna o keia keiki. ,, No keia mau olelo kakauha a ke 'lii ka Moi i pane aku ai, ua emi pu iho la ke Aloha keiki i pailaia iloko ona, a hehee iho la oia a waiho maule iluna o ka papahele. Aka, auhea o Yenometa ? ka mea nona ka oiwi kino i minamina nuna me ke aloha e kona makuahine ka Moiwahine, —Auhea la oia? Ua laweia aku la oia e elua mau naita me na lede elaa, elike me ke kauoha a ka Moi. Ua kahikoia a nani ka opio Venometa me ka aahu o kona k'ulana hooilina moi no na Sekotia, a haawiia aku Ia ma na lima o kekahi kanaka Makanla o Mere]ina, a nana hoi 3awe aku a haawi aku la i ua keiki ? Ja i ka Naiia Sa Ekelora. īle umi la mahopo iho o ka lilo ana aku o ka opio Vonometa malalo o na malama ana a ka Naila Ha Eketora ua laweia aku la oia no kn luakini Banela Paulo, a inamua o kona kuahu i hoole]ehunaia iho ai na huna wai o ka bapelizo maluna ona, a kapaia iho la kona moa o Yenomefa, a na na lima i>a]upalu ame ka puuwai aloha o ka Lede Ekelora i hapai iaia A hala ae la elua makahiki mahope mai, ua loohia iho la ke 'lii ka Moi Nometa i kekahi mai ikaika, a na keia mai i pauaho koke mai i kona mau la, a apahu ia ae la hoi kona o]a. Ma keia make ana o ka Moi Nometa, ua noho iho la ke Aupuni o Sekotja me ka hune i ka Moi olej a no ia mea, ua wawalo ae la na leo ninafiitioU e lalapa hele ana ma o a maanei o ka aina, Owai la ka Moi. Ua hunakeleu ka Moi mai na maka aku o na ka-

naka, a aole no hoi hookahi mea i ike iki ia mea, a hiki i ka wa e oili kuhao >ae ai o kekahi mea a oia ka manawa a lakou e hoomaopopo ai i ka mea nana e hookele ke Aupuni. I keia wa e waiho wale nei ke Aupuni o Sekotia aole Moi, ua lilo ia i mea hoopilikia ma na wahi apau o ka aina, a no ka mea, ua ku ae la kela ame keia alii okana aina, a hoolilo iho la iaia i Alii Nui no kona poe kanaka iho, me ka hoomoamoa ana hoi i na koii manao haakei e lilo i Moi no Sekotia apau. Aka, hookahi nae kanaka a na mea apau i nana aku ai me ka haalulu a maka 'u, oia hoi ka Makaula o Merelina ka mea hoi nona ka leo e pono ai ke holoheia e na mea apau, mai ka poe e nanea ana iluna o ka nu'a o ka hanohano, a i ka poe apau e hakoko ana me na niao o ka noho'na lopa ana. I ka hala ana o kekahi mau makahiki, a i kekahi la, ua hoolaha ae la ua Merelina nei he Olelo Kuahaua e kahea ana i na 'lii apau o Sekotia e hele mai lakou apau no ka akoakoa ana maloko o ka luakini nui o ke ku~ lanakauhale o Edinebo.ro ma ke kakahiaka o ka la Karisimaka, a ia wa e ikeia ai ina paha e hoike mai ana ke Akua ma o kekahi hana kupanaha 'la, owai la ka mea e lilo ana i Moi a i Alii Nui no ke Aupuni? I ka hoea ana mai i ka la Karisimaka, ka la hoi e ikeia ai ka Moi o ka aina, ua akoakoa mai la na 'lii apau o ka aina maloko o ka luakini, a i ka pau ana o na hana o ka pule hoano mua, ua hoike ia mai imua o ka maka o na mea apau maloko o ka pa luakini, he pohaku nui kiekie i hana huinahalikeia, ua like kona ano me ko ka pohaku mabala aiai, a mawaena konu hoi o ua pohaku 'la, he pauku hao kila i like me ke kuahao pakui a ka Amara; a ma ua pauku hao la i houia aku ai he pahikaua nani lua ole, a maluna o ua pahikaua 'la i kahakahaia ai na huaolelo iloko o na opuupuu gula a e olelo ana penei: u 0 ka mea e huki a hemo keia pahikaua mailoko mai o keia pohaku ame keia kuahao kila mai, oia no ka i hanau Moi ia mai i Alii no Sekotia. Ma keia wa eia ka lehulehu mawaho o ka luakini, a e nana ana hoi i keia mea kupanaha me ke kahaha nui. Oiai ka lehulehu e nu aku ana a nu mai, ua ku mai la ka Aki Epikopo llclemotana a hoomalu mai la i ke anaina, me ka olelo ana mai: <( E na haku, na 'lii oka aina, ua hiki mai hei oakou, a ano hoi ka hora e hele ai kela ame keia o oukou e huki a e lawe mai i ka pahikaua mai kona wahi mai i hoopaaia ai elike me ka oukou e ike nei; a o ka mea o oukou e hiki ana ke hana ia hana, ua koho mai ke Akua iaia i Moi no Sekotia nei apau. A oia auanei ka mea nana e hoomalu i keia lahui kanaka, a e hoopiha hoi i ka makalua o ka noho 'lii i hakahaka.'' Ma keia wa no, ua olowalu ae la na 'lii e ku kokoke aku ana no ma kahi o ua pahikaua 'la, a ia lakou i lalau aku ai me ka ikaika no ka hemo mai, he ole kau, a no ka mea, ua oia mau no ka pipili, ka paa, ka oni ole, a aole hoi ka naue mai mai kona wahi mai i hoopaaia ai. Ua nui na hooikaika ana a kela ame keia Alii e liewo mai ]ia pahikaua, aka nae, aole ka pakelo mai.

No ka aneane ana aku e uhi mai ka pouli o ka po, nolaila, ua hoomoe ia ka hana no ka Makahaki hou ae e hiki mai ana; a mamuli o ke kauoha a ka Aki Epikopo, ua ku kiai ia Iho la ua wahi la e umi mau Naita ikaika a pukonakona. No ka nele ana i keia la aole i loaa ka mea nana e noho ka noho Alii o ,Sekotia, ua kuahaua pu mai la no hoi ka Aki Epikopo he hakaka kekahi e malamaia ana ma ua la 'la. A hoea mai la ka la Hape Nuia, ua puuluulu hou mai la na 'lii ame na barona pu iloko o ka luakini, a i ka pau ana o ke anaina haipule, ua kaheawai aku 1a ka lehulehu apau no ke kahua lealea o Alanakaima. a ua mehameha pu iho la ka pa luakini, a no ka mea, o na naita he umi i kukuluia no ke kiai ana i ka pahikaua, o lakou pu kekahi i hele-āku no na lealea e malamaia ana ma ua la 'la. Iloko o ka lehulehu o na poe i hiki aku ma ke kahua lealea o Alanakaima, o Sa Naita Eketora pu kekahi, a ma kona aoao hoi e ukali pu ana kana keiki ponoi o Sa Naita Ke ame ka mea" nona keia moolelo Va opio Venometa. Ia lakou e holo ana, ike iho la o Sa Naita Ke, aole kana pahikaua, ua poinaia no i ka hale, a oia kana i nonoi aku ai i ka oluolu o kona hoa aiwaiu Yenometa, ina he mea hiki iaia ke hoi hou i hope a lawe mai i kana pahikaua. No keia nonoi a Sa Naita Ke i ka Opio Venometa, ua pane aku la o Venometa: "E oluolu no au e hooko i ke noi a kuu Haku me ka maAao hatloli, ,, a holo aku. la no ka hale no ke kii ana i ka pahikaua a kona kaikuaana. I kona hiki ana aku i ka home, aole he poe o ka hale-, a no ka mea, na mea apau i ke kahua lealea no ka nana ana i na mea leaīea oia la, a pela i neīe ai o Venometa me ka loaa ana o ka pahikau.a a kona kaikuaana, a no ia mea, ua pii mai la kona ukiuki, a olelo ae la oia me ka piha inaina nui. "No ka loaa ole o ka pahikaua a kuu haku, nolaila, e holo ana au i ka pa luakini, a o ka-pahi i houia iloko 0 kela pohaku, oia ka'u e lawe ai na kuu kaikuaana oiai, aole loa o*u makemake iki e ike i ke ku ana o ko 7 u kaikuaana oSaKema ke kahua lealea i keia la aohe ana pahikaua. H Nolaila, hoohuli ae la oia i kona lio a holo pololei aku la no ka pa luakini, a i kona hiki ana ilaila, ua nakii iho la ia i kona lio ma ka lina hoopaa kaula, a komo awiwi aku la iloko o ka pa luakini. Ua komo loa aku la ka opio Venometa no kahi o ka hale lole e ku ana, a aia hoi maloko o keia hāielole i kukuluia ai ka pohaku i hoopaaia ai ka pahikaua, a ike pu iho la no hoi oia aole he poe e ku kiai ana ma ua wahi J la, oiai, ua pau loa lakou no ke kahua mokomoko. Komo loa aku la oia a ma kahi e waiho ana o ka pahikaua, ua lalau iho la oia i ke kumu o ua pahikaua 'la, ame ka lima i makaukau mau ua lawe mai la oia 1 ua pahikaua 'lp, me ke poholo wale ana mai.

Me ke kali hou ole iho, ua hoi awiwi aku la oia no kahi a kona lio e ku ana, a holo aku la no ke kahua lealea, a haawi aku la i kona kaikuaana ke Sa Naita Ke. I ka ike ana o ua naita 'la i ka pahikaua a kona kaikaina i haawi aku ai iaia, ua apoapo ae la kona oili no ka mea, ua hoomaopopo iho la oia o keia no ka pahikaua ana i ike ai ma ka pohaku maloko o ka pa luakint Nolaila, ua holo aku la oia a hiki aku la ma kahi e ku ana ko laua ipakuakane ke Sa Naita Eketora, a olelo aku la: U E kuu makua; eia ka pahikaua i oleloia e Af!T ana ka mea e loaa ai ma kona lima; a nolaila, h-eaha la hoi ko'u mea e Alii ole ai no Sekotia nei?" I ka ike ana mai o Sa Naita Eketora i ua pahikaua 'la, ua hele pu mai la oia ame kana mau keiki no ka pa luakini, no ka imi pono ana hoi i ka oiaio ina o ua pahikaua io la keia. I ko lakou hiki ana aku iloko o ka pa o ka luakini, ua hele koke aku la lakou apau no loko o ka halelole, a ike iho la hoi o Sa Ēketora o ka pahikaua i'o no keia. Ma keia wa ua huli ae la o Sa Eketora imua o kana mau keiki, a noi aku la ia laua e hoakaka mai i ke kumu o ka hemo ana mai o ua pahikaua 'la mai kona wahi mai i hoopaaia ai, oiai, ua hoaoia ua pahikaua la e na 'lii ikaika o Sekotia ma ka la Karisimaka i hala aole nae i hemo mai mai kona wahi mai i hoopaaia ai. No keia mau olelo a Sa Eketora i kana mau keiki, ua pane aku la ka Opio Venometa:— "E kuu.makua, ke hai aku nei au ia oe me ka oiaio. la'u i holo ai i ka hale no ke kii ana i ka pahikaua a Sa Ke ko'u kaikuana, oiai ua ike no hoi oe he mea ehaeha no'u ko'u ike ana aku iaia e hele wale ana maluna o ke kahua kaua me ka pahikaua ole ma kona aoao; ia'u i hiki ai i ko kakou home, ike iho la au aole kekahi mea ma ko kakou hale, nolaila, hooholo iho la au i ko'u manao e holo mai au ia nei a c hoao e huki i keia pahikaua mai kona wahi mai, i loaa ai hoi he pahikaua na ko'u kaikuaana; a i ko'u hiki ana mai a hoao, he mea oiaio, ua hemo io mai la ia, a lawe aku la hoi au ia na kuu hanau mua." "Pehea, i ninau hou mai .ai o Sa Eketora ia Venometa, aole anei i loaa mai ia oe he poe naita a ku kiai ana ma keia wahi?" "Aole," wahi a Venometa. "Nolaila, i pane hou aku ai o Sa Eketona ia Venometa, ke ike nei au ano, ina he oiaio kau mau mea apau i hoike' mai nei, alaila, he mea oiaio o oe ka ke Alii a 0 ka Moi hoi o keia Aupuni. "Pehea i maopopo ai ia oe?" i ninau aku ai o Venometa. <f E kuu lei, kuu mea i hiipoi ai, penei i maopopo ai ia'u, ua oleloia o ka mea nana e wehe ana a hemo keia pahi mai kona wahi mai i hoopaaia ai, na ke Akua oia 1 hoalii mai, a oia hoi ka Moi nana e hnomalu o Sekotia nei. "Nolaila, e pono au e ike maka, a oiai, e hou ana au

i keia pahikaua & e-hoao hoi oe e kuu lei e lawe mai iaia mai kona paa ana; i ike ai hoi au i ka oiaio o ka'u mea. e li'a nei. ,y Me ke kali hou ole aku, ua pane aku la o Venometa, "aole ia he hana pohihihi e kuu makua, ka mea hoi a'u i aloha ai." I kela manawa no ua huli mai la o Sa Eketora imua 0 kana hanai aloha a pane mai la: "E kuu Venometa aloha, ua ike mai la no oe i kuu huki ana mai la i ka pahikaua, aka, hole nae i hemo, nolaila, ke makemake nei au e ike aku i kau e hana ai no keia pahi kaua." E ka makamaka heluhelu ua ike mua aenei no kakou i ko Yenomreta wehe ana i kela pahikaua mai kona wahi mai i hoopaaia ai 7 a nolaila, mai hopohopo iho kaua e ka makamaka a manao kuihe iho aole e hemo hou ana iaia. MOKUNA 11. Pinepine ka Hemo ana o ka Pahikaua ia Venometa. <f Ano/ ? wahi a Sa Eketora ia Ke, "o kou manawa hoi keia e hoao ai, i ike pu aku ai hoi maua i kou laki. Aka, elike me ka hemo ole ana ia Eketora pela no ka nele i ukali pu aku mahope o kana keiki ka Naita Sa Ke, a huli rnai la o Eketora ia Venometa a 1 mai la. <f Ea, e hoao oe ano, o kou manawa keia. E kuu keiki, e hoike mai oe i keia wa i ka mea huna a ke Akua e waiho 'la iloko ou." "Ae, e kuu makua," wahi a ka opio Venometa, u me ka hauoli au e hana aku nei i keia mea, aole hoi no ka li'a ana i ka noho'na Alii Aimoku, aka, ina o ka makemake ia oNa Lani e lilo na ? u ka hookele ana i ko kakou Aupuni, alaila, o Kona makemake ke hanaia, aole o ko kakou.'' Ia manawa me ka lima haalu]u ole, lalau aku la oia a paa ma ke kumu o ka pahi, ame ka minoaka ana hoi o kona inan papalina, ua huki mai la oia i ka pahikaua, aia hoi, ua hemo io mai la ua pahikaua 'la. Ma kela manawa koke no, ua haule iho la na kuli o Sa Ekctora ame Sa Kp ilalo a kulou aku la imua o ka Opio Yenometa. "Auwe, e kuu makua, kuu kaikuaana aloha, heaha ke kumu o ko olua kukuli ana mai imua o'u? Ileaha keiaf " Me ka leo haalulu ua pane aku la o Eketora i keia mau huaolelo, "Aole, Aole, Aole &u o kou luaui, aka, eia ka mea oiaio. AoJe au o kou luaui, ka mea au e kapa mau nei ia'u he makuakane au nou, oiai, aole loa he wahi auneti koko o'u iloko ou, aka, ke ike ku maka nei au i keia manawa no ke koko oe i oi aku i ko'u, noloko mai oe o kekahi alii kiekie o keia Aupuni.'' Mahope iho o keia mau olelo a Eketora imua o ka Opio Venometa, ua hoike pau aku la o Ēketora i na mea apau e pili a;na iaia. |AoJe i pau 'ka Momi]