Ka Lanakila, Volume I, Number 2, 8 July 1909 — KA MOOLELO —:O:— SA NAITA VENOMENTA [ARTICLE]

KA MOOLELO —:O:— SA NAITA VENOMENTA

Ka Nene Ahiu o na Lokowai Haupaa o Temora— Ke Dia leekeo o na Pae Mauna o Satomi— Ka Makani Eusekalope o na Eilana o Wale. Ka Hiwahiwa a na Sekotia o ke Keneturia Umi o ka A. D. (Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka Anela o Mekiko) BUKE I. MOKUNA II. Pinepine ka Hemo ana o ka Pahikaua ia Venometa. Aia hoi, i ko Yenometa ike maopopo ana aole o Eketora kona makuakane, ka mea hoi ana e kapa mau aku nei he makua, a o ka mea hoi nona ke aloha i pipili aku iaia, mai kona mau la opio mai, ua kaumaha loa iho 1$ oia me ke kulu pu ana hoi o kona mau waimaka. E kuu Haku/' wahi a Eketora i ka opio Venometa, 'ia oe e lilo aku ai i Moi no Sekotia nei, e loaa ana anei he alohaia iloko o kou puuwai Alii no'u nei kau kauwa ame ko'u ohana. M "Ina aole pela," wahi a Venometa, "alaila, e kau mai no auanei na hoahewa ana a na lani maluna iho o'u, oiai, o oe wale no ke kanaka maluna o keia ili honna a ko'u mau maka' e haka aku nei ma ke ano o oc» ko'u a o kau wahine, oia ko'u mama ponoi, ka mea hoi a'u i aloha nui loa ai. A ina o ko ke Akua makemake e lilo au i Moi no Sekotia nei, o kau e makemake ai oia ka'u e hana ai; aole au e hoonele aku ia oe." E kuu haku, ' wahi a S& Eketora, "aole mea e ae a'u e iioi aku ai ia oe, eia wale iho no e hoolilo oe i ka'u keiki i puuku no kou mau aina apau." "E hookoia no kou makēmake, a ke hai aku nei au ia oe, aole mea e ae e noho ma ia kulana, o kuu kaikuaana wale no." Mahope iho o keia mau kamailio ana, ua hele aku

la lakou apau imua o ka Aki-Epikopo, a hoike aku la 0 Sa Eketora iaia no ka hemo ana o ka pahikaua anie ka mea nana i hana i ua hana 'la. Alaila mahope iho o keia mau taa, ua hele aku la a pau imua o ka Aki-Epikopo, a hai aku la hoi o Sa Eketora iaia no ka hemo ana o k& pahikaua, ame ka mea hoi nana i hoohemo e like me kMa 1 ike maka ai. I ka lohe ana o ka Aki-Epikopo i keia nvea. ua kulou mai la oia imua o Venometa, a pane mai la oia ia Sa. Eketora ame Sa Ke: E pa Naita ua ike au e hoike mai ana no ke Akua kahikolu i ka mea naua e noho ka nohoalii o ko kakou aupuni nei, a oi&i lioi, ua hai mai nei oe e Sa Eketora o keia kanaka ui opia ka mea nana i unuhi mai nei a hemo io mai la ka pahi : kaua, alaila, eia ko'u manar he mea pono e hoopuka hou ia aku he olelo kuahaua e hoakoakoa hou ia mai. na barona apau o ka aina ma ka la 12 ae nei, a ma ia la e hoao ai lakou i ka unuhi ana i ka pahi. Elike hoi me ka olelo a ka Aki-Epikopo pela no i hana ia ai, i ka hiki io ana mai i ua la 12 nei, ua akoakoa mai la na barona apau o ka aina o Pelekane, a hoao nui iho la me na manaolana kuhihewa e hemo ana ua pahi kupaianaha nei ia lakou. I ko lakou hoonele ia ana me ka hiki ole ia lakou ke unuhi a hemo ka pahikaua, ua huli ae la ua AkiEpikopo nei a olelo aku la ia V enometa e unuhi mai i ua pahi iiei. Hele aku la ka kakou koa a huki mai la i ua pahi nei a hemo mai la, aia hoi ma kahi o ka hoohoia ana ae i mau leo huro olioli he mau leo o ka inaina i pua„puai ae ia manawa mai waena mai o na barona ame na kaukaualii, a pane okoa ae- la no kekahi poe o lakou: He mea hilahila launa ole no na mea a pau ame ke aupuni hoi e hoomaluia a hooponoponoia hoi e kekahi keiki opiopio aohe ia mai loko mai o kekahi koko alii kiekie. Nolaila ua hoopaneeia aku la ka hoao hou ia ana a ka la 2 o Feberuari, a ma.ia la e akoakoa hou mai ai na* barona ame na alii hanau o ka aina. I ka hoea hou ana mai no oia la, ua oi aku ka nui o na poe i akoakoa mai mamua o ka wa mua, aka, aia no ia Yenometa ka hae o ka lanakila, a o ka hae o ke pio i kahi poe e ae. Nolaila ua hoopanee hou ia a ka la. Pakoa, oia paha ka la o ka Ahaaina Moliaola, a i ka hiki hou io ana mai i ua la nei, ua hoao hou iho la no ua poe nei i ko lakou laki, a hookahi no haawina i kau iho maluna o lakou pakahi, he hoi nele i ke kula loa o Malama, a o ka kakou Naita Yenometa no ka, m,eg nana ī papahi i ka lei o ka lanakila, aka, ua oi loa mama o na barona ame na alii o ka. aina, nol&#a, ua hoopanee hou ia no a ka. la Penetekota. E na makamaka heluhelu o keia nanea hooniuni puuwai ke ike ae la no kakou i ka pinepine o naiiem o ana o ka pahikaua i ka kakou hiwahiwa aka, ua nai kona hookaeia no kona opiopio loa. He m*a mahpiopō

no nae aia no ka k*e. Akua koho ana maluna o ka opio, me ka nana ole ma ke kulana o ke kanaka, e like no h°i me ka ke Akua koho ana ia, Davida i Alii maluna 6 ka lahui Isaraela. 0 ka ke kanaka koho ana mawaho, o ka ke Akua maloko. MOKUNA 111. I ka hiki ana uiai o ka la Penetekota, ka la hoi i kuahauaiā ai no ka hoao hou ana e huki i ka pahikaua. aia hoi ua akoakoa hou mai la na kanaka mai na Alii, na poe kiekie a hiki loa i ka lopa haahaa loa.. Mamua ae o ka hoao ana o na poe apau e huki i ka pahikaua, ua ku mai fa ka Aki-Epikopo a haiolelo maj la imua o na kanaka. E na 'lii, na haku am'e na makaainana—Aloha oukou: Ua akoakoa mai nei oukou i keia la e like me ka olelo kuahaua ame ka mea hoi i hoopaneeia no ka hoao hou ana i ka pahikaua i kauohaia ai kakou e ko kakou Alii i hala aku i ka make. 0 ka mea e hemo ai keia pahikaua niai kona wahi mai i paa ai, oia auanei ke Alii o Enelani nei. Nolaila, eia ko'u manao, ina o ka mea io e hemo ai o keia pahi e like me ka olelo alaila, 0 ko kakou Alii a Moi no ia me ka nana ole no ke kulana kiekie a haahaa paha ia, a pela pu hoi me kona ano ina he opiopio a elemakule paha. Mahope iho o kem mau olelo ana a ka Aki-Epikopo ua hooho like mai la na inakaainana mai o a o, "E hookoia ko ke Akua makemake! 0 ka mea e hemo ai o ka pahi o ke Alii no ia, a o ko makou Moi hoi." Mahope iho o ke kupinai wawalo ana o ka lewa i ka leo o na makaainana, ua haawi ae la ka Aki-Epi-kopo he pule, e nonoi ana hoi i ke Akua e ae mai e hoike mai me ka oiaio i ka mea e noho ana maluna o ke aupuni o Enelani, a e hookomo pu mai hoi Oia i kona leo iloko o na kanaka i ikea ai ka manao o ka hapanui o ka lahui. Apau ka pule ana a ka Aki-Epikopo, ua hoomaka iho la na Alii he nui hjuki i ka pahikaua, aka, ua haule ko lakou mau manaolana, a ua hooliloia ko lakou mau lia a kuko ana e lilo i Moi no Enelani i mea haule pahu. Aia hoi mawaena o kekahi poe kakaikahi oili mai la he opio nona na hiona e hoike mai ana i ka ui nohenohea, ua hele hoi kona mau papalina a lamalama e like me ka ohelo pala i loaa aku ia oe ua hele a hoopulina e ke kehau o ke ehū kakahiaka, hele ae la oia me na kaina wawae maloeloe a hiki ma kahi o ka pahi e paa ana, ia wa ikeia aku 'la ka pii ana ae o kona lima akau me ka mino aka hoomahie a huki mai la i ua pahi kamahao 'la a olinolino hou ae la kona mau papalina 1 na kukuna o ka la. Ia wa kani ae la ka pihe o na leo wawalo o na .kanaka: c 'o Venometa ko makou Alii, oiai ke ike nei makou

o ko ke Akua makemake no ia o kooa lilo i Alii a i Moi hoi 110 makou, a o ka mea e kue ana i .keia, e make ,*o ia. 0 Venometa ke Alii! 0 Venometa ka M°i! E inake ke kipi nana e hoole i kona Alii anal" Aia hoi o na Alii amo na haku i hoopaneenee wale no ko Venometa lilo ana i Alii, ua haule iho la ko lakou mau kuli i ka honua', a nonoi mai la lakou ia Venometa e aloha aku ia lakou a- e kala aku hoi. Ku mai la hoi o Venometa imuā o lakou me na maka ua hele a haloilōi me na waimaka a pane mai la: E o u mau kānaka, na kanaka i aloha nuiia e k'o'u m ua i hala e aku, mai makaū a mai haalulu aole hoi ke pihoihoi artie ka pioloke, oiai ua hala na la ino na la hoi i noho ilihune ai ko kakou aina makuahine i ke Alii ole, ano e ku, e lana ka manao, a e kikoo aku no na mea e hiki mai ana. Ake nouoi aku nei no hoi au e kokua mai oukou apau ia'u ma ka hana ana i na mea e pono ai a e pomaikai ai hoi ko kakou aina aloha ame k- aupuni, a na ke Akua auanei e hoopomaikai mai ia kakou. E hoonalo i kā mokuahana, e umi i ka inaina a kalua loa iloko o ka imu o ka hoomanao ole ana no ka hana eleele o ka hewa, aka, e oniia ko kakou noho aupuni ana e ka maluhia, ke kuikahi ame ka pomaikai." Na keia mau olelo a ke Alii opio Venometa i hoonaue aku i ka puuwai -o na mea apau a hoohanini mai la i ko lakou mau waimaka, oiai ua ike mai'la lakou he Alii opio ko lakou no ka noho ana ma ke poo o ke aupuni a e hookele hoi no ka holomua o ka aina ame kona mau makaainana. Aia hoi mahope iho o keia mau olelo ana, ua kauoha mai 'la ka Aki-Epikopo ia Venometa e haawi aku oia iaia i ka pahikaua, ame kona mau lima elua, ua haawi aku 'la o Venometa i ka pahi iaia, a nana hoi i waiho aku ma ke kuahu, a na kekahi hoi. o na naita kiekie loa o ka aina i hoo-naita aku ia Venōmeta. I kona lilo ana i Naita, ua poni ia iho la ia i Moi e ka Aki-Epikopo, & hoohikiiā jho la hoi oia imuā 0 na 'lii, na haku ame na m£kaainana, e malama no ia 1 ke kumukanawai o ke aupuni, e lilo i Moi hoopono, e hana ana i ka pono ame ke kaulike apau kona mau la o ke ola ana. I ke alii ana ae hoi o Venometa, ua hoopuka koke aku la ia he kauoha imuā o nā 'lii āme na haku o ka aina, e hele mai lakou e hoike mai imua ona i na mea apau a lakou i hāna ai ma ko lakou mau okana aina iho, mai ka wa i make aku ai o ka JVIoi Nometa a hik.i niai ia wa A i na la mua o ko ka Moi Venometa noho alii ana, ua nui na hoopii i laweia mai imua ona no ka nui o na hana i hana ole ia e na 'lii ame na haku, oiai hoi ua lawe wale ia e lakou na aina lie nui mai kekahi man naita aku, mai kekahi mau haku i hala ko lākou man la o ka noho mana ana, mai na wahine kanemake aki a mai na makaainana aku he nui. Emoole ua pau keia mau hewa i ka hooponoponoi?

e Venometa me ka noiau ame ka- maikai, e loaa ole ai he hoahewa ia e na mea apau, oia hoi ua hoihoi hou aku la oia i na aina i ka poe no lakou ua mau aina 'la i laweia mai ai e na 'lii pakaha- wale, a pela hoi me na hale ame na holoholona. Ua lilo keia mau-hana a ka Moi opio 1 mea e ume paa loa ia ai kona ohohiaia ame kona alohaia iwaena o na makaainana. I ka pau ana o keia mau hooponopono ana a ka Moi Vcnometa i na pohihihi o kona aina, ua hoomaka koke aku 'la oik i ka hoonoho ana i na liuna Nui o kona aupuni, eia ua mau Luna Nui 'la. 0 Sa Ke ka Puuku no na aina lei alii apau o Ene•lani, o ka Naita Boduwina ka Ilamuku Nui o ke aupuni," o ka Naita Uiiuka kona Puuku ponoi, a o ka Naita Beratia ke Kiaaina o na okana aina ma ka akau 0 Enelani, e hoomaka ana ipai ka okana aina aku o Terenete a hala ma ka akau loa, a oia hoi kahi e noho ana he lehulehu wale o na poe-kipi i ke aupuni ame ka Moi. MOKUNA IV. Mahope koke iho o na la omaka mua o ka Moi Venometa hooponopono ana i na mea apau o kona aupuni, na la hoi a kona noonoo hohonu i lu helelei aku ai i na ino he nui mai ka aina aku, aia hoi ua kolio ae la ia ia Merelina i Kilokilo Nui no kona Aupuni, a ua hana oia ia mea e like me ka mea maa i na Moi i hala e aku. A i kekahi la poluluhi, oiai ka Moi Venometa e nanea ana iloko o kona halealii me kona mau haia kanaka, aia hoi komo mai ana he kanaka opio i kihea ia kona'mau helelnlena e ke kaumaha ame ka e hoike holookoa mai ana hoi kona ano apau. Ua pehia ka nahele E ka ua kiowao, Ua wali ia wao, Ua pepe i ka ua, Oia ua eha, ua loku, Ua loloku i ka walohia. A o kona kulana hoi he ukali no kekahi Naila, a 1 kona komo ana mai, ua hele pololei aku la oia a ku imua o ka Moi, a iaia hoi e ku ana, ua hiolo ihola kona mau waimaka. Ia wa pane aku la oia me ka leo walohia, "E ka Moi i aloha nui ia, he haawe ehaeha ka'u e kauo aku nei imua o kou hoano, e ke Alii, oia hoi ka Naita Mileka, ua holohia aku la i pio, a i luahi na ka make. Oiai, ia'u ame ia e holoholo ana maloko o kekahi o na ululaau ma ke kukulu hikina aku nei o kou kulanakauhale Alii nei, ua halawai aku la maua me kekahi naita malihini, a he kuewa hoi e hele ana i o a ia nei o kou ama > e ke Alii,- a i ko maua halawai ana aku me ia, ua hooili ia iho la he kaua hahana mawaena ona ame ko u haku Al'ii, A! he mea maopopo, e kuu Alii, ua haule a.ku la ku'u haku i pio na ka make. A nolaila, e ku u Alii, ēia ae mawaho o kou halealii ke kino make

o kuu hakū, ake noi haahaa akn nei au ia oe kanu ia ke o kuu haku elike me ka a htaohano-i loaa i kona kulana, oiai he kauwa no oia naii e ke Alii, a he mamo hoi oia na ka Naita Mileopa Okana aina o Hiberaida, a ke nonoi hou aku nei no au ia oe, ,e»hōbuna aku kou ilihia e ke Alii, i hookahi Naita o kou poai Alii, e kau aku i ka hoopai ame ke koko o kau kauwa poino maluna o kela Naita Malihini, e hele ana,irialuna 0 kou aina ma ke ano hoohalua i kou nohoalii. 4.ia ma kekahi aoao o kekahi luawai puna k«ilii i hoopioana ai ua Naita 'la, aia no hoi malaila kahi i ku ai kona hale lole nani." I ka wa i lohe ai o ka Moi Venometa i keia mau olelo a ke kanaka opio, ua komo koke iho la il<fko ona ke kaumaha ame ke aloha, a paila mai la hoi kona inaina ma kona umauma, no ka mea nana i pepehi ka Naita* Mileta, kekahi o na koa kaulana o kona aupuni. Ua lilo keia i mea nune nui ia, a ua nui ka poe i hoike aku i ko lakou manao imua o ke Alii, a ua nui no hoi na Naita i waiho aku i ka lakou mau pahi kaua no ka hele aku e paio pu me ka Naita malihini, aka, ua noi ia aku ko ke Alii noonoo ana no ia mea. Iloko o ia wa e uluaoa nei na mea he nui, komo mai la hoi he kanaka ui opio, a kji mai la hoi imua o ke Alii, a o kona kulana, he keiki lawelawe no na Naita, a o kona inoa o Gilifeleta. Ua like no kona ano opiopio me ko ke Alii Venometa, a he hiohiona koa hoi maluna o kona mau helehelena. Pane mai la oia imua oke Alii, a E ka Moi, eae mai kou hoano ia'u e lilo i Naita, a i mea hoi nana e kau aku i ka hoopai maluna o ka mea limakoko nana 1 pepehi i ka Naita Mileta. M "Ea," wahi a ka Moi Venometa, "pehea la ,e hiki ai ia oe ke lawe oe ia hanohano, oiai, he opiopio loa oe, a, aole hoi i oo kou mau makahiki no ia oihana." "Aka," wahi hou a Gilifeleta, 4< ke nonoi aku nei au ia oe e ke Alii, e hoolilo mai oe ia'u i Naita." Ia wa i huli mai ai ke kilo Mileta a pane mai la imua o ke Alii: "E ke Alii, he mea pomo nou ke hoolilo aku oe ia Girifelela i Naita, oiai kona mau la opio, no ka mea ī ka wa e o-o ai kona kino, e ike ia ana no kona luaole ame ka hopo ole; a e paa mau ana no hoi ia me oe a pau kona mau la o ke ola ana ; a i kona nele ana aku ma kana huakai mua no ke kaua ana me ka Naita malihini e noho mai la ma ka ululaau, alaila, e loaa ana no laia ka poino ku i ka make, aka e lilo ana no nae ia he bapetizo koko no kona hoau mua ana 1 ka oihana laa no ka lilo ana i naita. Aka hoi, i'iona mnaka makua ana, e lilo no oia kekahi o kou4nau Ahikanana a koa kaulana hoi. Ao ka hoa ;iioi a ke koa opio e aa aku 'la e hele e paio, oia.no" Ka ilio huelo-wili o na ululaau, a oia kekahi o aita kaulana loa o ke ao nei, a he luaole hoi o ka ī&MKa.'' [A halawai hou me KA LANAKILA f