Ka Lanakila, Volume I, Number 3, 15 July 1909 — KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA

Ka Nene Ahiu o na Lokowai Haupaa o Temora— Ke Dia Keekeo o na Pae Mauna o Satomi—Ka Makani Eusekalope o na Hilana o Wale.

Ka Hiwahiwa a na Sekotia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

(Mai ka pem liu'u Nene Alnu nui a ka Anela d Mekiko) BUKE I. MOKUNA IV. No keia mau olelo hoi a Merelina, ua pane mai la ka Moi Venometa, "Ina pela, ke hoolilo aku nei au ia oe e Girifeleta i Naita." Ia wa ua hoolilo koke ia iho la o Girifeleta e ka Moi Venometa i Naila, a pane aku 'la ka Moi penei: "Mai keia la aku, e hele aku no oe ma ka inoa o Sir Knight Grefellh, (Sa Naiia Girifeleta), a oiai hoi oe e papahi aku ana i ka hanohano o ka inoa naila, ke nonoi haahaa aku nei au ia oe r ae mai i ka'u walii nonoi e ka Naila. "E kuu Alii, kuu Ilaku, heaha ka'u e hana ui?" wahi a ka Naita Girifelela i ninau aku ai ia Venoniela, me ke kulou haahaa ana iho o kona poo. "Eia no,'' wahi ake Alii, "e a< 4 mai oe nie ka oiaio, i kou hele ana aku a paio pu aku me ka NaitJi ma ka ululaau, ka mea hoi e noho 'la ma ke kae o ka lua waipuna, ina e haule oe mailuna iho o kou lio a i ole, ua lanakila paha oe, alaila, e like me' ke ano o ka tnea 1 looliia mai maluna ou, oia no kau e hoilioi mai ai imua o'u. Ina ua haule oe ilalo, e hoi wawae mai no <>e, a ina ua hoeha ia oe, c hoi mai no oe nie keia ano." "Ke ae aku nei au imua ou me ka oiaio e ke Alii," wahi a Girifelela. Alaila, hoomakaukau iho la ua naila opio 'la iaia iho, komo iho la ia i kona aa,hu ka,ua, lioopaa mai la

hoi i kona palekaua, lalau aku la i kana laau ihe, a kau ae la ma kona lio a holo aku la no ka ululaau. Emoole hiki mai la i kahi o ka luawai puna, a ike aku la he hale lole nani e ku ana, a aia hoi malalo o kekahi anini lole nani e ku ana he lio kaua nani i lako i kona mau pono "apau, a ma kekahi kumulaau e ku kokoke iuai ana, ua omau ia aku a paa he pahikaua o na wai hooluu like ole he nui, ame kekahi laau ihe nui. Ia wa, holo aku la ua Naita opio 'la a uhau aku la i ua palekaua 'la me ka wini o kana maka ihe, a haule ilio la hoi ua palekaua 'la ilalo. Emoole hoi oili mai la mailoko mai o ka liale lole, he kanaka nui, me na helehelena kunahihi a ao-o hoi, a ninau mai la: U E ka Naita opio, heaha ke kumu o kou hahau ana mai nei i ka'u palekaua a haule iho la ilalo?" Pane aku la hoi o Girifeleta: "I loaa'ai ia'u ka hanohano o ka paio pu ana me oe me ka oi o ka kaua laua ihe." M Oi loa aku kou pono e paio ole me a'u," wahi a ka Naita. "Oiai he kanaka opio loa oe, a lilo koke ae nei oe he wahi Naita, a hoonana mai oe ine he wahi ikaika la kou, he inea ole loa oe imua o o'u." Pane aku la ka Naita Girifeleta, (< Oi hoi ha, e hoao ae kaua i na ai a kaua, a e ike auanei oe e hoohoka aku ana au i kou ikaika ma ka paio pu ana ine oe." "E kahi keiki ai waiu, ke ae aku nei au e paani pu ae kaua, aole no ko'u makemake iho ia mea, aka, no kou lealea lapa wale iho no—ine kou ake nui e loaa e no ia oe i kou mau la opio ka hiamoe loihi loa ana (make), aka, e kali iki Jioi oe me ia, e aahu ae hoi au i ko'u wahi kapa, aka, mai hea mai nei oe e kahi keiki?" wahi a ka Naita. E ka poe heluhelu o keia nanea, ua ike pu ae la kakou i na olelo kaena a ka naita malihini, a e hookolo aku hoi kakou i ka wa o ka hakaka ana. "E Sa Naita, mai ke alo alii mai nei au o ka Moi Venometa," wahi a Girifeleta. T ka makaukau ana, o ka naita, ua ulele iho la laua i na oala laau ihe ana o Hinakahua. la, laua i huhui mua loa ai me ka laua mau laau ihe e kia pololei ana i ko laua inau kino, aia, hoi ua pokopoko liilii iho la ka, Girifereta laau ihe, a kuonoono pono aku la hoi ka inaka-ihe a ka naita malihini i ka palekaua a Girifereta a ku aku la ma kona, aoao hema, a, haki pu ae la, ka laau ihe a ua naiia 'la, a olokaa pu ia aku la ka naita opio Girifereta aim* kona lio maluna o ka ili o ka lionua. I ka ike ana aku hoi o ka naita malihini e kikii mai ana kona hoa paio opio maluna o ka lepo, lele iho la ia mailuna iho o kona lio, ame ka nianao kaumaha no kona kuhi ua make ka naita opio awiwi aku la ia a wehewehe ae la i na mea, apau e pili ana i ke kino o ka naita opio a hoonoho ae la iaia iluna. A i ka -pohala ana ae o ua naila opio 'la mai na nipoa poluea o ka laau īhe a ka naita nialihini, ua

kau hou ae la ia maluna o kona lio, a pane aku la hoi ka naita aoo iaia: "E kuu keiki, he lua ole ka wiwo ole o kou puuwai, a ke īke nei au e- lilo ana oe i naita kaulana loa ma keia mua aku." A huli hoi aku la hoi o Sa Girifereta i ke alo alii me ka eha i loaa iaia ma kona aoao, a hiki aku la ia imua o ka Moi. A ma o xiL lapaau maikai ia ana, ua maikai koke ae la kona wahi i eha, a ua ola loa ae la ia. MOKUNA V. Ka Hakaka Ana o ka Moi Venometa me ka Naita Malihini. I ko ka Moi Venometa ike ana mai ua hoohaia ka naita opio Girifereta, ua paila koke ae la ka inaina ame ka huhu iloko o kona houpo, a hooholo koke iho la ia e hele kino aku no ia e paio me ka naita malihini, ka Ilio, Huelo Wili o ka ululaau. Nolaila, kauoha aku la oia i kana kauwa lawelawe e hoomakaukauia ka helu ekahi o kona mau lio kaua no kekahi la ae, a pela pu hoi me kona aahu kaua. I ka pahola ana mai o na eheu mua o ka malamalama o kekahi la ae, ua hali pu mai la lakou he mau hookilihune ua liilii ana a ka ua noe o Alakai a hookokolo mai la hoi na iniki hui ana a ke anu, me ka halihali pu mai i ke ala kupaoa moani waianuhea o na pua kakahiaka iloko o ka rumi o ka Moi e walea ana i ka uume a ka hiamoe. Na keia mau malihini hiki' kakahiaka i hoala palanehe aku i ka Moi a puoho ae la ia mai kona hoonipo ana me kana ipo manuahi o Niolopua, nawai hoi e ole ke kuwili, f 'Ua pehia e ka ua wali kanahele." īaia i ala ae ai, aia hoi na kukuna o ka la ke o mai la maluna mai o na kakai mauna o Ileoiana, e hoalohilohi ana hoi i na kulu rrialuna o ka honua. līaalele iho la oia i kona wahi moe a hele aku iloko o kona rumi kapa kaua. I kona hiki ana malaila, ua halawai aku la oia me kekahi o kona mau miila kiai puka, a kauoha aku la iaia e uhai mai mahope ona. Ilele aku la ka Moi opio ma kahi a kona lio e ku makaukau mai ana, a, kau ae la. Aia hoi kana palrikaua e kaiewa ana ma kona aoao, a he ihe maka wini ma kona lima akau e paa ana, a hao aku la ua Moi opio nei no ke kahua hakaka me ka Ilio Iluelo Wili o ka Ululaau. I ka Moi opio e holo ana ma kona alanui, ike aku la ia he ekolu mau kanaka lopa nunui e uhai ana mahope o na kapuai o kana Makaula Merelina ? me ke kokoke loa e kau aku i ka make maluna ona ma ka hoomoe ana aku i na pauku laau e paa ana ma ko lakou lima.

Kuupau aku la ke alii opio i ka holo o kona lio a pili aku la mahope o u"a poe-lopa nei t me ke kahea*ana aku mtf ka leo nui, U E na lopa haahaa oka aina, e holo koke oykou mai ka make e kau &ku. ana' inaluna o oukou i keia wa. No ka ike ana mai o ua poe lopa nei, o ka leo o ka mea nana lakou e kamailio aku nei, he naita ia me kona aahu piha e ku aku nei, ua pau nui aku la lakou i ka puhee iloko o ka ululaau me ka puahi nui me ka hookaukaulua ole iho, a'o no ka hoi ke koa a'o pu no me ka holo. Kahea aku la ka Moi Venometa i kana Makaula, "0, e Merelina e, mai,make maoli oe, ina aole au i hiki mai nei." "Aole pela e ku'u Alii," wahi a kallakaula'Merelina, "e hiki no ia'u"ke hoopakele ia'u iho ina au e makomake ana, aka, nou e kuu Alii, o oe ka mea e.kokoke aku nei i ka make, oiai ke hele aku nei oe i kahi--0 ka make, o ke Akua auanei kou hoaloha ame kou puuhonua e lanakila ai." Ia laua no e uhaele kamailio ana, hiki aku la laua 1 kekahi lua waipuna, a ike ia aku la ta_hale lole nani o ka naita malihini, ka Ilio Huelo WiU o ka Ululaau. Ike aku la ka Moi Venometa i kekahi naila e noho ana maluna o kekahi noho laau nui, e aahu ana i kekahi aahu kaua nani. liele aku la ua Moi opio nei a ku aku la ma ka ipuka 0 ka hale lole o ua Ilio Huelo Wili nei, a ninau aku la, E Sa Naita, heaha ke kumu o kou hookaulua ana maanei? Me he mea la paha i hoomoana oe ma keia wahi i loaa ai ia oe ka halawai ana me kekahi naita, e paio pu oe me ia? Aka, eia ka'u olelo a'o ia oe, e hooki oe ia manao ana ou pela." Pane mai la ua naila nei, "Hehana keia i maa ia'n, a o ka mea e hoao ana e kiola ae i keia maa punahele mai a'u ae, alaila, 'o ko'u enemi no ia, a na kona ikaika ame kona makaukau e hooko i kona iini." u lna pela, na'u e hooko i kou iini e hoopau oe ia maa ou, M wahi aka Moi opio i pane aku ai. "A e pale no hoi au no'u iho," wahi a ka Ilio Iluelo Wili. Ku koke mai la ua naila malihini nei, a lalau aku la 1 kana laau ihe, hele aku la hoi a ina kahi a kona lio e ku ana, kau ae la a holo mai la ma kahi a ke alii opio e ku ana ine na maka wiwo ole. Ua hoomakaukau koke iho la ua mau naila nei e hooko aku i na koiikoi a ko laua tnau puuwai e hakukoi ana. Ilookuene pono iho la' ua mau olali nei i ko laua mau kulana maluna o ko laua mau lio punahele, me na maka hoi e hulili pono ana kekahi i kekahi, e hoonioni ana hoi i ko laua mau olona huki no ka 'pahuna hala ole a ka M' luakele. na hoa kuwili o keia nanea, eia ka #oa opio ke hoikeike mu»i loa nei iaia iho imua o kakou ma kekahi kahua hakaka. Ke aa" nej oia. e, paio aku me kekahi o na naita laeula a kae'ae'a loa oia mau la, ka niea hoi i kau nui ia ai ka welj e ka hapan'ui o na.naita

kaulana, a i kapaia aku hoi kona inoa kapak-apa, ka Ilio Hūelo Wili.o ka Ululaau. He kanaka ia ua aoo kona mau makahiki iloko o ka hookahe koLo ma kona ano naita, a i keia wa, ke hoao nei. o Venometa ka Moi opio o Enelani e paio pu me ia. He kanaka nui no- hoi keia a kaulana, a mahope iho nei kakou e ike ai i ka hoike a ka Makaula Merelina 110 kona auo ame kona kulana. "0! heaha hoi kela halulu—kela owe ame kela kani paapaaina ? Alia! heaha hoi kela mau mea e muu mokaki mai la i ka ilihonua?" E na makamaka, i ka hiki ana i ke sekona hope loa e hookoia ai na koni ana a ko laua mau puuwai koa oiaio, ia wa no i holo ae ai na lio o na raita a hookui kahi me kekahi, a haihai ae la hoi ka laua mau laau ihe, a na na keehina oolea a na kapuai o na lio i hoohaalulu ae i ka honua, a na na laau ihe hoi i hoowe ae i ka Ifiwa, a. na ko-laua haihai ana hoi i hoopaapaina ae i ke ea, a o na paukuku laau ihe ia e muu mokaki mai la i ka ili > ka honua. I ka ike ana iho o ke alii opio ua pau kana laau ihe i ka hakihaki, lalau iho la ia i kana pahikaua a huki ae la mailoko ae o ka wa-hi. Aka, ua pane e mai la ka naila malihini, "Aole pela e Sa Naita opio wiwo ole, e ap hou mai oe i hookahi a kaua hooili kaua pahu ihe hou_ana." "Ke ae aku nei au i kou manao e ka naita, eia nae, aole a 7 u laau ihe i koe," wahi a ka Moi opio. ''Ua lako no au me na laau ihe he nui, nolaila, e kali iki kou hanohano e ke koa opio a hoea mai ke kauwa me ia mau mea," f pane mai ai ka naita malihini. Aole i liuliu oili mai la ke kauwa a ua naita malihini nei me elua mau laau ihe, lalau aku la ka Moi Venometa i kekahi, a o kekahi hoi i ua naita 'la. la manawa i hao hou ae ai no ua mau polena la o Haupu, a hookui hou ae la no hoi ko laua mau lio me ka ikaika, me ka laua mau pahuna welawela a ka maka-sila e hanai ana i ka palekaua a kela ame keia o laua me ka owela, no laua hoi na ikaika hookui e lawa ai e hoonaueue i ke kumu o kekahi laau kedera o Lehanona. Ila'iha'i hou ae la no ia mau laau ihe a ua mau moho la, aole nae he mea o Jaua i lanakila, eia nae, ua hoopiha loa ia ka naila malilnni me ke pahaohao no ka ikaika lua ole o keia naila opio e paio pu nei me ia, ame kona akamai hoi i ka hookele ana no kona kulana iho. Lalau hou iho la no ka Moi opio i kana pahikaua no ka, elua o ka manawa, aka, pa-e hou mai la ka leo o ka naita malihini, "E ke koa opio wiwo ole, ka lua ole hoi o ke koa a'u i paio ai, ka hopo ole hoi a'u i ike ai, ua hookahaha mai oe īa'u. A eia ka'u ia oe e ka naita, no ka hanohano o ka kaua oihana, ke ha'i aku nei au ia oe, i hookahi a kaua hoao hou ana me na laau ihe." 1 ane aku la -ua Moi opio nei o Enelani, u IJa pono,

a. e kanoha hou aku oe i elua mau laau ihe na kaua./' Emoole lawe hou ia mai la no elua mau laau ihe, a lawe ae la kela ame keia o ua mau moho nei i ua mau laau 'la. 0 ka hoomaka koke iho la no ia o ua mau ahikanana nei e ulele i na ai a ka ui, pu-ke hou ae la no hoi ko laua mau lio i kahi hookahi, a pu-o ae la laua me he mau puko ana la a na nalu paio lua i kahi hookahi, oaoaka hulilili ae la hoi na huna lalapa olinolino ma ka laua mau palekaua, lelele liilii ae la na apanapana o ka laua mau ihe i ka lewa, me he mau apanapana liilii la o kekahi pohaku nui i hoopoha ia ae e ka owili kiana pauda. Aia hoi, ike ia aku la ua mau moho noi a elua, e hehee iho ana mailuna aku o ko laua mau lio, a waiho ana iluna o ka ilihonua. Iloko hoi o ka wa pokole, ala like mai la laua me na maka hulili me he mea la ua hele a liio i ke kua. i ka ua mea o ka piha inaina, a ua like loa hoi laua me na t.iga inu koko o Hinedu, ame na liona hae hoi o Aferika. Lalau like iho la laua i ka laua mau pahikaua, a oniuniu ae la i ka lewa no ka ha o na manawa o ko la'ua hooili kaua ana. Ke ike pono ae la no kakou e na hoa kuwili pu o keia nanea hoonioni puuwai, i ke ku io ana no o ke Alii Venometa i Moi no Enelani, ka moho hoi nana i houhalu aku i ka naita kanaka makua, a pel'a paha auanei e ko ai'ka olelo a kahiko, f< Puali ka hau nui ika hau iki, a make io auanei ka moo loa i ka moo poko," la laua i hooniniu ae ai i ka laua mau pahikaua, ua hoomaka koke ae la laua e hahau aku kekahi i kekahi, a ua hahana launa ole mai hoi ka laua hooko ana i na ai a ko iaua inau inaina. Ua hookele aku ka Moi opio i kana mau hauna pahi me ke akamai lua ole ma kana mau kiina nehe a palamimo me ka lua ole, a pela no hoi me ka naita malihini. Ua loihi ka laua paio ana me ka hahana, a ua nui hoi ke koko i hookahe ia. Pela laua i hooili ai a hiki wale i ka ha'i pu ana o ka Venometa pahikaua, mamuli o kekahi hauna pahi pomaikai a ka naila malihini i hahau mai ai a pa pono i ka Venometa pahi. Nolaila me keia ulia poino i loaa i ka Venomet,a pahi, ua kau ia he hoailona o ka lanakila maluna o ka naila malihini, oiai ia wa no paiK 1 mai la ua naila nei: <<E ke koa opio wiwo ole, ka lua ole o ka ikaika ame ke akamai a'u i ike ai, eia oe ke ku mai nei he pio na u, no ka mea, aole au pahikaua e hiki ai ke paio mai me a'u. A e aho oe e noi mai i ko'u olnolu e Kaawi aku au ia oe i ka hoopakele ana." 1 keia wa i hulili ae ai na maka o ka Moi opio a huila ae la he ano lalapa ahi iloko o kona mau onohi,-a ku mai la ia me na hiona e like me ka liona hae a pane mai la: [A halawai hou me KA LANAKILA 1