Ka Lanakila, Volume I, Number 4, 22 July 1909 — KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA

Ka Nene Ahiu o na Lokowai Haupaa o Temora— Ee Dia Keekeo o na~l*ae Manaa o Makani £usekalope o na Hilana o Wale. Ka Hiwahiwa a na Sekotia o ke Keneturia Umi o ka A. D. BOKE i. MOKUNA V. Ka Hakaka Ana o ka Moi Venometa me ka Naita Malihim. (Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka Anela o Mekiko) W E !Sa Naita, ina no e haawi mai ana oe i ka make maluna o'u me ka oi o kan pahikaua, me koa ike no ua nele ia au i kekahi mea e pale ae ai i ko'u ola, alaila, ua olioli loa ia au no ia make e loaa mai ana, aka, o ko'u haawi ana aku ia'u i pio nau, he mea hoohilahila loa ia 110 ka oihana a ? u e hiipoi nei, a ua oi loa aku ka pono no'u e make mamua o ka lilo ana i pio na ko'u hoa paio a " Me ka huHolelo hope loa i kahamaha e ia e ua Moi opio nei, lele aku la ia me ka mama launa <31e e like me ka inama o ke tiga a hopu aku la kona mau lima oolea i ka puhaka o ka naita malihini, a kiola iho la iaia maluna o ke poo o ua na4ta 'la, a huki mai ia ia ine ka ikaika. Oiai hoi ka Moi opio e ku ana me ka haaheo me ka manao ana aia iloko o kona poholima ka lanakila, eia nae, e like me ka huli pu ana o kekahi kumu laau oka i ke' kikiao makani oolea o ke kukulu akau pela no i ike ia aku ai ka Moi opio e hina ana ilalo, oiai ua lalau mai la na lima pukonakona o ka naita malihini ma kona mau wawae a liuli pu ae la ia a waiho ana i ka honua. Mē ka eleu hoi ua ala awiwi ae la ka naita malihini a hpu ae la iluna, oniu ae la i kana pahikaua me

lta manao 6 lioolal© iho inaai a Kamakeloa ahe mea maopopo he sekona wale no koe a halawai aku ka 'Moi opio me kona make, a ho-o hou ia o Pelekane iloko o na popilikia o ka nohona alii ole, aia hoi poha mai la he leo eehia, me he mea la he leo ia i oili mailoko mai o kekahi heiau laahia, a eia ua leo 'la: "E ka naita, e kaoLi i kou lima, no ka mea, ina e make ana ia oe kela naita opio, e hookomo aku auanei oe i keia aupuni iloko o ka pilikia nui i ike ole ia e kekahi aupuni e ae. 0 keia naita opio, he kanaka ia i pauleleia e kona lahui kanaka, a o ka mea hoi e ola ame ke aupuni. ,, Ninau mai la ka .naita malihini i ka mea nona ka leo i pa-e aku i "kona mau pepeiao: "Ea, owai nei kanaka opio puuwai wiwo ole, ka lua ole hoi o ka ikaika ame ka hopo ole a'u i ike ai?" Pane mai la-ka leo anoano eehia imua o ua naita malihini nei: "0 ka Moi Venooneta kena o Enelani nei." I ka lohe ana o ua naita malihini nei o ka Moi Venometa keia o Enelani, ku iho la ia me ke kahaha ame na hiona kaumaha, ia wa hoi ana e ku ana namunamu ae la ka mea nona ka leo i pa-e ae ai mamua he mau huaolelo ano e, a kapipi mai la oia he mau huna wai olenalena maluna o ka aahu kaua o ka naita malihini, aia hoi ike ia aku la ua naita nei e hehee iho aira ilalo, a haule aku la iloko o kekahi hiamoe kulipolipo. Ia wa i huli ae ai ka -mea nona ka leo nana i hoopakele i ke ola o ka Moi Venometa ma ka apua, a hoala ae la iua Moi 'la, a pane aku la: "E kuu Venometa aloha, kuu Alii hoi, eia ke alanui ua laelae nou, ano e haalele iho kaua i kahi o kou wiwo ole i hoike iho nei, a o kahi hoi a kou akamai lua ole i mua loa ai." Ia manawa i pane mai ai ua Moi opio nei: "E Merelina ka Makaula, ke kilo kaulana o leo'u aupuni, he mea oiaio anei ke ola nei no ka Moi Venometa?" "Ke ola nei no oia e ku'u Alii," wahi a Merelina ka Makaula. Ke ike pu ae la kakou e na makamaka hoinainau o keia nanea i ko ka Moi Venometa pakele ana mai ka make mai, e ole i poha aku he leo eehia ma na pepeiao o ka'naita malihini loaa ai ka manaolana no ka pakele o ka Moi opio, a mamuli hoi o ka loaa ana aku o ua naita malihini nei i ka laau puhipuhi a ka Makaula Merelina, he hoonanea hoi kau me Niolopua. Mahope o na ki-ke olelo ana mawaena o ke alii °Pi° me k ana makaula, ua kau ae la ka Moi Venometa maluna o ka lio o ka naita malihini, a o ka makaula hoi maluna o ka lio o ke alii opio. Ia laua i mamao iki aku ai mai ia wahi aku, ninau aku la ka Moi opio ia Merelina, <f ea, heaha kau i hana aku nei maluna o ke kino o ke]a naita? Ua pepehi ia anei oia a inake, e kau mau hana oepa o ka po? Aole he naita pono ke pauleleia a hilinaiia hoi kona wiwo

ole ame ka ikaika e like me ia. Ua oi loa akn ko'u Pomo ke lilo kona ola i ka make mamua o ka lilo ana aku o kekahi hapalua o ko u aupuni. I keia wa hoi pane mai la ka Makaula Merelina: E ke Alii, mai hopoliopo oe no ia mea, oiai ua palekana no oia, a iloko o ekolu hora e ala hou mai ai no oia - Ua mua aku no hoi aū ia oe i ke ano o keia naita, lie lua ole kona ikaika ame kona makaukau, a nui hoi na naita keiulunn i lilo i mau pio nana, a mai helu pu ia 110 hoi oe e ke Alii ma ia haawina 1 ole wale no au. Aolie naita e ae e ola nei i keia wa i oi aku ka makaukau ame ke akamai mamua o keia naita, a e lilo ana hoi ia i kauwa hoolohe nau, o kona inoa o ka Moi Pelina, a he elua ana mau keikikane, a e lilo no laua a elua i mau naita malalo ou, e ku'u Moi." Ma keia wahi o ka kakou nanea e haalele ai kakou i ke kamailio ana no ka naita malihini, oia hoi ka M°i Pelina e like me ka ka Makaula Merelina hoike, a e huli ae kakou a nana aku i ka Moi Venometa ame kona mau palapu, ame kekahi mau mea e ae e pili ana i ua Moi opio nei. MOKUNA VI. Ka Wahine Kupua o ka Lokowai—Ame ka Pahikaua Kupanaha Nona ka Inoa o "Kauilaokamake. M I ka Moi ame ka makaula i haalele aku ai i ka Moi Pelina, ua hele pololei aku la laua i kahi o kekahi kanaka haipule noho mehameha, a he kanaka hoi ia i kaulana no kona akamai ma ka oihana lapaau. Ia laua i hiki aku ai imua o ua kanaka nei, me ka hoakaka pu ia aku hoi o na mea apau imua ona, ua noii koke mai la no oia ma ka nana ame ka imi pu ana i na palapu apau o ka Moi, a haawi mai la i ka laau e hoola koke ia ai na palapu o ke Alii opio. He ekolu la a ka Moi iopio i noho pu ai me ua kahuna nei, a pau pono ae la no hoi kona mau palapu i ka hoola ia, a haalele iho la oia ame ka makaula i kahi o ua kahuna lapaau nei. "Auhea oe, e kau Merelina, ,, oiai laua ma ke alanui, "o ka mea apiki, aohe a'u pahikaua, oiai ua ike no hoi oe ua hai ia ka'u pahikaua i kela paio ana o'u me ka Moi Pelina." "Mai kaumaha oe no ia mea, oiai eia ae no kekahi pahikaua ke waiho mai nei, a e hiki mai ana no ka manawa e loaa ai o ia pahi ia oe, e ku'u Alii/' wahi a ka makaula. Holo aku la laua nei a hiki i ko laua hoea ana ma kekahi lokowai nui i hele hoi kona wai a halana lai malie a lipolipo hoi. Aia hoi, ike ia aku la he mea kupanaha loa, a he mea hoi e hiki ole ai ke manaoio ia e na makamaka heluhelu o keia nanea he mea oiaio ia. oia hoi keia, aia mawaena konu o ua moana wai

'a lke ia aku la hc lima kanaka i hoaalm ia i kekahi lole aiai loa a lie paliikaua. hoi kana e, oku ae ana. "Aia la! i hoolio ae ai o Merelina, aia ua pahi la a' u i olelo aku nei ia ōe." Aole hoi i liuliu iho, oili ae la ke kino o kekahi lede opio ui mailoko ae o ka opu lipolipo o ka hohonu a hehihehi ae la kona mau kapuai kanahao maluna o ka wai halana ua hele a malino. Me ke pahaohao launa ole huli ae la ke Alii a lliluui il(> la ia Merelina ka makaula, "Owai kela led« opio kamahao a kaua e ike nei?" "E ku'u Alii," wahi a Merelina, "o kela lede opio a kaua e īke aku nei, oia no ka mea i kapaia ka wahine kupua o ka lokowai, a e hele mai ana ua lede opio 'la iou » e kamailio 3flfrai ana no hoi ia oe, eke Alii, a e kamailio aku no hoi oe iaia me ka waipahe a peia auanei e loaa mai ai ia oe ka pahikaua au e ike la e paa ia mai la e kela lima." A°le i emo, ike ia aku la ua lede kamaliao nei e hele mai ana ma kahi a ka Moi Venom'ēta e ku ana me kana makaula me Merelina. līele jnai la ua lede °Pi° n fi a aloha mai la ia Venometa, a pela no lioi i panai ia aku ai kona aloha iaia. Ninau aku la hoi o Venometa iua lede 'la, <4 E ka lede opio kamahao, nawai' kela pahikaua nani lua ole e hilali mai la kona mau papalina mai waena mai o ka lipolipo o ka hohonu? Ua makemake loa au na'u kela pahi, oiai ua hoonele ia au i<ka pahi ole. n Eke Alii, wahi aka lede kamahao i mai ai, "na'u no kela pahi au e ike aku !a, a haawi mai ana oe ia'u i kekahi mea ma ke ano makana ke nonoi aku au ia oe, alaila, e loaa no kela pahi ia oe, e ke Alii." "Ke hoohiki nei au me ka oiaio īoa, e naawi aku no au ia oe ika makana au e noi mai ai ia'u," wahi a ka Moi i pane aku ai. "Ina pela," wahi a ka lede i pane mai ai, "alaila, e hele aku oe ame kou kau aku maluna o kela waapa, a hoe aku no olua a kahi o ka pahikaua e ku mai la, a e lawe mai olua i ua pahi 'la me kona wa-lii pu mai no hoi, a e nonoi aku auanei au ia oe i ka makana a'u i makemake ai e haawi mai ai oe ia'u ke hiki mai ka manawa." Nolaila, lele iho la ka Moi Venometa mailuna il\o o kona lio, a pela pu no hoi me ka makaula, a nakiikii aku la i ko laua mau lio i kekahi kumulaau. Hele aku la laua a ee aku la: maluna o ka waapa a ka lede opio i kuhikuhi mai ai, hoe aku la laua a hiki i kahi a ka lima e paa an,a i ka pahikaua, lalau iho la ua Moi Ma i ka pahi ame kona Wa-hi, a lawe mai la ia mau mea, a hoi hou mai la laua a pae ana i kula, aia hoi emi iho la ka lima kupanaha a nalowale iho la iloko o ka opu o ka hohonu. īa e lililo ana i ke kainepu a ko laua. mau ]io, ua ike aku la ka Moi Venometa he liale lole nani e ku mai ana mamua u ala a laua e u iiolo'aku nei, Jiuli ae la iia a ?iin.au ae la i kana kuhikuhi puuone,

"Heaha hoi ke ano o kela hale lole e ku mai la. mamuao kaua?" k< o kela ka hale lole o ka naita. au i hakaka pu ai ia kaua 1 hole mai ai, oia. hoi ka Moi Pelina; aka, aole nae ia malaila i ,kcia wa, oiai, ua hala aku ia i kekahi wahi i kapaia o Kaleona, no ka mea, ua hakaka pu oia me kekalii o kou mau naita oia hoi ka Naita Ekeiama, a ua auhee" aku la ia a hiki i kela wahi o Kaleona, a na nhai aku la o Peliim ma kona mau kapuai, nolai]a, aole kaua e halawai hou aku ana me ia ma ke alanui." Pane aku la ke Alii Venometa iaia, "Ina hoi ha pela, e haulo wale ana ko'u manaolana, oiai hoi, he pahikaua ka 'u i keia wa, a ke aa hou nei au e paio hou me ia ma ka oi o na pahi a maua, a e hoihoi aku hoi i ke pakalaki i loaa ai ia'u ma kona aoao." "E ke Alii, aole oe e pono e hana pela," wahi a Merelina, 4 'oiai ua maluhiluhi ua naita 'la no ka nui o kana mau hakoko ana, a e hoohaahaaia auanei oe mai kou kulana naita iho, ame kou eehia Moi, ina.e hoonou hou aku ana oe i ka hakaka ana maluna ona mahope iho o kona luhi maoli ana, aka nae, aole no he mea hiki walo ka lanakila ana o kekahi naita nona ka helu i kau ia ma ka papa ekahi, oiai. he lua ole kt>na akamai hakaka ame kona ikaika, a o oe no e ke Alii kai ike i'a mea; nolaila eia ka'u olelo a'o ia oe, e hookuu malie aku no oe iaia. E lilo ana no ia, i kauwa nau ke liiki ka manawa, a o kana mau keiki hoi, ke pau'ae kona mau la o ke ola ana. "Aole no hoi e loihi loa e hiki mai ana ia wa e hookauwa mai ai keia naita malalo ou, a na ia hauoli e kono mai i kou naau e ke alii e haawi aku i kou kaikuahine i wahine nana. <( Aia au a ike iaia e hana io ana ia i na inea e hauoli io ai ko ? u puuwai, alaila, e hana no au e like me kau e hai mai nei ia'u," wahi a ke alii. Ia manawa i nana iho ai ua Moi nei i kana pahikaua, a oaka mai la na hiona ma kona mau papalina, ame kona mau kii onohi e hoike mai ana, c< Ua hoohihi no au I ka nani oia aulama Ka molale maopo ae E maalo ana i ku'u maka Kuhihewa au he kauila Eia ka he maka-kila. ,, Ninau mai la ka makaula, U E kc alii, o keaha kau mea makemake loa, o ka pahi paha, a i ole o ka wa-hi paha?" Pane aku la hoi ke alii, o ka pahi no ka'u makemake, ka mea i oleloia—ke aiii o na mea kaua a ke kanaka i hoomolia iaia no ka oihana naita—a'maanei la* i kaukau iho ai ua alii opio nei; a O ke Alii wale no ka'u makemake, 0 ka luhi a maua me nei, A ua—ike—a." Ua kuhihewa loa oe, wahi a ka makaula Merelina, ua oi paumi aku ka waiwai o ka wahi imua o ka pahi

a. kou iini e lehia iho la, no ka mea, ho haawina. kupanaha ko ua wahi 'la e pili paa, noi iaia, oia hoi o ka mea e omau mau ana iaia ma kona aoao, aole loa. ia e halawai me ke kahe nui aua o ke koko, ma.i na eha aku e loohia mai ana maluna o kona kino; nolaila, e inalama oe ia mea ma kou aoao. 11010 aku la laua ma ke ala e hiki aku ai i ke kulanakauhale o Kaleona, a ia lauu ma ke alanui halawai alni la laua me Pelina, nolaila, ua hoehu e aku la o Merelina i kana laau puhipuhi manuia, ua hoopouli ia ka ike a kona inau maka, a pela iho la ua naita 'la i ike ole mai ai ia Venometa. koua hoa |>aio opio. Ta laua nae i kaalo ae ai a hala hope ae la kahi hoomoana o ka Naita Pelina ka Ilio Ilnelo "Wili o ka Ululaau, ua huli ae la ka Moi Venometa a ninau aku la ia Merelina: "Ua nui loa ko'u paliaohao, aole i kamailio mai nei ka naita ia kaua —healia la. hoi ke kumu?" Pane aku la hoi o Merelina me ka hoihoi o na helehelena: £C Aole ia i ike mai nei ia oe, a ina ia i ike mai nei, ina ua hookaulua ia kaua ma ke alanui. I ko'u manao ua ano hoohewaliewa paha ia oe." Aole hoi i napoo ka la, hiki aku la laua nei i ke kulanakauhale o Kaleona kalii hoi i akoakoa ae ai na naiia he nui a e piha lealea ana. Oiai ka Moi Yenometa i hoea aku ai iwaena o lakou, a lohe hoi lakou i ke ano o kana huakai oia wale no, ua lilo ia i iuea inahalo nni ia e lakou, oiai, ua hoike mai ia i kona wiwo ole ame ka hopo ole. Ua hele mai la lakou apau imua o ka Moi opio, a haawi mai la lakou i ka lakou mau hoohiki ana, e lilo lakou apau i mau kauwa lioololie nana, a e hana no lakou i na mea apau ana e kauoha aku ai ia lakou, me ka eleu ame ke kanalua ole. Malaila ka Moi i hooaumoe ai ia po, a c lioomaha hoi mailoko mai o na maluhilulii o ia hele ana mai 0 ia la, a he maikai wale no na aouli o ka po i halawai mai me ia, aka, heaha la ka puana a ka moe i kakahiaka ae. MOKHNA VII. Ka Hakaka Ana me ka Moi Raiana. Hoea mai la lie lono i ka Moi Venometa ua lanakila ae ke Alii Kaiana maluna o 11 mau alii, a ua makemake hoi ia e lilo na umiumi o ka Moi Venometa i mea hoonani no kaekae o kona kuka hoohiehie. I ke ala ana ae o ka Moi Venometa mai kona wahi moe mai, a hele alm la ia a komo iho ia i kona aahu kaua me ka liulm ana no kana huakai hele, hoea ang, he elele imua ona. 0 keia elele ua hoouna ia mai ia e ka Moi Lion^ om o Raiana, ke aln hoi o na 'mokuaina, hui o Wa-le akau, a o ka Moi hoi o īrelarn apau, amo ria poe moku he nui. M [A halawai hou TC \ LANAK3LA]