Ka Lanakila, Volume I, Number 5, 29 July 1909 — KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

KA MOOLELO O SA NAITA VENOMETA

Ka Nene Ahiu o na Lokowai Haupaa o Temora— Ee Dia Keekeo o na Pae Mauna o Satomi—Ka Makani Eusekalope o na Hilana o Wale.

Ka Hiwahiwa a na Sekotia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

BUKE I. MOKUNA VII. Ka Hakaka Ana me ka Moi Baiana. Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a. ka Anela o Mekiko) ja.eie mai la ua elele nei a haawi mai la i ke aloha me ke ano hoohaaliaa imua o ka Moi Pelekane, a pane mai la me ka leo kiioo io: "E ke Alii o na Enelani, ua hoouna ia mai nei au imua ou e ko'u Haku, oia hoi ka Moi Raiana o Irelani, e hai aliu ia oe e ke Alii, ua hoouka kaua oia me 11 mau alii, a ua noho lanakila hoi oia maluna o lakou, a o lakou apau, ua haawi pakahi mai lakou iaia i ko lakou mau umiumi, i mea hoonani no kona kuka hulu manu, aka, hookahi wahi i koe o kona kuka aole i paa pono loa i na heuheu nani o ia ano; nolaila, e ke Alii i hoounaia mai nei au i ou la, e nonoi aku ia oe ua makemake ia kou mau umiumi e ko'u Alii, a ke ae ole oe, alaila, e hele mai auanei ia me kona mau puali' kaua nui a- anai mai maluna o kou mau aina, a aole hoi ia e hoopau i kona luku ana a loaa kou poo ame kou mau umiumi iaia. Oia la, e ke Alii." Ua hulili ae la na maka o ke Alii opio, puai ae la hoi ka ula ma kona mau papalina, a pane aku la imua o ka elele: "XJa hai mai nei oe i ke kumu o kou hiki ana mai nei imua.o'u, a o kau i hai mai nei, oia ka oi kelakela o ke ino ka lapuwale loa, i hoouna ia mai e kekahi Moi o ka honua nei. He mea maopopo ke ike mai la

no oc i-ka tiui o na heuheu umiuini maluna o ko'u mau papalina, a ua kupono io 110 palia lakou i mau inea hoonani no kekahi o na kuka o ka mea i oi ae kona mana inamua o'u. "A nolaila, e hoi oe a hai aku i kou alii i keia; ina he makemake ia i ku'u unūumi, alaila, o ka iini ame ka lia iloko o ka Moi Venometa, o kona poo no ia a ina he inanao ikaika kona e kii mai i kana mea i kuko ai, e hele mai ia me kona mau tausani koa, a e hoao ia me kona ikaika apau e nolio alii maluna o'u, a pela io e loaa aku ai ka umiumi o ka Moi Yenomela. <( Ua ike no au aua lolie he alii puni kaua io 110 kou t aole hoi he mea nana i hoohauleliia iaia a haahaa kdna kulana koa, e hoi oe a liai aku iaia, e lilo ana kona poo i mea hoonani noloko o ka liale kupapau puanuanu, ke ole ia e kukuli mai imua o'u, a noi mai ia'u 210 ke kala ana aku iaia no kana mau olelo lapuwale a haakei." Me keia mau olelo a ke Alii, haalele iho la .ka elele iaia, a huli hoi aku la hoi ua elele 'ia i ke Alii Eaiana. Ia wa, ua liele aku la ka Moi Yenomela a halawai pu aku la me kona mau naila, a ninau aku la ia lakou: "Ua ike anei kekalii 0 oukou i ke Aiii Kaiana o 'Wale Akau? M Pane mai la kekahi naila noua ka inoa 0 Namara: "Ua ike au iaia aua kamaaina no hoi. Ile kanaka koa io no ia, a ua lioopiliaia no lioi kona mau lala me ka ikaika ame ka eleu, a he kakaikahi loa na naita i like aku ka oiwi kino me kona. 0 keia alii, he hapa Sepania oia, a he ewalu kapuai kona kiekie. *Ua piha kona "puuwai i ka haakei ame ka liookano, a he mea oiaio, e hele mai auanei oia me kona mau tausani naita ikaika.' 7 Alaila, ua makaukau loa 0 Venoineta me kona mau liona e ulupa aku i kona mau tausani ikaika, M wahi a ke Alii opio i pane aku ai. Haawi ae la na naita apau 0 ko Venometa poai he meiu leo huro elima, me ka panai ana ae i na hopunaolelo: "0 Venometa ke Alii, a nana no e hoomalu o Enelani; E ola ka Moi i ke Akua, a mai ia manawa mai i loaa ai kela huaolelo e 0 mau nei ma ke poo 0 ka himeni lahui o Beritania Nui a hiki i keia la, °la ka Moi i ke Akua," (God save the King). Ua nakolokolo ae la keia mau leo huro, a holo aku la hoi ko lak <>u. wawalo ana a lohe' ia aku la ena haneri 0 na naita e kuku poai mai ana ma kahi mamao a lakou e ku poai ana mawaho, me ko' lakou maopopo ole 1 ke kumu 0 keia mau leo kupinai, aka, hookahi nae 0 lakou koino pu ana me keia mau leo wawalo, a ua hoi na 0 ua mau keiki omo koko nei a ulumahiehie me ka piha hauoli a ohohia. Mahope 1110 0 keia mau leo lmro pinapinai ana, ua oih pulelo aku la ke Alii Venometa a ku aku la imua 0 ona m ( m koa, a haliai aku la ina mea apau aka elele 0 ka Moi Kaiana i olelo mai ai iaia. Lohe la aku la hoi na leo hae a liiena o na koa e wawalo ana i ka lewa: "Iniua e na hoahanau o ke

kapa-kila, a hoihoi hou aku kakou i na oiolo haakei a kookauo a kela Numii Raiana, ka Powa ahiu o Wale Akau, a liou aku īualuua o kona poo puliuluhuiu. MOKUNA VIII. Ka Liuliu Kaua Nui—Ka Hooili Kaua Weliweli—Pakelo Lua Oie ke Alii Venometa me he Puhi Kapa la—Haulehia ke Alii Eaiana i Pio na ka Moi Venometa. Ia la 110 a ka elele a ka Moi Haiana i hoouna mai ai uiiua o ka Moi Venometa, oia no ka la i haalele īho ai ua Moi opio nei ia Kaleona no Ladana. A iai.a,liiki aku ai, aole hoi i hala.lie mau la pokole mahope iho, ua hoea mai la kekahi naita imua ona 7 a liai mai la iaia: Aia, ke Alii Powa Kaiana ke holapu ae la nia na ok.aia aina e pili ana me Wale, a ke luku hoonminoino wale la i na kauaka o ka Moi, ke hao wale ld hoi i na waiwai, a ke hookauīuwela la i na kulanakauhale me ke ahi. No kela lono, ua. kulou iho la ke poo o ka Moi opio, a kulu iho la kona mau waimaka, a i kona aea ana ae, pane mai la oia i ka naita i ka i ana mai: & ba Naila hoolohe wale, in<*, he oiaio kau e hai mai nei, alaila he mea pono ole no ko'u nohoalii ke ku a nan a wale aku no i ka ulupa hoomainoino wale ia mai 110 o ko'u mau kanaka, ko lakou mau waiwai ame ko lakou kulanakauhale aloha." E ke Alii, he oiaio loa keia a ? u e olelo aku nei ia oe, oiai, ua ike inaka aku nei au i ua alii powa nei o Wale me kona puali kaua nui hewahewa/' wahi a ka naita i ka Moi. "Ua pono, aole ia he mea no Venometa e weli ai; aole hoi e kueini kona, mau kapuai no ka paio ana aku me ia," wahi a ke Alii opio. līaawi ae la ua Moi opio nei i ke kauoha, e hoakoakoa ia mai kona mau Alihi.kaiia, na Ilamuku o na kalma kaua. na Barona, na Haku, na Naita ame na koa apau o kona maliele kaua alii. Emoole ua lehau like mai la ua mau hiapaiole nei ame na, ahikanana a ku ana imua o ke alii. Ia nianawa haawi ae la ia i ka hoonohonoho ana i na mahele kaua i kona kaikuaana pili hanai, oia o Sa Naita Ke, a malalo o kana mau hoonohonoho ana i na mahele koa e pono ai ke hoonee ia aku imua. Ua eleu aku la ua Naita Ke la a hoonohonoho aku la e like me kanā i manao ai ne pono, a penei kana i luina ai: Mahele 1. Na naita o na koi kaua, malalo ia o Sa Naila Boduina ka Ilamuku Nui o ke Aupuni. Mahele 2. Na naita o ka. laau ihe, mālalo o Sa Nai'ta Ufiuka ka Puuku ponoi o ke Alii. Mahele 3, Na naita o na pana pua kaula wikani malalo o Sa Naita (iiri~ fereta, kela naita opio i hoeliaia ai e ka naita malihini.

Maliele 4. Na barona o na-okana aina, malalo o Barona Hodiana o na knaliiwi ame na nlulaau o WeJinc(ona. Mahele 5. Na ilamuku o na mahele koa kiai aina, malalo o ba Naita Leonora, a-pela wale aku na hooponopono ana ame ka maliele ia ana o na koa, a ua ku no i lca n »eau ame ka makaukau keia mau hookele. Aia hoi ke Alii Venometa ma ke poo o kekalii mau naita kakaikahi i kapaia hoi, na naita o ke kea hanoliano o ka Moi Nometa. I ka makaukau ana o na mea apau ? ua haawi ae la ke Alii opio i ke kauoha e hooinaka ka nee ana o ka puali holookoa i kekahi la ae no ke'kahua mokomoko, a e hoomanao hoi kela ame keia mea i kona mahele ponoi iho ame kona mau alii. 0 ka nui o na koa apau o ka Moi_. v enomeia ma keia hoomakaukau ana he 60,000 a lie poe lae oo wale 110 ma ka lawelawe ana i na mea kaua. Haawi hou ae la hoi ua Alii opio nei he kauoha i kona wahi luaui hanai oia o Sa Naita Eketora e pono ia e haawi aku i ke kauoha i na Alihikaua e noho kiai ae ana me ko lakou mau bataliona koa maloko o na leakela ma na wahi apau o ka aina, e noho me ka makaala loa a e mikiala hoi e hooko i na kauoha apau loa -e loaa aku ana mai iaia mai. Ua ae mai la ua Naita Eketora 'la i ke kauoha a kana luhi, ke alii hoi o kona mau la elemakule. 1 ka hoea ana mai o'kekahi la ae, ua lohe ia aku la ke kani hone mai a ka leo o na o-le ma na alanui o ke kulanakauhale, e hoike mai ana ia mau leo> mele eia ae na puali koa ke maki mai nei no ka halealii. Lohe pu ia aku la ka leo o na kanaka e wawalo hele ae ana i ka lewa nuu, a mele mai la no hoi na laina koa i na mele hoohoihoi no ka ana i ke kaua, a iwaena oia mau mele, eia ka mea i paa i ko oukou mea kakau, "Olino, anapa ka pa ana 0 na mea kaua no ka lanākila, Nani ka haaheo o na lima No ke kakele ana ia mau inea, Aole hoi e hopo, aole hoi e wiwo, Aka, he manaolana mahiehie, Hakoko no ke Aloha, E paio no kuu aina kulaiwi, Kahi a ko 'u mau kupuna 1 eha ai I ka maka o ka ihe E lei no i ka hanohano E ke koa oiaio a kupaa. I Naita puuwai hao-kila E kaua ana no ke aloha Ke aloha o kuu aina makamae. , - 5 I ka hiki ana mai o ka manawa e kai aku ai o na koa no ke kahua mokomoko, ua e]eu like ae la na alakai o kela ame keia mahele, poha h*ou na leo hauoli o na koa ame na kanaka, a mele ia ae la ke mele.kaua o na naita o ke kea hanohano o ka Moi Nometa:

"Imua me k& manaolana E na Naita puuwai Liona. Ē paa i ko oufeou ho'ohiki, E paio mau no ka aina, Ilalo e kona mau enemi, E hahau i& lakou me ka weliweli^ E pulumi i na ino he nui E hoalii ana maltina o ka aina, E ola ka lahui, a e ola kona Moi r na liina o ke Akua Mana Loa. 7 ' Oiai keia mele e himeni ia ana, ua wehe ae ka Moi opio i kona papale kaua hulu e pulelo ana i na welelau a ka makani a hoike maopopo mai la hoi kona mau hiona i ka nani o kona mau helehelēna, a ouli o ka manaolana ke hoaka mai ana ma kona mau maka. la mao ana ae7l) na Teo mele, ua haawi ae la ua Alii opio nei i ke kauoha no ka nee an"?i o na mahele kaua imua. 0 ka heL no hoi a na Alii nui mai ka po mai la, Malu ke kula aohe lele pueo, a 6 ke ku no hoi a ke kanaka ui, he hai wale hoi kau o Kahalamapuena ma." A i u& AHi apio lioi e hele nei iwaena o kona mau naita o ne kea hanohano o ka Moi Nometa, aia hoi na lede maka onaona waianuhea e kiloi ana i na poke pua like ole ma kela ame keia aoao o na mahele koa, e hoike mai ana.hoi i ko lakou ohohia a makee i ka inoa laahia o ko lakou aina hanau, a i oi loa aku hoi kekahi i ka lakou mau punua peepoli e hele nei e hoopulu aku i ko lakou mau kulu koko maemae maluna o na kula uliuli no ka inoa maemae o ko lakou mau home aloha, kahi hoi a ka lakou mau mea aloha i haalele ia aku la mahope. 1 ka hala ana mai o ke kulanakauhale mahope, ua komo aku la ka mahele mua o ka huakai kaua iloko o ka ululaau, ua haawi ae la ka Moi he kauoha e hoouna ia aku he mau kiu he haneri ko lakou nui, e hele aku lakou e hakilo i ke kulana o na enemi, a e like hoi me ia kauoha, pela i hooko ia ai. Ma kekahi wahi i kapaia o Dune i hoomoana iho ui ka puali holookoa ma ia po, me ka hoonoho pu ia o na kiu ma kela ame keia wahi no ka makaala ana 0 lele kimopo ia mai ka puali -holookoa. Ma kekahi kakahiaka nui ae, ua hooinau hou no ka nee ana imua, a ia lakou nei ma ke alahele, ua halawai aku la lakou me na kiu he haneri i hoouna ia ai, a ma ka lakou hoike imua o ka Moi, aia ka enemi ma kalii 1 ka paia, t4 Kula o Mauna Keokeo/' a he 500,000 ko lakou ikaika. I ka lohe ana o ka Moi i ka heluna nui o na enemi, ua nana ae la oia ma kela ame keia aoao o na naita o ke kea hanohano, a pane ae la: {< He 60,000 o ko Venometa mau liona ke hele nei e haehae i na tiga omo koko h'e 500,000 a Haiana, ka haaheo. M Wawalo hou ae ]a na leo o na koa ame na 'lii, a

puana ae la i kekahi mau lalani inele kahiko o 'Alebiona: 4 ' E paa mau no ka wiwo ole Aole hoi e haule ka manao koa, Aka 7 e paa mau no a e hele aku, IIuro! Huro! aia he lanakila.'' I ke ahiahi o ua la nei ua hiki pono aku la na mahele koa apau o Yenometa ma ke kua o na kakai puu e hoopuni ana i ka aoao hikina o ke kula a na enemi i hoomoana ai. Haawi hou ae la ke Alii lie karolia e pono e lioouna hou aku i mau kiu no ka liele ana aku e hoomakakiu hou i ke kulana o na enenni ame ka lakou mau hana. Aole i emo huli hoi mai la na kiu a hoike mai la, ua noho na enemi me ka makaukau loa 7 ame he mea la o ka la apopo ae ko lakou la ia e nee aku ai 110 Meiina, kahi hoi e noho kiai ana o Sa Naita Bukinelona. Nolaila, hooholo ilio la ka Moi i ke ao ana ae e hoouna aku ia i kana elele e hai aku i ke Alii Powa Eaiana e hele mai ia e mihi no kana mau olelo haakei i hoouna mai ai imua ona ma o kana t>lele la. Ia po hoi, ua nui na kanaka kuaaina i hele mai imua o ka Moi Yenometa me ka lakou mau makana lehulehu wale, a ua lilo ia i mea maikai i ]io ke Alii manao. Ua hoouna koke aku la ka Moi Yenometa i kana elele imua o ke Alii Powa i kekahi kakahiaka ana ae. I ka hiki ana o ua elele nei imua o ua Alii Powa nei, ua pane aku la ia: £ 'E ka Moi Eaiana, ua hoouna ia mai nei au imua ou e ke Alii ihiihi ka Moi Venometa o na Enelani oiaio, e hai aku la oe i kana kauoha, oia hoi keia. E hele aku oe a kukuli hoomaikai aku imua ona, a e puai iho hoi na huaolelo mihi mai kou w,aha iho, no ka hoihoi h"ou ana mad kau mau huāoMo lapuwale a ino loa au i hoouna aku ai iinua ona, ma o kau elele la, a ke hooko' ole oe i keia olelo a kuu Alii Moi, e lele kaua mai ana ua Moi Puuwai Wiwo ole 'la o na Enelani me kona mau tausani ikaika a ulupa ia oe aine kou poe." I ka lohe ana o ua Alii Powa la i keia mau olelo a ka elele mai ke Alii Venometa mai, ua akaaka heneliene ae la ia, a hoopuka ae la i na huaolelo hailiili, a, pane mai la imua o ka elele: "E hoi aku oe a liai aku i ka Moi kamalii o na Enelani, mai aa ia e paio mai i ka māmo a ke Kavalia Musaka o Sepania ka mea nana i noho hoomalu na inauna Pisene me ka weli. Ina paha ua opulepuleia ua Moi keiki 'la o Enelani, e hele mai ia imua o'u nei a na'u no e lapaau aku iaia. 0 lioi a hai aku iaia e like me kau mea i lohe iho la." Huli hoi aku la no hoi ka elele a hiki imua o ka Moi Opio Venouieta a hoike aku la i na mea apau e pili ana ī kana huakai, a ua nui ka mahalo o ka Moi iaia no ka nui o kona wiwo ole. [A Halawai Hou me KA LANAKILA.]