Ka Lanakila, Volume I, Number 7, 26 August 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU 0 NA LOKOWAI HAUPAA 0 TEMORA -KE DIA KEOKEO 0 NA PAE MAUNA 0 SATO-Mī-KA MAKANI EUSEKALOPE 0 NA HILANA 0 WALE

Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

(Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka~ Anela o Mekiko) BUKE I. MOKUNA VIII Ka Liuliu Kaua Nui-—Ka Hooili Kaua Weliweli Pakelo Lua Ole ke Alii Venometa me he Puhi Kapa la—Hauleliia ke Alii Eaiana i Pio na ka Moi Yenometa. Ia manawa i ku ae ai ua Alii Powa Kaiana la a haawi pio mai la iaia imua o ka Moi \enpmeta, i ka* na pahikaua a me kana mau lako kaua a pau'. A mahope iho o ka pau ana o na kukai olelo ana mawaena o na aoao a elua, mo ka palaneho loa lalau iho la ua Alii Powa ala i kana ole kala a hoopili maila i kona mau lehelehe oiai na aoao a elua e hekau ia ana o ka maluhia, kiloi akula oia i ke kani kapalili o ua o-le ala me he leo hone'la no na manu noho kuahiwi i ka pili o ke ao„ He leo hoi i maa i, kona mau koa, e haawi aku ana i ke kauoha i kona puali holookoa e akoakha mai imua o kona alo no ka hooko ana i kekahi kauoha e haawi ia aku ana e ko lakou Moi. Ia wa no i ike ia akvrai ua mau ka'ea'ea ala o na hilana e ku ana imua o ko lakou alakai me na k\ilana i makaukau mau no ka hooko mai ina i makemaka ia, la lakou e ku' imua q m alii ala o lakou

ia. wa i hapai ae ai oia i kona hanu me ke ano kaumaha a hoolauna akula me ke akahele loa me keia mau huaolelo: "K a'u mau keiki, na ka'ea'ea o na hilana, na opuu pua a'u i akena mau ai, i kauoha aku nei au ia oukou e akoakoa mai, oiai; ua ik.eno oukou i ka panipa o na hana i hana ia iho nei e kakou ame~ko ke alii ka Moi o Enelani pualikoa. "He lehulehu ae nei na wa a'u i alakai ai ia uukou e alo ana me ka pauaho ole i na inea oia mau kahua kaua, ua lilo i mea ulupa wale ia e ko oukou koa ame ka wiwoole ka nui hewahewa o ko ka enemi mau heluna a i oi palua aku hoi i ko keia, ia mali hooilikaua ana a kakou ua onou aku au ia oukou iloko o ka enaena ame ke okooko o ko ka enemi mau mea kaua, aka ua lilo ia i mea ole loa īa oukpu, a ia wa like ua hoihoi mai oukou maluna o kuu hokua i na papahi lei o ka hanohano o ka noho kuokoa ame ka noho lanakila ana, a meia mau kulana ihola i kau ia ai ko'u weli a i lilo ai hoi i mea moolelo nui ia a i naka ai me ka haalulu na Poo Kalaunu o Alapiona nei a puni; aka, mamuli o keia hoouka kaua hahana i hala nana i hoopohihihi mai ia kakou aia he mau kumu kupono e hoopap ia ai o ka makaukau piha eleii, ke koa piaio ame ka wikani o na io huki o ke alakai o ka puali o na Enelani oia hoi ko lakou Moi ka luaole hoi o na koa wiwpole a kakou i ike pu iho nei, a oiai ua lohe iho nei no oukou i na kukai olelo mawaena o maua,'a imea e hpike aku ai imua o ua koa wiwoole ala o ka la $tne kona puali holookoa, noia rnea ke, poloai aku nei ati ia oukou a pau loa, elike me ko'u lilo ana i kauwa hoolohe na ka Moi o Enelani pela au o ake nei e lilo pu oukpu nona a mau loa aku, a no ka oiaio oia mea k6 ]kauoha aku nei au ia oukou a pau loa e waiho ih,6 oukou i ka oukou mau mea kaua i ka honua, i hoike np k» oiaio o ka kakou hoohiki imua ona ame kona puali holookoa. "I ka hooki ana iho i keia mau olelo ua haawi like aela va puali koa ala o ka Moi Raiana he ekolu mau leo hulo, a i ka mao ana ae oia mau nanaina e ahu a lalakukui ana ua mau mea kaua ala i ka honua. Ia wa no i kauoha hou aku ai ua Moi Kaiana ala e hoomanawanui iho lakou me ka makaukau mau no ka hooko an-a aku i na kauoha a ka Moi Venometa o Enelani/' I ka ike o m koa o ka Moi o m Enelani i

keia lanakiia kamahao i loaa ia lakau ua. hoopiha loa ia ihola lakou i na popo uwila o ka hauoli, a i ka hooki ana iho a ka Moi Haiana i kaua mau olelo hope, ia wa no i haawi ae ai ua puali koa ala o Enelani lie ekolu mau leo hulo me kar hapai pu ana "e ola mau loa ka Moi Venometa o Enelani." Me ka hookaukaulua ole iho ua kauoha koke aku la ua moi opio ala i na puali a elua e ku me ka makaukau no ka hoohanohano ana oiai e haku ia aku ana ia manawa koke no na pauku o ke kuikahi elike meia malalo iho: Akahi. "E noho no o Sir Kaiana ma ke kulana Moi no na hilana elike me ka loihi o kona ola ana ke hoopau loa nae oia i ka hoala ana i kekahi hana e kue ai \ ka noho hoaloha ana o na Aupuni Elua." Elua. "E haawi mau mai ka Moi Eaiana i ka na mau kokua ame kona pualikoa ma na ano a pau loa ke kauoha ia aku oia i na wa o ke kaua ia mai o Enelani." A mahope iho o ke apono ana o na aoao hana kuikahi i kakau inoa ia ai. I ka hookuu ia, ana o keia.hana i poha hou aku ai he mau leo kahoahoa i ka Moi Venometa o Enelani mai ka Moi Haiana aku me na huaolelo mua o ka hoolauna: "E ka Moi Venometa o na Enelani, ka hiapaiole o keia kahuakaua kaulaiaa, e ola mau loa oe." I mea e hoonipaa mau loa ia aku ai o ko kaua ame ko kaua mau koa noho hoaloha ana, ke nonoi aku nei au i ko ke alii ka Moi o na Enelani oluolu i ka ae ana mai i kana kauwa nei a me kana mau keiki, i ka ukali pu ana aku ia oe e ke Alii ka Moi a hiki i kou hoea ana aku i na luhiehu nani o kou hale alii e ku kilakila mai la iloko o na palena o Enelani nei. Ua lilo loa iho la ia nonoi ana mai a ke Alii Powa Raiana i mea hauoli loa i ka manao o ka Moi Venometa o Enelani, ua hui ae la na pualikoa elua a lilo i hookahi, a hoomaka aku la ka nee ana o ka huakai no ka halealii. A i ka hiki ana aku o na Moi elua me ko laua mau pualikoa nui Jiewahewa iloko o ke kulanakauhale, ua haawi mai la na makaainana i na hoohiwahiwa a me na mahalo ana he nui i ko lakou Moi opio a oi aku mamua o na haawina maa mau e pili ana no na hana o ia ano, a pela no hoi i papahi pu ia aku ai na hookipa hanohano ana i ke Alii Powa Eaiana a me kona mau kanaka. Ua hoomau ia ka piha o ka halealii i na kanaka no kekahi mau la loihi, a i ka hala ana o na pule elua o ka hoomauia ana o keia mau hana piha hauoli akahi »o a hookuuia n* koa o ka Moi Venometae hoi

aku ai ka Powa Raiana i kona mau koa no ka hoi ana e hoomaha. E na makamaka hoinainau o keia moolelo o Enelani kahiko, ke ike pu mai la kakou i ke pio ana o ke Alii Powa īlaiana i ke ehu kakahiaka no o ka hoolale kaua ana a ka olali nona keia nanea, a mamuli o keia hanohano lua ole i loaa iaia i kukui aku ai kona kaulana ma na pea a pau o kē aupuni o Alepiona, Ano, e olnolu mai oe e ka hoa kuilima pu o keia nanea e haawi mai i kowa kupono no kou mea kakau e hoike aku ai i ka papakonane o ka ikaika hoonee kaua o na aoao elua ma keia hooili kaua ana iho la, a e loaa ana no ia penei: Ma ka aoao o ka Moi Raiana, he 600,000 koa ke hui pu me na aliikoa, a mailoko mai oia huina he 60,000 koa i make a i pau i ka hoehaia, a he 800 mau aliikoa. Ma ko ka Moi Venometa aoao hoi he 160,000 koa i huiia me na alii, ā mailoko mai oia huina he 10,000 koa i make a hoehaia, a he 151 ka nui o na aliikoa i n^ake. Mamuli o ka maopopo ana o keia papa huahelu o ka poino o na aoao elua e like me ia i hai mua ia ae nei, ua kuahaua akea ae la ka Moi Venometa he kauoha i kela a me koia alii e noho ana ma na okana aina like ole, e waihr< mai i ka lakou mau hoike pakahi o na poe i make ma ke kahuakaua, i hiki ai i ke aupuni ke haawi i na kokua no ka malama ana i ko lakou mau ohana. Ua lilo keia kuuhaua ana ae a ua Moi Venometa nei i mea mahalo nui ia, a ua lilo oia i mea nui loa a piha mahaloia e kona lahui. O keia lanakila a kakou i ike ae la, aole.ia me ka oi o ka pahikaua, ka wini o ka laau ihe, ka maka °i 0 ka pana a me ke oolea o na hauna koi kaua maluna o ka nunui Raiana, aka, me ka ikaika hoohana maoli no ia i kanu ia iloko o kona mau i'o huki i hele a piha me na olonu wikani e moe kakauha ana maluna o kona kino.

MOKONA IX Ka Lono Kai-a ma ka Hicma o ka Aina—Ka Wahine ME KA PAIIIKAUA Hc 111 au la mahope ilio o ka hoouka kaua o ke kahuakaua i liala, a i ka auinala oiai ke alii ka Moi Venometa e nanea ana iloko o ke keena hooluana o kona halealn loheia ak.u la he hamumumu wawae, a komo mai la kekahi o kana mau kauwa a hoike mai la laia, aia kekahi naita malihini ua hoea mai, a ua ftko loa Oia 0 hulpu me k<> Alii ka Hoi n o kokahi ha

Ika lohe ana o ka Moi Venom«ta, ua kauoha koke mai la oia i kana kauwa no ka hookipa ana mai i ka naita nialihini. Ia wa i hookipaia mai ai ua naila mulihini la a hoeā imua o ka Moi, a oia kona niaiuuva i hoomaka mua mai ai i ko kamailio ana mo Jteia niau huaolelo o ka hoolauna: <4 E ke Alii ka Moi, e ola mau loa oe, a me kou aloalii: u Ua hoounaia mai nei au eka Moi I\aiana kou hoaloha, e hele mai e hoike aku ia oe, aia kekahi koa kaua-wiwo ole nona ka inoa o <c ßenetona ka Weli, ?> ke holapu la ma na palena hema o kou aupuni. A wahi ana i hai mai ai i kou hoaloha Raiana, ua ake loa ua Naita Benetona la e hni a paio pu me oe he alo a he alo, a ua makaukau oia e e ulupa ia oe me kou poe koa me he unuunu ana la ika hulu oka manu. Aua kauoha pu mai nei kuu haku ia'u e hoike mai ia oe, ua makaukau oia e haawi mai i kana mau kokua ana ia oe i na wa a pau au e makemake ai. M No keia lono i loaa mai i ke Alii ka Moi Venometa, ua lilo loa ia i mea e hoohauoli nui ia ai oia no keia kulana hoaloha oiaio o ka Moi Raiana. No ia mea, haawi aku la oia he hoomaikai palena ole i ke Alii Raiana ma o ka elele la, me ka olelo ana aku: 4< E hoi oe a haawi aku i ka'u mau hoomaikai nui i kuu hoaloha oiaio ka Moi Raiana, a ke pule nei au i na mana lani e hoomau ia mai ke ola o ke Alii Raiana, a e hoolaupai ia mai hoi ka maluhia a me.na ahuai pomaikai me kuu hoaloha nui a kiekie loa." Mahope iho o ka pau ana o keia mau olelo a Venometa a me ka elele, a huli hoi aku la ua naita malihini nei, ua kuahaua koke ae la ka Moi Venometa i na aliikoa a me na koa e akoakoa koke mai lakou ma ke Kakela Kamelota, aiai ua makemake oia e huipu me lakou a e noonoo no ka mea kupono e hana aku ai no ke kukala kaua ana, a e malamaia keia akoakoa ana iloko o na la eha mai ka la aku i kakauinoaia ai ke kuahaua pili aupuni a ka. Moi. I ka hoea atia mai i ka manawa i kauohaia ai, aia na koa o kela a me keia puali e puukiuki ana iloko o ua hale kakela la, a aia hoi ma ke keena nui ka Moi Venometa a me kona mau aliikoa e kukakuka a hoonohonoho ana ike ano oka nee ana a me na apana hana a kela a me keia mea e hana ai. A iloko o ko ka Moi hikilele nui, komo mai la he kaikamahine opiopio ui a ku ana iwaenakonu o ke anaina o na aliikoa, a na ia mea i hoopiha ae i ke pahaohao i na mea apau.

O keia kaikamahine e na makamaka'heluhelu, he elele oia i hoounaia mai e ka Lede Avelona, a 0 kekahi ihoa ona oia o Leele Laiana. Wehe ae la ua kaikamahine la i ke koloka ana e aahu ana, a oia ka wa a ke anaina i ike aku ai ma ka aoao o ua kaikamahine la i kekahi pahikaua nani luaole, ka mea hoi nana i hookahaha aku i ka manao o ke aiii no keia mau mea kamahao ana e ike nei, a oia kana i ninau aku ai imua o ke kaikamahine: E ke kaikamahine malihini, heaha ka mea i kaei ai oe i ka pahikaua ma kou puhaka, oiai aole ia mea i kupono ia.oe?" Pane mai la ke kaikamahine opio: "Ano, e hai aku au ia oe e ke Alii ka Moi no keia pahi e hiipoiia nei ma kuu puhaka. Ua hoopilikia nui ia mai au me ke kaumaha nui no keia pahi, oiai, no na makahiki loihi i hala 'ae aole laa he hookahi mea kino nana i hookaawale aku i keia pahi mai kuu puhaka ae, aka ua haiia mai nernae ia'u, aia wale no kona kaawale mai ia'u aku a ma ka huki ia ana e kekahi Naita kaulana loa, a he kanakahoi ia i piha i ke koa a'me ka ikaika luaole, aole hoi i umii iaiho kona puuwai e ke kumakaia a me ka hana kolohe, a ina e loaa ana ia'u he Naita nona na haawina i papahiia me ia mau kulana, oia auanei ka mea nana e mawehe ae i ka mea huna pohihihi e pili ana ia'u a me ka pahikaua oi luaole o ke aloha," a ma ia wahi hoomaha iho la ua ui nohea la a liuliu puana hou mai la: <tf Ua hiki ae nei au ma ke aloalii hanohano o ka Moi Benetona no ko'u lohe ana he nui a lehulehu na naita kaulana imua o kona aloalii. * Ua hoao mai nei ua Moi la a me kona mau naita kaulana a pau e mawehe ae i ka pili ana o keia pahi mai a'u aku, aka, aole loa i hōokote ka lakou mau upu ana." No keia mau olelo a ke kaikamahine, ua lilo loa ia i mea e hoopahaohao loa ia ai ka Moi Venometa a me kona aloalii a pau, a oia ka ua Moiopio la i pane aku ai: "Ina he mau olelo oiaio kau e ke kaikamahine opio e hoike mai nei, alaila ke nonoi aku neiau 1 kou oluolu, e ae mai e hoao aku au a me ko'u mau naita e huki i kena pahi kupanaha, aole nae me ka manao ana o makou na naita oikelakela loa ma ka maemae a me ka ikaika o ke ao nei, a ia makou e hookoia ai kou makemake ma ka hiki e mawehe ae i na puili ana a kena pahi oi-lua i kou puhaka, aka, nau nae ia e nana mai i ka makou lawelawe hana ana." O ka manawa no ia i ku ae ai o Venometa a lalau aku la i.ke kuau o ua pahi 'la a huki mai la aole nae he neeu mai, a ua lehulehu na manawa ana i hoao ai, he ole nae ke pahemo mai.