Ka Lanakila, Volume I, Number 8, 2 September 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU O NA LOKOWAI HAUPAA 0 TEMOBA —KE DIA KEOKEO 0 NA PAE MAUNA O SATOMI—KA MAKANI EUSEKALOPE O NA HILANA O WALE Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Keneturia Umi o ka A. D. (Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka Anela o Mekiko) BUKE I. MOKI NA IX Ka Lono Kaua ma ka Hema o ka Aina —Ka Wahink ME KA PAHIKAUA Mahope iho o kekahi hoomaha īki ana a Venometa a kuu ka nae, ua ku hou ae la oia iluna a lalau aku la i ke kuau o ua pahi 'la a huki mai la me kona ikaika a pau aole nae We heeu mai/a ua nui a lehulehu na manawa ma keia hoao ana oria, aole nae he mahole iki mai e hookoia ai la hoi kana mau iini ana. Ia m&nawa no i olelo mai ai ua kaikamahine la: "E ka Moi Venometa o Enelani, E ola mau oe! I mea e hoopau ole ia ai kou manawa me ka waiwai ole, k.e noi nei au i kou hanohano Alii e hoopau i kou noonoo ana e wehe i keia pahi mai lepiia wahi e hijpoiia ana, oiai ua poniia keja pahi aole na kou mau lima alii e wehe iaia, a noka mea, ua ike iho nH au i kou ikaika maoli e ke alii, aka ? aole pela e kaawale ai oia mai ia'u aki*, aka, me nawaliwali o ke aheahe malie, aia ilaila ke aa-koko o ke aloha e hemo ai oia. Mamuli o ko ke Alii ka Moi lohe ana i keia mau pl«lo pela oia i hooki m i kona m&nao wilani«

wehe i ua pahi kupua la, a o kona wa no ia i huli ae ai a kauoha aku la i kona mau Barona kiekie me keia mau olelo: "Oiai, ua hiki mai la au 1 ka panina o ko'u manawa no keia apana hana ano nui a kakou no i ikri pu iho la, a ke waiho afcu nei au i keia hana iloko o ka poho o ko oukou mau lima pākaHi, me ke ke'ake'a ole ia o kela ame keia mea e lana ana kona manao, e hiki ana iaia ke hoike ae i ka mea huna pohihihi o ke au o ka manawa. "A mamua o ko oukou lawelawe ana i "keia apana hana kamehai, ke nonoi aku nei au ia oukou pakahi aole e hoohaahaaia ka hēmo ana o keia pahi me na hana haumia ame na hana lapuwale, aka, e ku no ka pono o ko oukou aupuni a e lioike aku i ko oukou hoopono. ,> A ia wa i waihoia aku ai na kela ame keia mea pakahi e wehe i ua pahi la, ua hoao ae la kela a me keia e puunaue a hoolawe i ua pahi la, aka, ua like no ka helupuka i loaa ia lakou me ka ke Alii ka Moi, he ole; a mamuli o keia nele ana ua pane mai la ua kaikamahine la: Ua kuhi au, ianei la hoi e loaa ai ka mea nana e wehe ae i keia haawe kaumaha mai ia J u aku, eia ka elike ana no me ko na aloalii mua a'u i kipa ae nei." I ka hooki ana iho o ke kaikamahine i kana kamailio ana, ua pane koke aku la ka Moi Venometa: "Ke minamina nui nei au i ka hoike aku ia oe ua manao au o ko'u mau naita na naita oikelakela 0 ke koa ame ka wiwoole ma ke ao nei, aka, ke kaumaha nei au i ka hiki ole ana ia lakou ke haawi aku i kekahi kokua ana e hoomamaia ae ai o kou kaumaha no keia mea nui au e li'a nei. MOKUNA X Hemo Kupanaha ka Pahikaua Kamahao i Kekahi Naita Aole me ka Aahu Kupono o ke Kulana Naita—Wanana ke Kaikamahine Opio no Kona Hopena. Mahope iho o ko ke kaikamahine opio lohe ana i na olelo hope mai ke Alii ka Moi mai, ua hakanu iho la oia me ke kaumaha pu i kona neleana 1 ka mw 6k uaaa e mawehe aku i kem $

kaawale mai iaia aku, a ua hooholo iho la oia i kona manao o kona wa hope keia imua o ua Moi Opio la o Enelani ame kona puulu naita kaulana. Nolaila, huli aku la oia imua o ke anaina alii e luakaha ana a haawi aku la i na hoomaikai ana he nui imua o lakou, a hoomohala aku la i kona lima imua no ka lulu iima hope ana me ke Alii Moi Venometa mamua o kona haalele ana aku i kona aloalii hanohano. A iaia i haalele aku ai i ua anaina alii la e luana ana iloko o na nune he nui no ka pahi, ia wa i pa mai ai kahea a kekahi leo mahope ona, ua huli papu mai la ua kaikamahine 'la a ike mai la i ka mea nona ka leo, a oia kona manawa i hele mai ai no ka hoolohe ana i kona manao. Me ka hookaulua ole iho ua pane mai la ka mea nona ka leo: "E ke kaikamahine maikai, ua lohe aku nei au he manao ano nui ko keia huakai au, he huakai hoi e maweheia ae ai o na kipona ehaeha e hekau ana maluna ou. A no ia loheana aku nei o'u ia makemake ou, na ia mea i hookomo mai i ke aloha iloko o'u nou, a oiai hoi ua lohe pu iho nei no kakoa i ka leo alii o ko kakou Moi e haawi ana i ke kauoha i kona mau naita ame na Barona no ke kokua ana ia oe. Ua ake nui au e hoao e haawi aku i na kokua ana ia oe maiwaena mai o ka puulu o na alii, ina owau kekahi o lakou, aka, e nonoi aku ana nae au i kou oluolu mamuli o ka aahu a'u e aahu nei no ke kulana hanohano a'u e paa nei, aole loa ia i kupono no ke komo pu ana aku e kaana i na hana o loko o ia pohai, he manaolana nae ko'u e hiki ana no ia'u ke kokua aku ia oe ma ka mawehe ana i ka mea Jiuna pohihihi e pili ana i ka pahi e paa nei ma kou hene aoao. A me ia manaolana poho ole o'u, ke nonoi aku nei au i kou oluolu e ae mai oe e hoao aku au e huki i ua pahi la au e ake nei e kaawale, a elike nohoi me ka na Barona ame na naita e ae i hana iho nei. Aka nae, e loaa ia'u na huikala ana mai ia oe mai no ko'u aahu nei, oiai he aahu ia no ke kanaka ilihune, aole hoi i kupono no kou hanohano ame.ka hanohano o ka oihana naka-a'u e paa nei, e hoomanao nae oe e ka ui nohea, e hiki ana no ia oe ke hoomaopopo i ka like ole mawaena o kuu puuwai ame ko'u aahu, a mamuli auanei o Ke kulana maemae kiekie o ua puuwai la e hookoia ai ka makemake nui au e li'a mau nei. Oiai ua wahi kanaka nei e hoike ana i kona mau manao, aia uā kaikamahine opio la ke hakilo pono loa Ua i ke kulana o ka mea e kamailio nei imua ©na, a keike la oia i kona kulana hoopono, viia ke holo pu la ilnko o ia wa Y\kt { ka

naonoo o ua kaikamahine la ka pelapela o na aahu 0 ua wahi koa nei, a oia kana i nalu iho ai iloko ona: f< He maikai kou mau manao eke koa e hoike mai nei, aka, na kou aahu i hookanalua mai i ko'u paulele ana aku ia oe ma ou la e hoomama ia ae ai ko'u mau kaumaha, oiai aole oe he naita piha i malama i ka hanohano o kou kulana ame ka laahia o kau hoohiki oihana." E ae ia mai au e ka mea kuilima pu me keia nanea e hoike aku i ka inoa o keia Kavalia, ka mea e hoipo ana me keia nanea ma keia mua iho, ke kae'ae'a e pii aku ana ma kekahi kulana kiekie o ke aloalii o ka Moi Venometa o Enelani. O ka inoa o ua hueu la o ka uluwehi o Ladana, oia no o Bolina, he naita kaulana keia mamua, aka, no kona pepehi ana a make kekahi o kona mau hoa naita ma kekahi lele kaua poipuia ana ona, a o kekahi o na naita i make he pilikoko ponoi loa oia no ka Moi, a pela oia i hoopaahaoia ai no elima makahiki hoopai mamuli o kona ahewaia ana no ka pepehikanaka. Aka, mamuli o ke koi a kekahi Barona.imua o ka Moi e hooTcuuia mai oia mai kahi paa mai, pela oia i aeia ai, a hoihoi pu ia mai la nohoi kona kula na naita ma ia la no. a oia iho la ke kumu o kona nele ana i na wahi aahu kupono i kona kulana, a ma ka manawa a na naita kaulana e ae me na Baro na e huki ana i ka pahi, ua noho hookunana wale iho la no oia no kahi aahu ole. Aka, aole nae i make kona manaolana a hiki 1 kona noi okoa ana aku ma ke alo o ua kaikamahine ala e like me ka kakou i ike ae nei. Nolaila, mamuli o keia noi a ua naita la, ua kamailio aku la ua ui nohea la: Aole paha he mea maikai e hookomo hou ia aku au iloko o na hoolauwili wale ia ana elike me na mea i hanaja mai imua o ko'u alo i na wa i hala mua ae nei, a malia paha e pakela loa aku ana kau e hana mai ai mamua o ka kela poe i hana iho nei, ua hoomaopopo au i keia mamuli o ke kulike ole o kou kulana me kou aahu e apuhi mai nei ia'u." Pane aku la ua naita la i keia mau huaolelo o ke kuio: 4< E ke kaikamahine maikai, e hoomanao iho oe o na haawina hemolele ame na naau hemolele apau aole ia na ka aahu o ke kanaka e hoike mai, aka, he mea hunaia i kipulu maikaiia e ka mea nana i hookawowo iloko o kela ame keia ipea kipo pakahi, a e hiki mai no auanei kona manawa e liJo ai i kumulaau hua nni, ame keia mau hoaleaka la ke nonoi aku pei au e kapae ae oe i koii nnau ma» nao lunalua apau, a o ka hoao w&le no lf,a laau lapaau kupano § ikm ai ke oia ame k$ pla ole © kou

ma'i.'' "1 mea e hookoia ai kou makemak'e i kulike me kau noi, e pono io hoi oe e hoao, oiai, aole loa hookahi naita i noi mai ia'u i like ka manao paa luli ole me kou; nolaila, ke ae aku nei au i kou manao e ka naita," wahi a ua kaikamahine opio la i pane mai ai. Ia wa i lalau aku ai ka Naita Eolina i ua pahikaua la a huki mai la, oiai na maka o ka lehulehu ame ka Moi Venometa e haka pono mai ana e ike i ka hopena e hoea mai ana ma na hana a keia hoa naita o lakou. I ka manawa a ua Naita la i paa pono ai i ke kuau o ka pahikaua a huki mai la oia, i ka nana aku a ke anaina, .aole loa i like ka mama o ka ia nei huki ana elike me ka pupu o ka lakou, a ua lilo la keia i mea hoopahaohao aku i ua anaina la a pela pu hoi me ke kaikamahine. I ka hemo ana ae o ua pahi la, he oi aku o ka ui o kona nanaina ame ka nani olinolino, a ua lilo keia hemo ana ae o ka pahikaua ia Bolina i mea hookahaha i ka manao o ka Moi Venometa, na Barona ame na Naita kaulana, a ia wa i ikeia aku ai ke ano mahae lua o na naita, o kekahi poe ua haawi i ka lakou mau inahalo ana i ka naita lanakila, a o kekahi poe hoi ua haawi aku lakou i na hoomaikai ana ma ko lakou mau lehelehe elike me ka mele paanaau a kamalii, I mai hoi oe he aloha kou He aloha wale no i ko lehelehe. I ko ke kaikamahine ike ana i keia_ mea kupanaha, ua hoopau ae la oia i kona manao kanalua a hooholo ae la oia iloko iho ona me keia mau manao: 4< He naita hoopono maoli keia, a o keia ka helu kiekie loa o na naita i halawai me a'u, a ma keia mua aku e hooiia aku ana ke kaulana o kona inoa ma kana mau hana e hana ai. Iloko o ia manawa, u>lelo aku lsT ua kaikamahine la; E Sa Naita Hemolele, ka luaole a'u e ike nei i keia hora, ke haawi nei au i ka 7 u mau hoomaikai palena ole no ka hana kaulana au i hana iho nei, a ke hooia aku nei au, e hiki mai ana ka wa e hana aku ai oe i kekahi hana nana e hoomaikeike aku ia oe imua o ke ao holookoa, a e lilo pu ana hoi oe i naita kaulana loa ma kou moe/lelo. O ka'u wale no e nonoi aku nei i kou oluolu, e haawi flou mai hoi oe i ua pahi ala au e paa ala. A ua panai ia aku nohoi me ke leu-e e ka Naita Bolina keia mau huaolelo. E ke kaikamahine maikai ke haawi aku nei au i ka'u mau hoomaikai no kau mau kahoahoa ana ae nei, aka, no ko'u haawi hou aku i ka pahi elike me kau noi, ke hoole aku nei au ia manao

ou, ake hooia pu aku nei au imua ou a iniua o keia anaina ame ka hanohano o keia oihana laahia, aole loa au e ae ana e haawi a hookuu aku i keia pahi iloko o ka pulama ana a kekahi mea okoa mai keia hora aku, ina noia o ka Moi Venometa o na Enelani. Ua lilo keia hoopuka ia ana ae o ka inoa o ka moi Venometa i mea na ua Venometa ala e haawi aku ai i kona mahalo no ua Naita ala, oiai wahi ana, o na mea apau i loaa mai ma ka ulia laki e pono no e pulama ia, koe wale qo mamuli o ka ikaika e loaa aku ai mahope iho o kekahi hakoko hahana ana, nolaila, me keia mau huaolelo ke hai nei au ia oe me ka moakaka aole'e loaa ana ia oe. A no ka maopopo mua i ua kaikamahine ala o na ouli e hoea mai a'na no na hana e hana ia aku ai me ua pahi ala, ua hoik'e maopo_po mai la oia me keia mau olelo. Ke minamina nui nei au i kou* au'a ana i kena pahi, oiai ke hoike mai nei na kahoaka lani, e hoopai aku ana oe i kou hoaloha oiaio me kena pahi, a o ka mea hoi au e ake nei e hooko aku, a e lilo ana nae ia hana au e hana ai i mea nou e poino ai, a mamuli o ka maopopo ana ia'u oia mea,. pela au e nonoi aku nei ia oe e hoihoi hou mai oe i ua pahi ala ia'u. E hooko aku ana au i ka hana a na lani i poni mai ai na'u e hana aku, aka, o ka haawi hou ana aku i ka pahi nei i ka poho o ka lima o ka mea okoa, aole loa au e ae iki ana. E hoea mai ana ka manawa au e mihi ai no ke ano o kau hana e hana aku ana, wahi a ke kaikamahine, nolaila, me ka maopopo mua ana ia'u o keia hopena e kau mai ana maluna o'u, pela au e makalakala e aku nei ia oe mamua oka manawa, a oia wale iho la no kou mēa e palekana ai mai na poino, pela au e uwalo aku nei ia oe, aka, ke hoōmaopopo nei au aole ou manaoio mai i ka 7 u e olelo aku nei, a nolaila, ke hai aku nei au ia oe me ka hoopunipuni ole, e lilo ana kou hoopaakiki ana e malama i kena pahi i kumu e hoopoino mai ai ia oe, A īka pau ana o keia mau huaolelo hope, ia wa i haalele iho ai ke kaikamahine i ke Kakela Kanulota kahi a ka moi Venometa ame kona puali koa e akoakoa ana, a hele aku la oia me ka hooi ia aku o kona kaumaha ame kona luuluu mamua o ko ka wa i hala. A no Bolina hoi, ua nui maoli kona haiioli mamuli o ka loaa ana iaia o keia pahikaua nani luaole, ua pau iho la ko ia nei ano hoopepe ana, ua kii aku la oia i kona lio a hoomakaukau mai l'a rne na makaukau no ka nee ana aku o keia mua iho no kahi o ka hana.