Ka Lanakila, Volume I, Number 8, 2 September 1909 — Ka Huakai Kaahele I KA Papaku o ka Hohonu KONA MAU HIOHIONA A ME KO LAILA MAU KINI LEHULEHU KA MEA HUNA O NA MEA HUNA [ARTICLE]

Ka Huakai Kaahele I KA Papaku o ka Hohonu

KONA MAU HIOHIONA A ME KO LAILA MAU KINI LEHULEHU

KA MEA HUNA O NA MEA HUNA

[Kakauia e ka Anela o Mekiko] E komo pu ana ia manawa like o ka'u kamailio ana i ko makou moolelo i ko makou bapetizo ia ana i ka wai nui ame ko makou pupue ana ma ke kua-la o ka naia kupua ame ka paapio ana iloko o kana upena kupanaha, me ka lima ole nana i uhao. aku iloko o ke konouli a ka poeleele nui wale a hiki iho la ia hora. A oiai au e kamailio aleu ana iaia, ke noonoo pu ala au, e hoomiomio i ke ano o ka'u olelo, a e hoike piha aku iaia i ko'u hele ana aku ma ka mahele oka piliolelo me ka'maopopo lea 7 me ke koe ole maia hoike manao ana i kekahi wahi lihi iki o ka makou huakai, a ua pau pu aku hoi ia'U eia he moku manuwa mai ke aupuni aeko mai, me na makaukau e alualu akū ai e hopu a paapio ka kupua oka papaku oka hohonu i kau ai ka lia maka'u o na aupuni apau o na poepoe honua, a haha'i pu aku la nohoi au i ko makou mau inoa ame ko makou mau knlana pākāhi. E hai maopopo pono aku ana iaia o ke kumu a'o au o Aronaka, ka'u keiki lawelawe o Cosila, o Mr. Nede Lana ke o i-a kaulana o ka neneahiu Aberahama Linekona mahope o ka meheu o ke ci-u nui o na moana akea, ka mea nui hoomakua nana i pu-ke aku a naka na apahu kino o na poe au moana. Ia wa ke hoolohe malie loa mai la kela i ka'u kualehelehe aku i keia moolelo loihi me ka puai wahi huaole ninau ole ia mai me ko ia la mau maka onaona, unahe me ka palupalu maikai no ka'u haiolelo me ke ano oluolu o kona mau helehelena, a me he ala, i ka hoike mai a ia mau ano la, he lohe no me ka maopopo i ka'u e olelo aku nei. Aka nae, ma kana mau hana ana apau loa, me he ala e hai okoa mai ana mai loko lilo mai o ka ikoi o kona puuwai, aole oia i lohe a hoomao-

papo iki i kekahi lihi o ka'u mau olelo, oki i ka pau ana no o ka'u olelo, aole loa oia i pane iki mai he wahi huaolelo hookahi. No keia hoohoka ia ana o'u, noonoo iho la au he hookahi wale no a'u alanui hele i koe, e hoolauna hou aku ai i ua ahikajiana nei iloko o ka pilikia o ka papaku o ka hohonu, oia hoi ka'u kamailio ana aku iaia me ka maopopo lea ma ka olelo Beritania, ke nalu ala au, malia paha lohe ole aku la hoi olua i kela olelo a'u, eia mai paha hoi ka olua olelo e puai wahi leo mai ai, oiai o keia ka olelo e holo puni nei i keia au nee mua o ke ao nei. Oiai ua hiki no ia'u ke hai ae ma keia wahi, ua paulehia no au ia olelo, a ua pau pu hoi ia'u ka olelo Geremania, ua hiki ia'u ke heluhelu pahee loa ma ia mau olelo a e]ua, me he ala o ka'u olelō makuahine ia. Aka, hoomanao ae la au i kuu hoa aukai o na ale apiipii o ka moana, ia wa no wau i huli aku ai a hoolauna aku la ia Nede Lana e huai ae hoi oia i ka mea huna pili i kona mau manao, me ke akaka pono m„a ka olelo Anegola-Sakone, ame ko'u a 7 o pu aku iaia, a i kamailio mai ea, e hookela ae oe i ka maikai o kau olelo mamua o ka'u, me na kukulu manao mikololohua e hemo pono ai na mea paa o ko laua nei mau pahu kani. A me ka ui hou ole mai o Nede Lana ia'u i hoomaka aku ai ua keiki ala o ka hauoki o Canada e hai walewahā aku i ko makou moolelo piha, e hookoe koena ole aku ai i kekahi ma ka puka liu a ua mahimahi ala, mai ka mea hiki i ,ka panina elike nohoi me ka'u i hai mua aku ai, aka, he liookahi no helupuka i loaa like ia maua, o ke mele ia ana ae o ke mele a kamalii e paani mau nei ma na pipa alanui, mai ke au mai o kela kipu kaulana i "Keahilele o Kamaile a auhau hoi o Makuaiki" Oia nei mau lalani, e kala mai nae hoi no ka uuku. Hoi nele ana la nele, Nele i ke kula o Malama. Maanei la hoohoka like ia iho la mauā a elua me ua o i a nei, pau pulu iho la aohe lau kanu ole, ia wa no keia pane ole mai pii pu mai la ko'u hoohaukiuki ia laua, aka, haupu hou ae la au, aole e hiki oiai he poe pio makou na laua ala, a eia pu hoi malalo o ko laua la malumalu hale. A elike nle ke ku ana o ke kia mabala> ka oni °le pela iho la ko laua nei mau kulana, oiai aole i nee ae » a huli ae la hoi ua mau malihini nei, iloko o na manawa loihi o keia hai moolelo ana, he oki loa no. I ka nana aku i keia mau ano o laua, me he inea la, e hai okoa mai ana no, aole. laua i hoo-

maopopo i ke ano o ka olelo Anegola aole hoi i ka Farade.. Me keia mau hoohoka ia ana o makou me keia mau ano, ia wa i poaeae mai ai ko u waihona noonoo me ka nalu nui iloko iho o'u, pehea la ka e hoolauna aku ai ia makou iho me keia ano kanaka a nei hokuhele kupanaha. Oiai nae ua maopopo mai la i kuu keiki lawelawe ko u ano, ke kokoke nei au e haawipio, ia wa no i pane mai ai o Cosila me keia mau huaolelo mua o ka hoolauna. Ina hoi e loaa ia ana ka oluolu ia e kuu haku i kana kauwa n-i :na o ka ae ana mai e hoa'o iki aku la hoi au e uamailio iki aku ia laua*n~ei ma ka olelo Geremania." Ia manawa haawi koke aku la au i ko'u ae me ka hookaukaulua ole iho, kakahele aku la oia ma ka olelo Geremania me ka pakika a ka launaole, a no ka mea, he Geremania kuu keiki lawelawe paulele ma ka hanau ana, a i ka hiki ana nohoi i ka hopena no ka helupuka o ko Ladana he ole no. Ia wa ke pii loa mai la ko'u mau deg-ere o ka inaina, a ke aneane aku la e naha ko'u ipu mahu, aka, kaomi ia mai la au e keia mau noonoo mua, he hana waiwai ole ia, oiai aia makou apau loa iloko o ka upa iole, a o ka makou hai manao ana me he ala aia iniua o kekahi kii pohaku, a i ole, aia paha imua o na haumana kula lima kuli. Ike iho la au he ehiku oleio o-ke ao nei i olelo ia e makou a e a'u nohoi imua o laua nei, oiai, oia ka nui o ka'u mau olelo i paulehia, a he eha hoi i kuu kauwa hoopono, a he ekol'u a kuu hoapili Nede Lana, ame keia mau olelo apau he umikumaha a na lahui like ole o ke ao nei. Aole he hookahi o lakou i hookoe ia iho e makou, ua pau wale ng ijlva olelo ia, aka, o ka ninau nui o ka manawa, na ka pepeiao hea la e hoolohe mai keia mau olelo manamana, oiai ua like pu no laua me he mau kuli ala. Kukulu hou iho la au he ninau hou me ka nalu nui ana, mai ka aina hea mai la nei ano kanaka Kookalakupua? ulu mai la iloko o'u ka noonoo hou, me he ala, mai kekahi aina mai i loaa ole i ka poe huli Honua o ka Meridiana .kahi i kau ai ma ka ili hualala o na wai, a i na aole pela, alaila, aia pah!i he ano kanaka hou iluna o kekahi aupuni ika papaku o ka hohonu, a oia paha ke aupuni e olelo ia nei ke aupuni po, me he ala mailaila mai paha laua nei. Me ko laua la oni ole ame ka puai wahi leo ole mai, a no kekahi wa loihi o ko makou noho hamau ana me ke kau ana mai o ko laua la mau nanaina maluna o makou, hoomanao hou ae la au

i ka'u mau haawina o ke a'o ana ma ka. olelo Lc\lina no ko makou moolelo o ka hele ana mai, malia paha ina au e olelo aku ana ma ia ano olelo e maopopo ana paha ia laua, a pela iho la e akaa ia ae ai ka aluald e waiho popopulu ia nei o kēia mea huna hookalakupua. Lla hoomaka hou aku la no au e kamailio ma ka olelo Latina i ua moolelo hookahi nei no o makou, oiai oia wale iho la no ka\i i noonoo loa ai i kumu hana no ka wehe ana ae 1 na huaolelo mua o ka hoolauna ana ia iho, aka, 0 kahi hilu loa ahiki mai i ka panina o ia apana hana a J u o ka hoopau mana.wa wale ana, o ka huina loaa o ka huli ana ae o kekahi o laua i kekahi a u kamailio ae la ma kekahi olelo ano e i ike ole ia e makou, a nalowale aku la, pani ia mai la e laua no ka puka mahope o laua, a noho hou iho la makou apau ekolu me ke kahaha ame ka haohao nui no keia mau hiohiona*ku i ke kupaianaha nui wale. 0 ko Nede ano mau nohoi, ua puana ae la oia, he hana hoōhilahiia ino loa keia, oiai, ua olelo aku nei kakou i keia mau kanaka me ka makaukau apau i loaa me na olelo i loaa ia kakou, a hiki 1 ka olelo Latina, aole no laua i pane iki mai i wahi huaolelo e hiki ai la hoi ia kakou ke ike a hoomaopopo iho i ke kulana ame ke ano o keia mau kanaka. A oiai hoi ua pio iho la hoi ko'u uluku ana, a ua lana malie iho la, olelo aku la au iaia, auhea oe e kuu hoa alo o na inea i na ehukai o na ale kualoloa o ka moana-, ke uwalo aku nei au ia oe e pono nohoi oe e hoolohe mai, oiai ina kakou e nana pono iho ana e loaa ana ia kakou pakahi keia ike, eia kakou iluna ke pa-palai no ka makaukau e olani ia aku ilun?T o na lapalapa ahi. A ua like hoi ia me ka iole i paa iloko o ka upa, no ka makaukau e ho-o aku iloko o ka mikini ku'i hao ku ? i aiana, a ke o-wau, nolaila, e hoomalielie i kou n\au noonoo, aole e pono e hana aku me ka huhu. Pane koke mai la no oia me ka hookaukaulua ole iho: "E ke kumu maikai, aole anei oe i hoomaopopo e hookii ia ana kakou e kela mau kanaka, naake i ka pololi iloko o keia pahu hao?" No keia pane a ua o i-a nei, ke ike ala au i ka oni o ko Cosila pauku kino me he ala e kakali ana o ka pau pono mai o ka Nede mau olelo, a i ka pau ana iho, ua pane koke mai la oia; <£,: ilia «oe e hoopuka ia mau 'olelo, he hana hiki no ia kakou ke hoomanawanui me ka pilikia ole i ka make a ka ai no kekahi manawa loihi. M 1 ko J u ike ana aku i ko laua like ole, ia wa au j kahamaha aku ai me keia mau huao 1olr » « hiki

mua. "E o'u mau hoa hoomanawanui o keia huakai aumoana loihi, e oluolu olua e hoolohe mai i ka'u e hai aku nei ia olua i ko'u noonoo ana m'e ke akahele, he oi aku o ka maikai loa o keia noho ana o kakou ma keia wahi mamua o ko kakou au ana iloko o ke kai, e hookamaaina ai me na i'a me ko kakou nele i kahi ole e keehi iho ai o na wawae. 0 ka'u e nonoi aku nei ia olua, e haawi mai oli a ia'u i manawa no'u e noonoo ai mamua oko'u hoo]'olo ana i ko'u manao no ke kapena ame kona mauluina. Me ko Nede hookuene pono ole iho, ua pane koke mai la no oia me ke ano hoohuhu, ua maopopo mua ia'u na mea apau, a ua hooholo au i ko'u manao, o keia poe iluna ~o keia moku, he poe ino kolohe maoli keia, a he poe powa o ke ano alunu maoli. Pane mai la o Cosila, e-o nohoi 0£ e akahele, malia paha he mau ono ka lakou nei i loaa ole ia kakou, eia nae hoi pau e ka ino, nolaila, o ka'u ia nana ia aku o mua, he halekipa no ka paha auanei 0 Kolea-kani, haki e ia hoi ka iwi. 1 keia manāwa a Cosila ame Nede Lana e kaka-kamailiō ana, oia ka wa i oili mai ai o kekalii kanaka, a i ka'u koho aku o ke kuene pahaia, a waiho ia mai la na pa iluna o ka pakaukau, a hoopiha pu ia mai la i na ono like ole o kela ame keia ano, mamua o ko makou noho ana iho e haupa, ke hoonuu e aia ko'u mau kii onohi me ka nalu nui ana, heaha la keia mau mea ai e waih<s ia mai nei, a i ka manawa hea la ka lakou kuai ana e lawa ai lakou no na la loihi. Aka, he moeuhane palaualelo ia, oiai i ko makou kono ia ana mai e nee aku no ka hoopiha ana mai o ko waho iīoko, ike aku la au ika maiau, ka noeau, ka naauao ame ka miomio maoli o na mea ai, ua unu ia mai na mea ai o kela ame keia ano, a koe ka Barena ame ka waina maluna o keia papaaina. Na ia mea i kono mai ia'u e hai aku maanei, he poe o ke kulana naauao loa ko makou mau kamaaina, aole hoi elike me ka makou i koho wale ai no na lahui Hapopo mai lakou, na ke kolili malamalanha o ka uwila maluna iho o makou 1 hoike maopopo ae i ke kulana kahi a makou e ai nei i keia papaaina, eia ka makou iloko o ka holoholona hooweliweli o ka papaku o ka hohonu e malama nei i keia papaaina. A ina aole ua malamalama uwila ala, alaila, o ka makou e hoohalike ae ai, ina aole iluna o na papaaina helu ekahi o Hotele Adelepi iloko o ka luhiehu o Ladana, alaila, aia iluna o ka helu kiekie loa o ka pakaukau o ka Hotele Helu kahi o ke Kulanakauhale Moiwahine o ke ao nei, Pa-

risa. 0 ka wat, he a'ia'i a hu'ihu'i, o na i'a o na ano like ole he nui, ua hoomo'a ia a ua hana mikioi loa ia nohoi, a ke iiau iho a hookakahele aku he mokaekae maoli, o kekahi o na mea ai aole e hiki ia ? u ke koho iho no ke aupuni hea la i hana ia ai, a o ka'u e nalu ana no ke aupuni holoholona paha a ina pela, alaila, no ke aupuni paha o na mea ulu. . He uala ke ano i ka nana aku, aka, i ka hoao ana iho he ano like tne ka uala i huipuia me na i'a, a o ia kupanaha aku no ia, he palaoa palai ke ano, aka, i ka ai ana ua like me ke jele i awili pu ia me ka pilali uaua. Aka, ma na ano apau i ka nanaina, a ke olelo maopopo ae, he papaaina ko niakou i hoolako pono loa ia me na mea ai kiekie o ka papa ekahi. Oiai makou e ai ana, ke hakilo pu ala au i ke ku i ka noeau o ka hana ia ana o keia mau mea, a o kela ame keia mea 1 lawe ia mai ai, e laa na ipu waiho mea ai, puna, pa, kiaha, bola, pahi, o, ame ne mea apau, ua kahakaha wale ia no me na huaolelo k\imu (Moto) maluna iho elike me keia ke ano. Mobili i ka Mobilisi. C. N. 1 kuu ike ana i keia mau mea ke nalu ala au ia'u iho, me he ala o ka hua (C. N) oia no paha ka hua kumu o ka inoa o ke kanaka kamahao nana i hoomalu i ka papaku o ka hohonu. Oiai au e kila ana i keia mau mea apau loa a*u e ike nei, aole i hoomaopopo o Cosila ame Nede Lana ke noii nei au i keia mau mea. O ka laua ala hana wale no a'u i hoomaopopo aku ai, o ka hoopapau i ke kupapau ana ilalo, a no ko'u ike aku hoi i ko makou iho like ana 4< o wahie ka ai" a ike aku la au ia laua ala e hele ino ana, oia no oe o ka mea e hahai ia ana. Oia no-no-noke o makou i ka panina o keia hakoko weliweli ana me na hapuna, o * ka heha mai la no ia o ke ano makahiamoe, a i ka pau ana o ka makou ai ana, me ka emoole loa i hului ia aku ai ua mau ukana ala, a okuu wale iho la no makou ekolu, a hookaau olelo wale iho la no makou no ko makou moolelo iho no. A iloko oia wa a makou e hoohali kamailio ana, hookamailio wale ae la no o Cosila. t4 lna keia e hiamoe aku ana e ku a nanea ana, oiai ua piha aku la, pane ae la hoi o Nede Lana; ia oe auanei hoi ka nanea, a ia'u auanei hoi ka hiolani maikai, a hu ae la ka makou aka. A ®e ia mau huaolelo i ko laua mau waha, ua Eiakahi ae la ko laua mau lima a waiho

aku lā iluna o ka papahele, aole no i emo iho, hoonipo aku lalaua me Niolopua, a kaili koke ia akū la no laua i ka aina moeuhane. Owau hoi, mamuli o ka nui loa o ka'u mau mea e noonoo ana, ia wa i ala malai iloko o ko'u waihona noonoo na ninau hoohuahuaiau he lehulehu, a mamuli oia kumu ua hia-a wale aku la no au me na li'a ana he nui a kuu puniu poo. Ala mai la ia'u keia mau ninau me ka maopopo pono o kqpa mau aoao. Eia la makou ihea? Heaha la ka mana kupua nana makou e lawe nei? Ke lana nei no paha makou iluna o ka'ilikai? A i ole, ua luu paha iloko o ka hohonu lipolipo o ka papaku? Ke holo nei anei makou? A i ole, ke lana nei no paha? Eia nae, aole i emo iho, hoomaopopo koke iho la au e luu ana ka makou, a e iho ana ilalo o ka papaku o ka hohonu. Kau koke mai la ia'u ka lia makau a ano mai la ka poniu makahiamoe i ko'u mau lihilihi, a i ka npoi ana iho a ko'u mau lihilihi o ko'u lilo koke aku la no ia no ka aina moeuhane. Aka nae, ke hoonioni ia la no au e kuu mau hoonoo, a kaakaa hou ae la ko'u mau maka, a na ka~a ikaika o ka malamalama mai ka ipu aniani e kau pono ana maluna iho o makou, na ia mea i hoomoakaka mai ma o ka anapu emoole ana ae o kekahi alohi ano e; aia hoi, ua hoakea ia aku la na wahi e hiki ai ke ike ia aku e na kii onohi, a ike aku la au i kekahi pi-o ano e nui a laula me he la aia iluna i ka poiuiu lani mai o-a-o. Aia manawa au i hoomaopopo ai ke holo nei ka makou, aole nae o ka holo maoli nei, i ka'u hoomaopopo aku me he rjiea la e lele ana; a iloko oia wa ala loa ae la au a noho iluna. Hoonuu aku l'a ko'u mau kii onohi i na ono like ole he lehulehu aia na ano i'a he manuunuu ke hoopuni nei i ua kupua nei o makou; ke ike pu la au i na mea ku i ka hooweliweli i maalo ae ia wa like me he la e lele emoole ana lakou i hope, a o makou hoi, e holo ana makou me ka puahi nui no mua. I kela ame keia sekona, e halawa ( i mau ana ko'u mau kii onohi me na i ? a nunui hookalakupua o ka hohonu; e laa ka nunui kohu pueo o na maka, loloa o na nuku; na t'a poupou pauhananuu a peke no hoi o ka apahu kino; aka, he kiekie nae a ka hookalakupua kohu pali e haki ai o ka a-i ke nana aku, a ke kilo aku oe i kahi e loaa ai ia oe o kona mnu kuina onohi, e haki maoli ana no ka a-i alaila loaa aku kahi i kau ai (Ahul hou aku roe Ka Lanaku.a.)