Ka Lanakila, Volume I, Number 9, 9 September 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU O NA LOKOWAI HAUPAA O TEMORA-KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SATOMI-KA MAKANI EUSEKALOPE O NA HILANA O WALE

Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Kenetur«a Umi o ka A. D.

(Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka A.nki.a o MejcikoJ BUKE I. MOKUNA X Hemo Kupanaha ka Pahikaua Kamahao I Kekahi Naita* Aole me ka Aahu Kupono o ke Kulana Naita—'Wanana ke Kaikamahine Opio no Kona Hopena. A i kona makaukau pono ana ua hele aku la oia imua o kje alii ka moi Venometa a hai aku la. i kona manao'.~ E ke alii ka moi o na Etrelafti,. e ola mau loa. I keia manawa mamuli o na wiliau kokoia oka manawa nana i kono mai ia'u e ke alii e hele au a hai ia oe i*"keia la, a ma keia hora no e haalele iho ai au ia oe a hele aku ma ka'u alahele i manao mua ai e hooko mamuli o ka paā o ka manao he mea ia np'u e pomaikai ai. I ka'u noonoo ana (wahi ke alii ka moi Venometa) mamuli o ko'u lohe ana aku nei i kou manao ma kau huakai e hele nei, manao au aole loa i pono kou haalele ana mai ia makou ma kou ano he Naita i keia wa o ke kaua ia mai o kou aupuni. Malia nae paha ua hoehaeha ia aku kou mau noonoo no na mea i hana ia aku ai nou, na kumu hoi o hoopaa ia ana e a'u, a manao ae oia ke kumu o keia ku ana haalele mai ia ? u ame kou mau hoa Naita e auamo kapakahi i na inea e hiki mai ana maluna o ko'u aupuni, oiai ka wa i makaukau loa no ke kue ia mai e ka enemi. Nolaila, ke noi aku nei au ia oe ina io nae oia ke kumu o kou ku kohana ana ae a haalele mai

ia*u, ko'u mau Barona ame ko'u mau Naita, alaila, ke nonoi aku nei au ia oe mai hookau mai oe i na ahewa ana maluna o ? u, oiai o ko'u kuleana o ke kau aku i na ahewa ana mahope iho o ko'u niele pono ana i na kumu kue i waiho ia mai imua o'u, a oiai mamuli o ko'u huli pono ana me na hooia kupono i maopopo ai ia'u kou hewa, a pela au i kau aku ai maluna ou i ka hoopai elike me ia a'u i hooko ai. Aka, mamuli o ka lawe hou ia ana mai imua o'u he mau ike hou e hooia mai ana i ke kuhihewa o kela hoopii i waiho ia mai ai nou, pela au i huikala aku nei ia oe e puka e mai oe mamua o ka wa e pau ai. A ma kekahi ano ke hoomaopopo ae, he Naila no oe aole i loaa ke kulana e piha pono ai o ka lawe ana ae ia Hanohano piha, a ua manao ua ina la hoi oe e hoomanawanui iki iho ana a hiki mai ka wa kupono a'u e ike ai, alaila, na'u no oe e hoolaa aku no ka Hanohano piha o ke kulana Naita. E ke alii, e ola mau loa oe, na ke Akua Ihikapu hoano mau loa ia e hoopomaikai mau mai ia oe, wahi a Bolina, no ka mea, ua piha kou puuwai i ke aloha i ka hoa kanaka, ka lokomaikai ame ka oluolu, mamuli o kuu noonoo ana me ke akahele i kau mau hoakaka imua o'u, ua maopopo loa kou ano makee kanaka, a mamuli o kau i manao ai no ke kumu au i hai mai nei ame kou hopohopo, malia o lilo ia hana i hookau ia mai maluna o'u i mea e mawehe ia ai o ko'u noho kanaka ana malalo o kou Ihiihi. E kuu alii e ola mau loa oe, aole loa he manao oia ano iloko o'u. Nolaila, ua haalele iho au i ko'u manao paa, he mea pono ia'u ke hele a ē waiho iho ia oe e kuu alii me ka maluhia. Mamuli o keia paakiki loa o ua Naita nei, ua ike iho la ka moi Venometa he mea makehewa wale no kona aua hou'an'a aku i kumu e paa mai ai, nolaila, ua pane aku la ua alii ala. Ua pono, ke hookuu aku nei au ia oe me kuu manao maikai, o ka'u a'o ia oe oiai oe e hele ana a haalele mai oe ia'u ame ko'u mau Barona ame kou mau hoa Naita a hele aku oe, a i pau pono kau hana ? alaila, e hoi mai oe, a i kou hoi ana mai e apo aku no auanei makou ia oe me na hoohiwahiwa he nui mai a makou aku, i panai kupono no kau mau hana kaulana i hana iho nei imua o makou. A oiai oe ma kau huakai, e malama pono hoi oe i ka hanohano o ke kulana au e paa ala, aole hoi e pono e hapala wale ia me na hana e kumakaia ia ai ua oihana ala a kakou e pulama nei, a aa maopopo ia oe na mea apau, nolaila, e hele oe 3 e hana aku elike me kau i ike ai he kupono, a

na ke Akua Kiekie loa auanei e pailaka aku ma kou mau kuamoo apau au e hele af me ka maluhia. Me keia mau huaolelo i hookuu aku ai k'a Aloi Venometa i ua naita Bolina ala e hele elike me kana i nonoi aku ai i ke alii,'ka TVToi elike mc ka kakou i ike ae noi. 1 ka maopopo ana niai o n;i moa apau, ia wa i puana ae ai o Bolina mo keia mau olelo m« ka rnalie. E hoomaikai ia kou Ihikapu eke Akua Kiekie Loa no ka palena ole o kau mau maikai i hana mai ai no*u nei, owai la au i nana mai ai oe me ka hauoli, a heaha la ka'u makana kupono e panai aku ai ia oe, nolaila, aole no he kupono ke mahalo hapa ia oe, aka, e haawi ia aku ia oe na mahalo e hiki ole ai i ko ka honua nei ke hai ae. A nolaila, he mea pono ia'u ke hele e hooko i ka'u i hoohiki ai. Huli aku la oia imua o ka Moi Vcnometa a haawi aku la i na hoomaikai an«, me ka hoike ana aku me ka pokole. E ke alii e ola mau ]oa oe, a e ke Akua e nana iho oe i kuu alii a e mau na ahuai pomaikai ma kona mau meheu, a e hooloihi i kona mau la e noho alii ai maluna o ka nolio Kalaunu o Enelani nei. A i ka wa hoi a Bolina e liuliu nei no kana huakai hele, ia wa i hiki mai ai imua o ka Moi Venom6ta he wahine opio nona ka inoa "Ka Wahine Kupua o kalokowai. ,J MOKUNA XI. Noi KA WAHINE KUPUA O KA LOKOWAĪ I KANA MEA I MAKEMAKE AI IA VENOMETA. Hoole nae ke Alii. I keia wa a ua wahine kupua ala e hele ae nei imua o ke Alii VenomoJta,<ke ike ala' o Bolina iaia, a ke hauoli ala oia, oiai nona kekahi o keia huakai hele a Bolina a kakou e ike ae la. E iki aku kou mea kakau maanei. 0 ke kumu o keia hauoli o Bolina no ka ike ana aku i ka wahine kupua o ka Lokowai, mamuli no ia o kona piha inaina, oiai he ekolu makahikii hala hope aku ua puhi ia i ke ahi ka luaui makuahine o Bolina, mamuli o na olelo ana a ua wahine ktipua nei o keia kekahi: <y—Bolina i* komo pu' iloko o na hana k?pi i ke aupuni o Enelani, i ke au o ka Moi mamua aku o Venometa e nolio ana i ka noho Kalaunu, a ua hilinai ia ka olelo a ua wahine kupua ala, pela i puhi ia ai i ke ahi ua makuahine nei o Bolina. A i ka maopopo ana ia Bolina Ke kumu o ka make ana o ka makuahine, hoopaa i'ho la oia, aole

l°a oia e hiamoe iki ana a hila 1 ka loaa ana o ke Poo o ua wahine kupua nei o ka Lokowai i ua *Bolina ala, i manalo ai kela nini ona no ka make ana o ka makuahine, a nolaila, iloko oia kowa o ekolu makahiki i hanu hele ai o Bolina ma ka meheu o ua kupua ala o ka Lokowai me ko laua halawai kino ole lie alo a he alo a hiki iho la i nei la akahi no oia a ike kino i na helehelena o ua enemi kahiko nei ona, a pela i hoopau koke ia ae ai na maluhiluhi ma ia apana hana a ua Bolina ala. I ua wahine ku-pua ala o ka Lokowai i hiki aku ai imua o ka Moi Venome£a, ua ninau mai la ua Moi ala me ka'pane ana mai: E ka lede maikai, heaha k.eia huakai ano nui o kou hiki ana mai nei imua o'u? I hele mai nei au c nonoi aku ia oe i kekahi mea elike me ka kaua i aelike ai ma ka pa o ka lokowai i ka la i loaa ai o ka pahi ia oe mai ia'u aku, oiai m:i ia aelike a kaua ina au e nonoi ia oe i kekahi moa aole loa oe e hoole mai i ua makemake 'ala o'u, aole anei pela e ka Moi? He oiaio ia wahi a ke alii, aka nae hoi ua poina iho la au i ka inoa o ua pahi nei au i haawi mai ai ia'u, a ke hoomanao ala no au i kekahi lede i nui pu ai me a'u ma ka lokowai, nolaila, ke nonoi aku nei au i kou oluolu e hoomaopopo pono mai oe i hiki ai ia'u ke hookaa aku i ko'u aie ina o oe io ua lede ala i hoopaa pu ai me a'u ia olelo aelike. E ke alii e ola mau loa oe. 0 ka inpa o ua pahi ala o {< Kauila o ka make," "Ua maopopo mai la ia'u, nolaila, ua pono, a i keia nmnawa e hai mai oe i kou manao, i kau mea i makemake ai, a e loaa no ia mai a'u aku i uku panai hoi no kau pahikaua nani lua ole me ka hookaulua ole ia ina e loaa ana ia'u, wahi a ke alii. Alaila ua pono, wahi % ka wahine o ka lokowai. Ke nonoi aku nei au ia oe i keia noi hookahi wale no. Ma kou mana alii e haawi mai oe i ke poo o ka Naita nana i huki iho nei a hemo ka pahi a ke kaikamahine i lawe mai nei, a i loaa ole mai ka hoi ia mai a oe mai, alaila, o ke poo ka hoi o ke, kaikamahine nana i lawe mai nei ua pahi ala, a ina e loaa ana ia'u kekahi o ko laua mau poo, alaila, ua lawa iho la ko'u makemake, a ua hooko ia hoi ka aelike a kaua a maha ka hoi ke kaumaha o kuu naau, a no ka mea, o ko'u kumu 1 makemake ai i ke poo o kela. naita nana i pepehi i kuu kaikunane, he naita kaulana a oiaio hoi oia, a no kela hoi ke kumu i make ai 0 kuu kaikunane. A i ka lohe ana o ka moi i keia noi, he oi aku ka maeele o kona puuwai a hiki ole iaia ke hoomaopopo pono i ka nui launaole 0 ka weliweli o keia noi, oiai a®le no ke dala ame ke gula, a aole hoi ao ka hapaJua 0 ke aupuni, a i ole la hoi 0 ka noho alii, a aole

pu hoi no ka hoopakele ana ae i ke ola o kekahi mai kahi paa aku, a i ole mai ka amana li-kanaka aku, aka, ua kiekie loa keia noi iko ke alii manao, nolaila, ua pane mai la oia i ua kupua ala o ka lokowai me ke kuio. Aole loa e hiki iki ia'u ke hooko aku i keia noi m e haawi aku au i ko laua mau poo ia oe, oiai, ua kue loa ia i ka ihiihi o ko'u kulana, a ina he inau I mea okoa ae kau e noi mai ai ia'u, alaila ua makaukau au e haawi aku ia oe ina no ia oka hapalua o kuu aupnni nei. Mamuli o ka loaa ana mai i ua Lede nei o keia pane mai ke 'lii ka Moi mai, ua pane aku la oia ike alii me na helehelena kaumaha: "E ke 'lii, e ola mau loa oe. Aole loa he mea hou aku a'u e noi aku ai ia oe, o keia wale ae la no, a o ke kumu nui ihola no ia o ko'u hiki ana mai nei. ,? E waiho kakou i ua wahine kupua ala o ka lokowai e ku ana imua o ka Moi Veuometa, a e nana ae hoi kakou no Bolina, oiai ke piha hauoli ala kela no ka ike ana mai 1 kona v ahi enemi kahiko, a aole nohoi ona iki i ka lehulehu o keia poe Barona ame kona mau hoa oka puali naita e makemake ana ia e hoopoino i ua wahine kupua ala o ka lokowai. Aka nae, i ka wa ana e kamailio ala imua o ka Moi Venometa ? aia ke hoolohe ala kekahi poe i na olelō i hai mua ia ae nei no kona makemake i ke poo o Bolina ; ua lawe ia aku la keia mau olelo a hiki imua o Bolina, a hai ia aku la. I hiki mai nei kela wahine inma o ka Moi no ka nonoi ana mai i ke poo Bolina. I ka īohe ana o Bolina no keia mea, ua paila koke ia ka inaina o Bolina a hele koke aku ia oia mo ka hoohakalia ole ilio, aku ana imua o ua wahine ala, e kr ma imua ponoi o ke alo o ka Moi 'Venometa a paue aku la me ka hoonalonalo ana iho i kona inaina. E ka wahine maikai, he oiaio anei i hiki io mai nei oe imua ō ke alo al'ii nei o ka Moi Venometa no ko kii ana mai i kuu por>? Aole no i kanalua iho ua wahine kupua ala o ka lokowai, ua panai mai la oia ma ka pane ana mai ae, nona au i hikimai'nei. la wa i pane koke aku ai o Bolina: Ke hoihoi mai nei oe i ka ino no ka ino, nolaila, elike me kau makemake ana e loaa aku ko'ū poo ia oe, pela nohoi au i makemake ai i kou poo, oiai he ekolu makahiki i Hala ae nei o kuu ake nui ana e ike au i kou mau helehelena, i loaa ai hoi ua poo nei a'u e hauoli nui nei, ke hai ae i keia hora na ke Akua ou mau kupuna i mai 'nei ia oe imua o'u, ma o na wiliau ala o ke au npe mua o ka laki i hoopokole mai i ko'u hthi o-ka haakie aw ibo i aUi r a

ma na kualono e huli hele ai ia oe, a nolaila, e lilo keia anaina i hoike ike maka no kuu hooko ana i kekahi hapa o keia huakai hele a J u e makaukau nei. Aole i manaoio iki ke anaina e ku poai puni ana i keia wahi e lilo ana ka Bolina mau mea e olelo noi i niea oiaio, a pela pu no me ka manao o ka Moi Venometa. Aka, me ka palanehe loa ua Bolina nei i hapai ae ai i ua pahi nei ana i wehe ai mai ke kaikamehine mai, a oki io aku la i ke kani a-i o ua wahine ala o ka lokowai, a iloko hoi o ka imo ana a ka maka, aia hoi ke poo e waiho ana i kahi e, a o ka pauku kino i kahi e, a ua hana ia hoi keia mea imua ponoi o ke alo alii o ka Moi Venometa. I ka manawa i ike ai o ka Moi Venomcta i keia mea i hanaia inVua o kona alo, ua kau mai la iaia ka lia maeele o ka weliweli maluna ona, a ua lilo loa keia hana i hanaia iho la i mea wa nui loa ia e ka puali holookoa, no keia hana weliweli ku i ka manaonao o ka mamoino lua ole. Ia wa no i pane mai ai ua Moi Venomet.a nei ia Bolina me ka piha pu i ka inaina. Ea! no keaha la oe i hana ai i keia hana ku i ka manaonao lua ole ame ka hoohaahaa loa i ko kaua inau kulana mamuli o keia hana au i hana ai, ua ili maoli iho iluna o'u ame ko'u mau Barona ke koikoi o ka aua--1110 ana i keia ehaeha, a ua hoohilahila moalī mai oe ia'u, me he ala o keia-hana au i hana iho nei, e wawahi okoa mai ana no oe i ka noho maluhia ana o kuu lahui. A oiai hoi o keia wahine he wahine ia na'u i aie nul loa ai, aua hikf mai nei oia imua o'u nie ka maluhia, aole au i moeuhane iki na kekahi ana o ko'u mau naita e han'a aku ana maluna o keia hana hoohaahaa maoli, a oiai he huakai ano nui kana i hiki mai nei no ke kuka pu ana no na mea e pili ana i ka maua kuikahi. Nolaila, mamuli o keia hana au i hana iho nei, ke hai aku nei au ia oe me ka pololei, aole loa au e kala ana ia oe. Eke alii e ola mau loa oe, wahi a Bolina, e loaa na huikala mai a oe mai no ka'u mau olelo e waiho aku nei imua ou, i ka'u hoakaka ana aku no ka moololo o keia wahine i hiki mai nei imua ou. O keia wahine e kapa mau ia nei e na poe apau, oka wahine kupua oka lokowai. Oia nei ka mea e komo nei o kekahi poe naita he lehulehu wale iloko o ka poino, manauli o ka ia nei hai ana aku i ka moolelo oiaio ana i na Haku o ua mau naita ala a ulu ae la na manao hilinai iloko c lakou no ka ia nei moolelo, a lilo iho la ia i mea e enemi ai o na Haku, a kau ia iho la na ahewa an# maluna o kela poe hewa ole, (A hui hou *kvt Ka