Ka Lanakila, Volume I, Number 11, 23 September 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU O NA LOKOWAI HAUPAA O TEMORA —KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SATOMI—KA MAKANI EUSEKALOPJi O NA HiLANA O WALE

Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

(Mai ka peni hulu Neiie Ahiu mai a ka Anela o Mkkiko) BUKE I. MOKUNA X Noi KA WAHINE KUPUA O KA LOKOWAI I KANA MKA I MAKEMAKE AI IA VBNOMETA. Hoole nae ke Alii. Alaila, hou mai la no ua wahine nei i kana kamailio ana*. <c lna oe e hoole mai ana i keia noi, alaila, ua pau ae la ka'u koi ana, oiai o kou makemake e ke Alii ke hookoia." Ua apono aku la ke Alii ka Moi i ua noi laaka wahine hoopahaohao, me ka pane pu ana aku: "Aol« ia he mea e hoopilikiaia mai ai o keia anaina, a ua hauoli pu nohoi au i ka loaa ana he mea nana e hoomaopopo mai ia'u i ka mea naha e hoopohihihi nui nei ko'u noonoo." I ka lohe ana o ua kilokilo nei no ke aponoia ana aku o kana noi, ua ku ae la oia iluna a hoakaka pokole mai la: U E ke Alii ka Moi, e ola mau oe. Oiai au e hele aku ana ma ka'u huakai, e hoike aku ana au no ka mea e pili ana i kela kaikamahine nana i lawe mai nei ika pahikaua, oia kekahi o na wahine piha epa loa ame ka hoopunipuni, a mamuli o kana mau hana

i peino ma'u wale ai ke "kilokilo wahine o ka lokowai." Ika pau ana ae o mau olelo, o ka wa no ia i nalowale honua iho ai o ua kilokllo Meliala ala, a komo hou iho la ke aloalii iloko o 3 a noonoo pahaohao no keia mau nanaina kamahao, a ua hoomahuahua hou ia ae la ka piena o ke aloalii no ka Naita Bolina. E waiho kakou ia lakou nei pela, a e huli āē kakou e nana no na mea e makaukau ala no ka hele ana ma ka laua huakai hoohalua. Ua hao ae la ua naita opio la a linohau me kona aahu kaua o ke kulana naita piha,. a hele aku la me kana laau ihe punahele o "Wiliahiu" ma kona lima hema, no ka halawai pu ana me kona enemi ma ke kahua hakoko o Hinakahua. A iaia i hiki aku ai ma kekahi kakai mauna, ua hoomaka aku la oia e hakilo hele ma na wahi apau a kona mau kii onohi maka e ike aku ai, a hala aku la ia kakai mauna mahope, peia aku ana, a hiki i kona wa i ike iho ai he meheu kapuai wawae lio hou e moali ana ma ke alanui. Nolaila, ua kuupau~aku lar oia, lio no ka uhai- ana aku mahope o ka mea nona k'a meheu, aole nohoi Lliuliu kana holo ana aku, ua halawai pu aku la ka ike a kona mau maka me ka oiwi kino o ka mea ana e huli nei, A oiai nohoi kefe e hoomau ana no i k* hele no mua me ka ike ole ae ia ianei mahope, aole nohoi he haupu ae iloko ona eia oia ke uhai ia aku nei mahope aku nei, ojai aia oia ke kiola pau la i kona ikaika motio hoonee no mua, a iloko o kona hikilele nui ua puiwa ae la oia i ka lohe ana ae i kekahi leo nui kalakala oke ano ioena oke kahea kua ana aku: "K ku iho e Sa Naita, a e pale nou iho, a mai nee hou aku i h&okahi kaina." Huli ae la o Bolina ma kahi o ka leo i pa-e mai ai, a ike aku la he naita ka mea nona ka leo ana e lohe nei, a o kona manawa no i hoohuli ae i kona lio i hope me ka manao he elele keia mai ke Alii ka Moi Venometa mai, no kekahi kauoha alii i makemakeia no ka hooko ana. Me ka eleu o Bolina i huli ae ai a pane mai -la: "E Sa Nfijita, he manao ano nui anei kau i hoounaia mai nei na'u e hooko aku, e kuu haku, ka Moi~Venometa?" "Aole," wahi aka pane, "I hele mai nei au ®

hookau aku i ka hoopai kupono no kau hana hoohaa haa ino i ke aloalii o ka Moi avi i hoopuka mai la, a ke manao nei au aole nau e pai ua aloalii Ja, oiai ua hoohaahaa ino akū oe iaia. Nolaila, ano ka manawa e pale ai.oe no kou ola iho.'' "Alaila, i hele mai nei anei oe me ka manao e lawe rkuu ola?" w Ae, nona au i hiki mai la, a pela au i hahai mai la mahope ou,'' wahi a ka pane a ka naita malihini. "Mai oi loa aku ka pono ina no oe i noho aku nei i kauhale e hiolani malie ai iloko o kou huluhulu pale lio, mataua o kou hele ana mai e hoopoinō ia oe iho, oiai he nui aku la no ka poe i makemake e haulehia i ka poe a lakou i inaina ai, aka, 0 na poe nae oia ano la, o lakou ana no ke haulehia ana i ka auwaha aJakou i paeli ai." Aiaila, ninau hoohuahualau hou aku la o Bolina: "Mai ke aloalii hea mai nei oe?" °Mai ke aloalii mai nei au o ka Moi Venometa," wahi aka pane, <4 a i hele mai nei au e hookau aku i ka hoopai o ka make no ka ino au i hana ai imua o ua aloalii la." "Ua pono," wahi# Bolina, u oiai he aa paio kau no ka makee i ke kulana o ka Moi a kaua, a heaha la hoi, ua maikai loa iho la; nolaila, e pono io kaua e paio, oiai he h'uakai hoopai kau ia*u no ka ino a'u i hana aku ai imua o ua aloalii Ia oia hoi ka make ana o kela wahine oka lokowai, ka mea hoi nana i hoopoino na ola makamae o na naita maemae he nui, a o ka make ana o ua nahesa la, he mea hewa loā ka ia ilua alii ala kaua." "Mai kakaolelo wale oe e n Sa Naita," wahi *a ka Naita lielaui, "e hoomakaukau oe noli iho, a e paio mai me a'u, a o ka mea auanei o kaua e lanakila ana ke lilo i alii no keia kahuakaua kupakahi no ka hanohano o ka oihana naita." Me ka hoohakalia hou ole iho, ialau like iho la laua ika mau laua ihe me ka hoophnopono ana ihe i ko laua mau kulana pakahi, a oniu ae la laua 1 ua mau laau īhe ala i ka lewa elike me ka niniu poahi ana a ka huilawai i ka makani puahiohio, a o pololei aku la ka maka wini ©i o ua mau |aau ihe la i ko laua mau umauma pakahi iho. Ia wa koke no i nei iho ai ka halulu o na kapuai wawae o ko laua mau lio kaua i ka honua, a ikeia aku la ka makaukau hoolele lio o ua mau kae'ae'a la, aia laua a i elua ke kuupau ala i ka holo o ko laua mau lio imua me ka ikaika me he oloio ana la o ka pua pann mai ke kakaka aku. Ikeia aku la ka nookui Hke ana ae o ka wini o ua mau laau ihe la a laua i ko laua mau kapakila, a o ka laau ihe a ka Naita Irelani ua ha'iha'i pu ae la oia i na pauku eha, a oka Naita Eolina hoi, ua

haule pahu aku la ia a waiho oni ole ana iluna o lilihonua. 0 ka laau ihe hoi a ka Naita Bolina ua kupono aku la ia ma ka pale umauma o ka Naita Irelani, a kapoo loa aku la ka wini o ua laau ihe ala iloko o ka umauma, a akaa pu ia aku la oia mai ke kua aku o kona L a pahu ana iluna o ka ilihonua. 1 ka ike ana m,,* o ka Naka Bolina mahope iho o kona ala ana k i)ai a ku iluna i ka waiho oni ole o ka Naita Irelani, ua hele mai la oia e nana, a oiai oia e hakilo pono ana me kona manao aole oia i eha, koe wale no kona kiloi ia ana mai ka hokua iho o kona lio, eia ka ua haalele mai la ke aho ia olepau, ua hala loa aku la nt) kela kapa o ka muliwai eleele o ka make. MOKUNA X. Na Ipo Elua i Hoehaehaia—Hk Hookahi no Puuwai—Hookahi Manao—-Hookahi KE AIOHA. Mahope iho o kana kilohi hope ana i kona hoa naita poino, ua makaukau ae la oia no ke kau ana maluna o ka hokua o kona lio a kuoe aku no ke koena o kona alahele. Hikilele koke ae la oia i ka lohe ana aku i kekahi pohapoha kapuai lio, a me he la i kana hoomaopopo aku e kuupau ana kona mea hooholo i ka ikaika hoonee o kona lio. HoohulUkoke ae4a oia4 kona—mau-lena ike ma kahi o keia pohapoha ana e lohe nei, a ike aku la oia i kekahi kaikamihine opiopio ui, oia keia hololio ana e lohe nei i keia pohapoha o na kapuai wawae lio mahope me ka puahi nui. A i kona hiki ana mai ma kahi o ke kino o ka naita poino e waiho ana, ua kaohi mai la oia i kona lio mai ka holonui a ku koke iho la # a oia ka wa a ka Naita Bolina i ike aku ai i ka haikea pu ana ae o na helehelena o ua kaikamahine la. Ke nalu la o Bolina iloko iho ona, malie paha he kaikamahiue keia na ka naila malihini, aka, ua kakali malie aku la oia o ka hoea mai o ka minute e ae ai keia pohihihi nui. Me ka hookalia ole iho lele, iho la ua ui ala mai luna iho o ke kua o kona lio, a aole nohoi i liuliu kana kiloi ana iho i kona mau lena ike maluna o ke. kino e waiho ole ana, a o ka puai koke ae la no ° kona leo ulono e naauauwa &na> me ka walohia nui, a puia ae ]a ka lewa ia mau mapuna le° k upinaj o ke kumakena, me ka lele pu ana iho a puli maluna o ke kino o ka Naita Irelani, a ma ke kulana oia mau mapuna leo i maopopo ai i ka Naita Bolina, aole ka ia he pili kaikamahine, aole

hoi he kaikuahine, aka, he pili o ka popo ahi Helena o ka ipo i ka ipo i wiliau ia iloko o ke kaumaha nui ame ka luuluu. Huli mai la ua ui opio la a kamailio mai la i keia niail olelo nana i hoonawaliwali i naJio huki o ka Naita Bolina, a i hoopaluhe iho hoi a palahe liilii i kona mau manao koa, me na waimaka e hiolo mai ana ma kona mau papalina: "E Sa Naita Bolina: Oka hana au i hana iho nei, ua hoehaeha maoli mai ia ia'u, a ua wawahi maoli mai no ia i kuu puuwai a okaoka liilii, aole hoioeia ianei hookahi i hoopilikia aku ai, aka, ia'u pu nolioi kekahi. ESa Naita, o*"keia hana i hanaia maluna o elua mau kino i poino ia oe, e hoea mai ana ka wa e haalele ai o na uhane elua i ko laua mau kino pakahi, aka, he hookahi no nae 0 laua puuwai. Oiai o Sa Naita Eolina e ike nei i keia mau hana ku i ke pahaohao, ua ili pu iho la maluna ona ia wa hookahi na nipoa ana o ka mokumokuahua, 1 kulike loa nohoi me na haawina i ili iho maluna o ka hokua o ka lede puuwai palupalu, ka mea hoi ana i hoomaopopo aku ai ma ka uwe helu ana a ua ledt opio la, oia no ka ipo aloha a o ka hoa kuilima pu hoi o ka Naita Irelani Sa Saniolepa. laia e nalu- nei no keia mau mea ana e ike nei, r» ' hoohalawai koke ia mai la kona mau kii onohi me kekahi hopena nana i hoonaluea ae i kona waihona noonoo, ana hoi i haupu mua ole ae ai pela iho ikaika o ka manao koa o ke aloha e paila ana ma ke ana kiekie iloko o ua puuwai opio la. Ike aku la oia i na wiliau e hoopowehiwehiia a palahe konasculana naita, i ka lalau ana iho o ua lede opio la i ka pahikaua e waiho ana ma ka aoae oka Naita Saniolepa, L a iinuhi ae la mai kona Wahi ae. Ame ke kuau hoi oua pahi la e paa'ana ma ka poho o kona lima, ku ae la oia iluna me ka naka haalulu ana o kona kino, a poha koke ae la kona leo kumakena ma na aheahe laumakani e ho opuia ana i na paia o ka lewa, aka, ika imo ana a na lau lihilihi o ka maka, ua haule pahu hou aku la oia iluna o ka ilihoiiua no ka nui o kona luuluu ame ke kaumaha. Ilo>ko no nae oia "'a aole no 1 pauaho mai ko ua lede opio nei manaolapa i ke koi ana iaia e hoo mau hou aku ma ia kulana, nolaila ua eu hou aela no oia iluna me ka uwe helu ana i na wahi apau a laua i kuilima pu ai— Aloha ka puu o Kaunuohua I ke ani ia e ka makani kuehu lepo Aloha ka pilina o ka laula o ka aina 1 hoopumehana i ka poli o ka ipo,

Anu au eka ipo, e kuu hoa I ka lapuu hookahi, aohe hoapili,Mamuli o keia ike ana o ka Naita Bolina i nei mau hiohiona a ka lede opio e hana nei, ua komo koke iho la iloko ona ka manao hoahewa kiekie no kana i hana aku ai maluna o ka Naita Seniolepa o Irelani. Ulu awiwi mai la iloko c kona waihona noonoo na hoomanao ana iho, ina paha o kana i hana aku ai i ka Naita Saniolep» a oia haawina ke ili mai maluna ona, a he lede opio hoi kana i aloha ai o ka aoao palupalu elike me keia, a o ka hana a keia nohea opio e hana nei, oia ka haawina like e haawe iho malu'na o ka mea ana i aloha ai, me he mea la, aole no e np.le ana Wa hoopaluhe ia o .ka. puawai o ua Naita Saniolepa la elike me kona i keia hora, A oiai ua lede opio la e ku ana me ka haalulu me na waimaka e iho makawalu ana no ka hoopuluelo ana i kona mau papalina, a e paa ana hoi ko* na mau lima ma ka- umauma me ka makaukau e hou iho i ka maka o ka pahi iloko o kona pūuwai puanuanu, a hookuu aku hoi i kona uhane e imi mahope o ka meheu o ka mea ana i aloha ai, oia no ka wa o ka Naita Bolina i lele mai ai me ka mama lua ole elike me kekahi tiga, a kaili aku la i ka pahi menemene ole aka lede opio e paa ana ame ka leo kuoo pane mai la oia: kaohi i kou lima T eka lede opio, Mai hana, naaupo oe ma ka haawrwale ana i kou ola*iloko o ka make! Aka, ua lilo ia mau leo kahoahoa a ua Naita la i meaole, oiai iloko o ka manawa i mua ole ia, ua hopu iho lede opio nei he p"ahi oilua a unuhi ae la mailoko ae o kona poli, a me ka hikiwawe loa, ua omau iho ,la oia ia mea ma ke kumu o kona puuwai, naka ae la kona kino nre ka haalulu nui T haule iho la kona mau kuli ilunao ka a hooho ae la kona mau kileo i kekahi mau kolamu huaolelo ku i ka walohia: 4, Auwe, kau manaonao! Aka, o kuu aloha hoi." (A hui hou aku me Ka Lakakila)

E nana ae e na makamaka i ko kakou Keiki makaukau ma ka lawelawe ana i na kino o ka kakou mau mea aloha 1 hala. No Hawaii oia aiio kona'lahui. Nani ka loaa ana o keia momi makamae iloko ou e Hawaii. He puuwai. olu.a nahe. He ike ia kaua oiai na ao omamalu o ke Kaumaha e haawe ana. E hea no kaua <r Manuela E. va"—"E-"