Ka Lanakila, Volume I, Number 12, 30 September 1909 — KA MEA KIEKIE KE Keikialii Hesisina=hesi=no AME Ka Nunui Ahelamisana Ka Lawakua Noho Mauna o na Puu Pualu AME NA AWAWA KINIKINI O ANETE [ARTICLE]

KA MEA KIEKIE KE Keikialii Hesisina=hesi=no AME Ka Nunui Ahelamisana

Ka Lawakua Noho Mauna o na Puu Pualu AME NA AWAWA KINIKINI O ANETE

He Moolelo Pategonia no ke Keneturia Umikumamalua o ka A. D.

(Kakauia e Puuwai-mae'ma'e)

MOKUNA IV Hooko ke Keikialii Hesisina-hesi-no I NA Kauoha a kona Kahuhanai, Mamiona. Alawa ae la oia ma o a maanei a ike akula oia ma ka paia o ua rumi la e kau . ana he palapala i kakauia ma ka olelo a na kupua, a o na anela wale n« ka poe hiki ke ike i ka manao oia mau olelo kupanaha, a peuei ka unuhi ana oia mau pala: ke kanaka mua loa e hikl ana ke komo iloko o keia luahuna kupauaha, oia auanei ka mea i poni kahiko ia e na alii kiekie o na Feare ame na kupua ikaika, a ma ona la hoi e hiolo wale ai na kiai naue ole o ua luahuna la, a o ka mea hoi i haawiia mai ai e ke kupua Mamiona na ki uwila o ua kakela hoopahaohao la, a ma ona wale no e makalaia ae ai kona mau kapu hoano. A ma ka wa auanei e hoea-mai ai ke alii nui ? e ho-o aku no oia i kona manamana lima loihi iloko oka lepo kelekele ame ka palolo o keia lepo honua a unuhi mai, a ina e ike aku oia i kekahi mea eoili mai ana mailaila mai, alaila, e hoomanao iho oia ? oia no ka mea huna pohihihi o Kasimia nei i wanana mua 5a mai e na kupua ame na kilokilo he lehulehu wale o na au i okikilo loa, a mailoko mai auanei ona e hoea mai ai na kulana laki o ke kulana nee mua o ka manawa, a e hiolo wale no imua ka mana o kona poe enemi, a e lilo ai oia i mea weli nui ia e ko ka honua apau, ko ka lewa arqe ko ka papaku o ka hohonu.

Ho-o iho la oia i ua manamana lima ala ona i kulike ai me kela mau hua palapala, a iaia i unuhi mai ai 1 kona manamana lima, aia hoi oili mai la he mea i like me ka papa'i noho lua o loko o ke one, eia ka he Ohiki-maka-loa. Lalau iho la keia i ua Ohiki-maka-loa nei ā hookomo iho la iloko o kana wahi kieke, 3 o ke kino lau (hua oka) o kona kahu hanai oia kana i waiho iho ai iloko 0 ua lua la a pela hoi me ka Buke Kilokilo, alaila, pani aku la oia i ka puka o ua lua la a paa. I ka manawa i paa aku ai o ua mau ukana la, oia no ka wa i 0 mai ai o na alelo manamana o ka uwila, a ku'i iho la kekahi hekili pamalo me ka ikaika, oia ka mea nana i hoonaueue ae i na paia o ua luahuna la, a lohe ia aku la na leo ikuwa mai oao, o kona mau aoao ika hooho ana mai: "E hoonaniia ke Alii nui Hesisina-hesi-no! Ka mea nana wale iho no e huikala i na pio a e hoike i na mea huna pohihihi i ike ole ia. E ola! E ola mau loa oe/' Ia manawa koke no i oili mai ai kela kanaka eleele a kakou i ike mua ae nei a kukuli mai la imua ona me ka olelo ana mai: <( Owau ke kiai kahiko loa o keia pohaku kupua, a i hoea mai nei au imua ou no ka nonoi ana aku ia oe e hoohiki mai oe imua o'u, no ka hookuu ana ae ia'u mai ka noho kauwa ana mailoko mai o keia wahi." Alaila, olelo aku la o Hesisina-hesi-no: *'E ke kiai naue ole o Kasimia nei, e hele oe a hooko aku i kau mau mea i iini ai. Ua pau kou noho kauwa ana, a i keia la o oe no kou haku maluna iho o kou mau makemake apau." Pane hou aku la ua kanaka eleele la, u ī hookahi wale no mea i koe a'u e noi aku ai ia oe, a o ka pau no ia. Oka waiwai huna i laweia mai nei e kou mau lima, e lalau iho oe ia mea a mahele hapalua like iho ma kona kua me kau pahikaua oi 3oa, a oia auanei ka W9 e oili mai ai o na kauwa hoolohe o loko o ua mea huna la o Kasimia īiei, a e lilo no ]akou i poe kauwa hoolohe malalo ou e ko makou Alii." I ka pau ana no o keia mau olelo a ua kanaka eleele la, o kona nalowale koke iho la no ia me ka ike ole ia o kona wahi o ke amio ana iho. Aka, ke hoomanao ala nae keia i na oleloao wainohia a ua kanaka eleele la, nolaila, unuhi ae la oia i ua ohikHa mai ka ekeeke ae, a oki iho la ma ka hppalua ]ike o kona kua me ka hookaawale ana ae Ikaai o loko, a oia n 0 kona wa i ike iho ai 1 ka waiho ae a kekahi komo lua ole o ka nani, a e kau ana kekahi onolii maka popoki maluna ihg g kona kuapo'i, a ma kona aoao kekahi plne omau daimana, a oia iho la na w&iwai huna o loko o ua

Ohiki-maka-loa nei. Mamuli o kona ike ana i keia mau waiwai makamae, ua unuhi koke ae la oia i kona hainaka silika i kinohinohi ia me na hoailona alii a holoholoi iho la i ua komo ala i pau ke poaeae, a 1 ka pau ana ua ookomo iho la oia i ua mau waiwai nei iloko o kix atvahi ekeeke. Aka, ilo-'o o kona nanea nui ua puiwa ae la oia i ka pa-e ana mai o kekahi leo: <( E ko makou haku, ka mea hoi a makoui kali hoomauawanui ai no na wa loihi i hala ae nei, mamuli o kau kauoha i hiki mai nei makou e hooko i kou mau makemake. E hai mai, heaha la ka makou e hana aku ai nou? "E kukulu anei makou i kekahi hale nani loa nou ma keia wahi, a e hoonaniia o loko ame waho o ka hale me ke gula ame ke daimana, a maluna o kona mau ipuka na pohaku olinolino a anapanapa o ke ao nei. "A i ole hoi pela, e kauoha mai anei oe ia makou no ka hoopuehu ana i kou mau enemi ma ka lewa akea, a ma ka ilihonua nei paha, a i na enemi paha ma ka ili hualala o ka moana a iloko o ka lipolipo o na wai, a i ole na enemi e noho ana ilalo o ka papaku o ka hohonu?" A iaia e nana ana i ka mea nana keia mau olelo ana e lohe nei, ike aku la ia he ekolu mau kino kanaka e ku mai ana. No ka maopopo ole ia Hesisina-hesi-no na kulana o keia poe ame ko lakou wahi i hele mai ai, nolaila hinau aku la oia: "Owai oukou? A mai hea mai nei oukou i hele mai nei?" Olelo like mai la ua poe la : "O makou no na kauwa hoolohe o loko o ke komo ame ke pine, a ua haawiia mai ia makou ka oleloa'o, o ka mea auanei e loaa ai o ke komo ame ke pine, oia auanei ka mea e lilo ana i haku'maluna o ka honua holookoa, a iaia wale no makou e hoolohe ai ame ka makou.poe keiki, a me na kauwa hoopono a pau he 12,000,000." "Ina pela, ua makemake loa au e ike i ko oukou nui ame ko oukou ano?'' wahi a Hesisina-hesi no i pane aku ai. <£ Aole ia he mea nou e pomaikaiaio ka ike ana i ko lakou man ano," wahi a ua poe la me ka hoomau ana mai: "He nui ko lakou mau ano like ole, o kekahi o lakou he huelo wale no e like me ka moo aole nae he mau maka, aohe lima; a o kekahi hoi he eheu wale no aohe kino, aphe nohoi he wawae, a he mau kino weli wale no kekahi e like me na lapalapa ahi, a he nui wale aku o na ano like ole. <4 A ina he makemake io kou no ka ike ana i na kino eepa a ku i ka hoomaka'uka'u 0 ko lakou

mau ano 10 maoli, alaila, e hooko io aku makou i pau ai kou kuhihewa, a malia dHilo ia mau mea i mea nou e hoomaopopo ai i ka oiaio o'ka makou e hoike aku nei ia oe." XJa ae aku la o He?isina-hesi-n© imua o ua poe la, a elike me kana i makemake ai pela i loheia aku ai kekahi leo halulu elike me ke ko ana a na nalu po'i o ke kai, a pa mai la'hoi he wahi oaniani makani kolonahe huihui mai ka welau akau mai, a ku ana he mea i like me ke kii o ka manu Pueo, a ninau ana: c< Heaha lalea makemake o ka haku o nā ha« ku, i kana kauwa nei?" Iā wa i pane aku ai kekahi o na mea kmo kupanaha ekolu: "I kauohaia aku nei oe e hoike mai imua o kona kapu alii i ka puali holookoa o na menehune o Kasimia nei.'' O ka manawa k ike no ia i jialo aku ai ua Pueo hookalakupua nei o ka lewa, a punohu ae la kekahi ao eleele panopano maluna pono iho o kahi a ua keikialii 1 a e ku ana ame na kino kupanaha ekolu, olapa ae la ka uwila mai ua ao la, ku'i iho la ka hekili me ka ikaika no ekolu manawa ā hoonaueue ae la i na paia o ua ana la, o ke kahua keia kahi a lakou e ku ana ua naueue ae la me he moku la e paialewa ia ana e na ale o ke kai kupikipikio. Oiai keia mau ouli kupanaha e rpaalo nei imua o ko lakou mau maka, ua ike aku la keia i kekahi ao opua ma ke kihi akau o-ua luahuna ala e hoohelelei ana i na kulu pakaua kilihune me na pi'o an\ienue lie unrtikufnāmalua, a oia ka wa i poha mai ai kekahi malamalama ano e nāna i hoopilipu iho i ka hanu o na mea ola a pau. Ikeia aku la ua mau*jnea kino la ekolu i ka hapai ana ae i ko lakou mau lima akau iluna a hoo pili ae la ma ko lakou mau lae i na welelau o ko lakou mau manamanalima. Emoole me he makani nui ikaika la, lohe ia aku la na leo hooho ikuwa mai o a o, o ua ana la, e olelo ana: "E olal E ola mau loa oe e He§isinā-lxesino f eia makou apau no ka hooko ana i kau mau kauoha. E luku anei makou iko ka honua holookoa, a i ole e hoopai aku anei no ka ino?" Ike aku la ia i ke ano o na kino eepa o ua poe la, a hoomaopopo iho la oia i ke ku i ka weliweli e ko lakou mau hiohiona elike me ka na poē kiai ekolu i hoike mua mai ai, a he mea oiaio he lua ole keia a ka hoomaka'uka'u. Alaila, heakaka mai la kekahi o na poe ekolu ma ka olelo ana mai; O keia puali o nei mau kino eepa a pau, oJcou pualikaua holookoa ia, a he poe hooko pono lakou

i kau mau kauoha, a ma na wahi apau au e hele ai e hahai ana lakou mahope ou, aka, aolē oe e ike a hoomaopopo ia lakou, oiai, ua like lakou me ka makani e pa ana ka ike ole ia o kona mau helehelena. 4< Aka, o ka\i ao nae ia oe, ina e hele oe ma na wahi apau a i hemahema oe ma kekahi mea, ina ao paha oe iloko o ka nenelu o ka poino, a iloko paha o na hoopilikia ia e ka enemi, a i ole, o kou hora hope loa paha ia au e hoomaopopo ai, alaila, e anai iho oe me kou lima a hainaka paha i keia komo au e paa nei. "Ia wa auanei oe e lohe ai a e ike ai paha oe i kekahi mea, a i ninau mai ia oe, alaila, e hai aku oe i kou mau makemake apau, aole auanei e hooneleia kau mau upu ana, a aole no hoi he wa e kaliia ai o kou makemake. u Ma o keia nualikaua la ou e mae wale ai na poe naau hookiekie apau, a e pipika ai na kupua ikaika apau aole e hiki ia lakou ke ku mai imua o kou alo. A elike auanei me ka pua mauu e mae ana i ka wela o ka la, pela lakou e mae ai a muu mokāki imua ou. "O lakou nei au e ike la aole ia o ka pau mai o na poe kino pa-e-e, aka, aole e hiki ke hoikeike ia ko lakou lehulehu imua ou mamuli o ka haiki o keiāTana: Ō ka nuPaku koe, a ina he makemake ko_u e ike ia lakou apaii, alaila, e hele aku oe iwaho ma ke kahua akea a malaila oe e ike pono ai ia lakou." "'lna pela, ua pono; oiai o ko'u makemake maoli ia o ko'u ike maopopo i ko lakou lehulehu a me kō lakou mau kino." Nalowale koke iho la ua maū kiai la ekolu, a o ko Hesisina-hesi-nd hele aku la ho ia no kahi i kauohaia mai ai iaia, mamua ae tiae o kona oili ana aku iwaho o ua ana la, kupū ae la iloko ona na hilialia aloha no kona kahu haftai Mainiona, a oia kana i hele aku ai no ke kilohi hope ana ma kahi ana i waiho ai i ke kino hua oka ameka Buke Kilokilo. Oiai oia i wehe aku ai i ka puka, ike aku la oia ua ano e na mea apau, o kela lepo keīekele i a wiH ia me ka palolo ua kahuli ae la a ka lepo gula maef ? ae * * a me wa * ddL\a y a ina o na keiki ō &fana 1 Kauai ke ike ana i keia mea nani, aole auanei e nele ana ka hoohihi i keia mea ui i ka anapa elike me ka wai liula. Na ke owakawaka o na pohaku nani e hoomalamalama ana ia loko, a mawaenakonu o ua ana la e kau ana kekahi pahu i kinohinohi ia me na lau dala o ke kumulaau oka ame na lau kukama gtila i milo limaia, a o keia no ke kinowailua o ke

Kilokilo Mamiona e hiolani malie ana iloko o ka nani nui. Mawaho ae o keia mau luhiehu nani e hialaai ai na maka o ke kamahele, aia he mau pua ala o na ano like ole i okomokomo ia iloko o nalauiwaiwa hunehune e kuuwelu ana, a e pipii ana hoi na wai ala onaona o ka rose mailoko mai o na luawai pi'o, aka, aole keia mau mea i hanaia e ka lima kanaka. Oiai oia e kilohi ana i keia mau kahiko nani, ua iho makawalu mai la kona mau waimaka ma na kihene o kona mau papalina, a kulou iho la kona poo ilalo me ka ehaeha nui, iaia i hoomaopopo ae ai o kona halawai hope ana paha ia rae ke kino o kana kumu a kaawale aku oia no kahi i mao popo ole kona hopena, laia e kulou malie ana, aia hoi me ka hikilele nui ike aku la oia i ka oili ana mai o kekahi poe kanaka liilii no lakou ke kiekie o 4 iniha, aole i kanamai o ka nui me he mau menehune la, ua hele a piha pu ke ana. Hookahi o lakou i olelo mai: "E ke keiki ui luaole. E pono oee hoomaloo i kou mau waimaka, a no ka mea, aole loa he kumu kupono 0 kou uwe ana, oiai aole i make kau kumu aloha, aka, ua hookahuliia ae oia a ma keia ano au e ike nēi i wahi e hookoia ai na mea i wananaia nou a nona hoi e na poe i moe mua iloko o n$ kini makahiki khulehu. "Ina aole pela, alaila, aole e loaa ana ia oe he lanakila ana maluna o kou mau enemi, uol&ila e nonoi £tku n£i ia oe e hooki i kou uwe ana a e holoi i kou mau waimaka, a ina kou he mākfctnāke e ike iaia, ua hiki no ia oe ke ike i na manawa a pau au e makemake ai. Ke hoopohihihi loa mai nei oe ia'u, oiai pehea la e hiki ai ke hoololiia ke kino o ka mea i make a bla hou?' ? E kuu keiki, ina oe e hoomanao i na mea a pau ana i ao mai ai ia oe, o ka mea hiki ole i na keiki a kanaka ke hana, he hiki wale no i na poe kupua. Owai kai ike, aia he waiwai huna makamae iloko o ka honua ma keia wahi? "Ua hoomaopopo anei oe i na paia ame na mea hoonani o keia luahuna he lima kanaka ka mea nana i kaiai ia lakou a hoohiluhilu, a i oi pakela loa aku hoi ko lakou mau nani i ka kou mau kn onohi i ike ai mamua, aka, ua hiki wale no ke mae ia mau nani apau a ke hoololiloli ia iloko o ka imo ana a ka maka? "Ke hoomaopopo mai la anei oe i ka'u e hoakaka aku la ia oe?"