Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 1, 1 January 1875 — Page 1
KA LAHUI HAWAII.
"Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
BUKE I.} HONOLULU, POALIMA, IANUARI 1, 1875. {HELU 1.
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
He pepa i hoopukaia i kela me keia hebedoma no na Ohana a me na Ekalesia o Hawaii; he mea kokua i ka noho pono ana o na ohana, ka maluhia o kanaka, a me na pomaikai kino a uhane o ka Lahui Hawaii. "Aole paonioni; aole haanui; aole hikiwawe ka huhu; aole noonoo ino."
HOOKAHI DALA ka uku no ka pepa no ka makahiki hookahi. Hapa makahiki, Hapalua.
E hoouna mai i na leta no KA LAHUI HAWAII ia H. H. Paleka, Honolulu, Oahu.
He Mele no "Ka Lahui Hawaii."
1. E KA LAHUI HAWAII,
Ka makamaka hou,
Akahi no kou hoea
I l ama no makou.
Ke kanikau nei makou la,
A kolo pouli no,
Akaka ole ke ala,
O oe ka Lamaku.
2 Ua hele makou a uuku,
Ua pau na makua e,
Me na kupuna aloha,
Ke kau mai nei ka uwe.
Halalo makou a nowelo,
Noii a ake e
E ike lea'e i na kumu
E ulu a nui hou ai.
3 Malama ua ike no oe,
A nau e hoike mai.
Ma kou mau kolamu alohi,
I na kumu e ala hou ai.
Ua akaka ua hewa makou la
Ua hoopai ia mai la no;—
Ke ae nei ano e hoolohe
I na loina noeau au.
4 Aloha a kuhi mai oe
I ke ala e hele ai,
I na hana i hana makou la
I mau a ulu hou ae.
Me oe a mau ke Akua,
E hoouluhia mau ae,
I piha mau kou mau kolamu
I na huaolelo maikai. HAWAII.
HE MOOLELO KAAO
NO KE
KEIKI ALII IULESIA
NO KA LAHUI KAULANA O NA AU I HALA MA HELENE—ME KANA MAU KAAPUNI ANA I NA AINA MA KA HIKINA.
MOKUNA I—HELU 3.
[O keia Moolelo Kaao, ua puka aku kona mau helu mua elua ma ka Nupepa Lau Oliva , a no ko makou ike i ka maikai, ke hoomau ia'ku nei kona hoopuka ia ana. O ka poe no nae e makemake ana i na helu mua, he pono no ke hai mai ia makou, a e loaa aku no. Aole no he mau mea nui ma na helu mua, he mau hoakaka wale no, me ka hui ana, a me ka poino ana o ka Pilikua o ka aina Kalepeso ; a eia iho no hoi malalo ke ano o kona pilikia ana ia Iulesia me kona mau ukali. Ke hai aku nei makou i ka poe e lawe ana i keia pepa, o kekahi keia o na Moolelo Kaao maikai i hoopuka ia ma ka Olelo Hawaii. L. H.]
I KA haule ana o ka Pilikua iluna o ka papahele, ua pauhia loa ia iho la ia e ka hiamoe, no ka ikaika loa o ka waina hoowalewale a ke keiki alii Iulesia o Helene. I ko Iulesia hoomaopopo ana i keia mea, hoomakaukau koke iho la ia no ka manawa; houluulu ae la i na wahi ukali kakaikahi ona i koe iho, kau aku la i ka winiwini o ka laau loihi iloko o ke ahi, a i ka hoomaka ana e wela me ka ikaika, ua hoopololei aku la lakou nei a kupono i ka maka, a me ka puuwai hookahi ka onou like ana 'ku me ka ikaika nui. Iloko o ka hooikaika o Iulesia i hoolawa aku ai i kona inaina, me ka hoomau aku i ka houhou ana i ka maka o kona enemi ai-kanaka, a hiki i ka hoomaka ana o ke koko e kaheawai, kukuku ae la ka mahu o ka onohi, a pipi hoi na aa koko i ka haki ana aku o ka maka o ua laau nei iloko o ka lua maka.
Ala ae la ka Pilikua me ka wela o kona inaina a hoomaka ae la e uwo me ka leo nui weliweli, na ia mea i hoonaueue ae i ka aina mai o a o, a holo aku la ka poe Helene e pee no ka piha loa i ka makau. Unuhi ae la ia i ka mamala ahi mai loko ae o kona maka, a hoomaka aku la e hahau ma-o a maanei o ke ana me ka ikaika loa. Kahea ae la ia me ka leo nui i ka lehulehu aku o lakou, e noho koke mai ana maloko o na ana maluna o na kuahiwi, a i ko lakou lohe ana i keia leo kahea, wikiwiki mai la me ka ninau ana i na pilikia i ili mai maluna o Polepemusa, i ke kumu hoi o kona kahea leo nui ana ; ina he pilikia kona mai kekahi mea ola, a he kumu e ae paha. Pane aku la ia mai loko aku o ke ana, "Ua poino au ia Kanakaole, (Noman) ua mainoino ko'u helehelena ia Kanakaole, a eia no o Kanakaole me a'u maloko nei o ke ana. "Pane mai la lakou, "ina i eha oe i ke kanaka ole, he kanaka ole maloko o ke ana me oe, alaila he mea maopopo aole io no kanaka nana i hoopilikia ia oe, a o oe wale no ko loko o ke ana, a o ke kumu o kou mau eha, na ka lima mai no ia o ka lani, ka mea hiki ole hoi ia makou ke kue a pale aku." Haalele mai la lakou iaia a hoi aku la ma ke ala a lakou i hele mai ai. O Pelepemusa hoi me ka ike ole o kona maka, e holo hoaa ana ia a puni ke ana, me ka hapapa ana no ka puka, a i ka loaa ana, olokaa ae la i ka pohaku pani, a noho iho la malaila, me ke kea ana o na lima ma o a maanei, no ke kanaka puka ae no e make koke no ia ia.
Aka o Iule sia, ka mea hoi nona na noonoo akamai i hoopakele ae i ka poe Helene mai na pilikia mua, he koa hiki ole ke hoowalewale ia, noonoo hou iho la i wahi no lakou e pakele ai, no ka mea, ua paulele ia ko lakou mau ola maluna o kona akamai maalea. Aole no nae i liuliu, ua loaa hou mai la no ka noonoo ana ia ia no kekahi kumu e pakele ai lakou. Houluulu ae la ia i na kao kane huluhulu a ma kahi hookahi, a huihui ae la ekolu o lakou me ke kaula, a hauhoa iho la malalo ae o ka opu o ke kao waena i kela a me keia o kona mau kanaka, a hookuu aku la ia lakou, a i ka haha ana iho o ka Pilikua a loaa na kao, hookuu aku la me ka noonoo ole a e, a pela ko lakou pakele ana mai loko mai o ke ana. I ka puka ana mai nae o na kao hope loa, o Iulesia kekahi me lakou, lalau aku la ka Pilikua ia lakou me ka haha no a puni, aole no nae he loaa iho o kona enemi maalea nui wale. Pane hoalohaloha aku la ia i na holoholona me ka i ana'ku, "e na holoholona, aole anei o oukou minamina no ka nele ana o ko oukou kahu i ka ike, a no kona piha i ka eha kuhohonu mamuli o ka hana mainoino a kela Kanakaole ia'u oiai au e waiho ana iloko o ka pauhia ona kupouli o kana waina hoowalewale? E hai mai oukou ia'u e kuu mau holoholona makamae, aia la mahea keia enemi ino, i hiki ai ia'u ke paki aku i ka lolo o kona poo ma na paia o keia keena o kakou, a hoomokaki ae hoi i kona io, i mea nana e hoomaalili i na hui o ko'u kino, me ka wela hahana o ko'u inaina . Mahope iho o na kamailio hupo wale ana me keia ano, hookuu aku la i na holoholona.
I ka lanakila ana ae o Iulesia me kona mau hoa mai keia mau pilikia kuamake,hoomaka aku la lakou i kahi a na moku e lai ana, me ka lawe pu aku no i na kao a ka Pilikua, na holoholona hoi nana i hoopakele ae i ko lakou mau ola mai na lima o Polepemusa, ke kanaka ikaika nui o na kuahiwi o ka aina Kelepeso. I ka loaa ana'ku o na moku, e noho ana no na kanaka o luna, ua hoopiha ia nae ko lakou mau puuwai e ke kaumaha, me he kanikau mau, no ka manao ua poino ko lakou alakai, ke keiki Alii hoi i aloha nui ia me na kanaka i ukali aku iaia; aka, i ko lakou ike ana mai e hoi lanakila aku ana lakou nei me na holoholona, ua hoopiha ia na mea a pau e ka olioli nui, a hoomaka ae la e hoomaikai aku i na lani no ka hoihoi hou ia ana mai o ko lakou haku alii me kekahi o kona mau ukali iloko o ka lanakila, me ka u no nae no na hoa i nalo aku, ka poe hoi i pau i ka ai ia e ka Pilikua.
I ko Iulesia ma kau ana'ku iluna o na moku, ua haawi koke aku la ia i ka olelo kauoha e lu ia na pea, a e haalele aku i ka aina ai kanaka mahope, a ua hooko koke ia kana kauoha. I ko lakou kaawale ana mai ka aina mai, kahea aku la o Iulesia i ka Pilikua me ka leo nui, "E ke Kalepeso, heaha no kou mea i hanaino ai i kou ikaika ma ka ai ana i na malihini? ua hoouna mai o Iove i ka ikaika ma ko'u poho lima e hoopai aku ia oe no kau mau hana ai kanaka." Lohe koke mai la no ka Pilikua, a holo wikiwiki mai la me ka piha i ka inaina; a iloko o kona huhu kupouli, lalau iho la ia i kekahi pohaku nui, a hoolei makapo mai la i ka moana. Ua pakele ae no na moku mai ka pa ana i ka pohaku kaumaha, aka, i ka haule ana o ua pohaku nei iloko o ke kai, ua hoomaka ae la ka aleale ino ana o ke kai, a mai pae na moku o lakou nei iluna o ka aina. "E ke Kalepeso," wahi a ke koa Iulesia, "I ninau ia mai oe e kekahi i ka mea nana i haawi i kou ike ka makapo, e hai aku no oe owau o Iusesia, ka makahiapo a Laeta, ua kapa ia mai au o ka Moi o Itaka, ka mea nana i hoomaunauna i na kulanakauhale he lehulehu." A hoomaka aku la ka holo ana o na moku, me ka pa ikaika ana mai a ka makani mahope ; me ko lakou kaumaha no na pilikia i kau mai, me ka hauoli no nae no ka pakele ana ae o kekahi o lakou—a hiki i ke kalewa ana o na moku ma na palena o ka mokupuni o ka Moi Eolusa, ka haku kupua o na makani.
Ma keia aina, ua loaa ia Iule sia me kona mau ukali ke hookipa oluolu ia e ka Moi, me ka hoolauna pu aku ia lakou imua o kana mau keiki he umikumamalua, na mea mana maluna o na ekemakani pakahi he umikumamalua. Hookahi mahina ko lakou nei noho ana iloko o ka hanohano nui me ka Moi ; a i ka lua o ke mahina haalele aku lakou i ka Moi oluolu, me kona haawi pu i na makana maikai a nani no hoi o kela a me keia ano imua o kana mau malihini. Mawaena o na makana i haawi lokomaikai ia mai ia Iulesia, he eke ili kekahi, i humuhumu ia me ka lopi gula, a i kinohinohi ia hoi me na onohi daimana, he oi loa ka nani o kona nanaina. Maloko o keia eke ili nani kahi i waiho ai o na mekani a pau, a koe hookahi, oia ka makani ma ka akau komohana, nana e peahi malie aku ia lakou a hiki i na ae one o Itaka, ka home a lakou i moeuhane mau ai. I ko lakou haalele ana aku i ka aina, ua kau ia ua ekemakani nei maluna o ke kia o ka moku, malalo o na kauoha a Iulesia, Aole no i maopopo i na kanaka Helene ke ano o keia makana i loaa mai i ko lakou alii opio, a no ia mea, ua kuko wale iho no lakou me ka manao kuhihewa, he dala me ke gula ko loko o ke eke ili. Eiwa la o ka lawe lanakila ana a ka makani aheahe maikai o ka akau komohana ia lakou nei maluna o na ale me ka holo maikai o na moku, a i ka po o ka umi o na la, kokoke loa 'ku la lakou i ka aina o ko lakou mau kupuna, ka home hoi o ko lakou mau hoomanao ana. Ua ike ia'ku ka a mai a na kukui, me ka hauliuli mai o ka aina. (Aole i pau.)
E malama na makua i na keiki.
Ua pinepine ka ike mau ia o na kaikamahine ano maka hou ma na kaiaulu ponoi o ke kulanakauhale alii, no lakou na helehelena maemae ina e malama ia, aka, ua hele mai lakou mamuli o ka lealea a me ka uhauha wale i na kino. Eia ka ninau, nowai ka hewa? Aole anei o na makua? Oia no, e like me ko lakou ao a malama pono ole, pela no e lilo nui ai na keiki i ka auwana, a hele e like me ko lakou makemake.
Aia hoi, ua ike a ua kilohi mau ia na ouli a pau o ko ke kanaka kulana, a o kekahi o na makua, ua hoolilo nui lakou i ka lakou mau kaikamahine mamuli o ka imi loaa o ka hookamakama, a oia ka hapanui i ikea mawaena o keia mau pae aina, a lilo keia hana ino i kamaaina nana e hooneoneo, a lilo i mea na kakou e kaao mau ai, heaha la ke kumu e ulu ai ka lahui, a pela mau kakou a pau i keia wa e ninau mauia nei mawaena o kakou, e like me ka olelo, "he lohe ke ola, a he kuli hoi ka make."
E na makkua mea keiki, ke kau leo aku nei ia oukou, e ao pono a e kuhikuhi pololei ia lakou ma ke alanui o ka ike a me ka naauao, a oia ke kahua o ka noho maluhia ana mawaena o na makua a me na keiki. No ka mea, e hoomaopopo kakou iloko o na makahiki he kanalima a keu, auhea ka waiwai a me ka pomaikai iloko o keia mau makahiki i hokai wale ia, a i hoolilo nui i kau mau keiki e hele i ka lealea a me ka moekolohe.
A ma ia mea, pela no e aa mau ai ka noho ilihune a me ka emi ana mawaena o keia lahui, a lilo pu hoi kou waiwai i mea ole imua o ka mea aipakiko, aka, e like me ko oukou malama pono ole i ka oukou mau keiki, pela no na keiki e malama ole ai i ka waiwai a me ke kino mamuli o na mea i ao pono ole ia, a mau ka noho pilihua a me ke kaumaha mawaena o keia noho'na, a lilo he mea ole me he puahiohio la.
Eia wale no ka pono, e ao a e malama loa me ka makaala, i lilo ai lakou i mau kumulau nana e hooulu i keia lahui, a e hoomanao i keia huaolelo i kauia Hooulu Lahui , he huaolelo keia na kakou e noonoo a e imi. Aka, ua kauia ka olelo kaulana, "o ka ike a me ka naauao," oia no ko ke kanaka puuhonua nana e pale i na ilihune a me ka noho kaumaha ana iloko o keia au, a he kumu hoi ia nana e kaohi mai i kou holokiki ana iloko o ka noho ana ilihune a me ka nawaliwali iloko o kela a me keia.
NA LEI HOKU PEPA.—Ua ike iho makou i ka paulehia loa ana o na kane, wahine a me na keiki i ka papahi mai ma na papale i keia ano lei. Eia na inoa a makou i lohe ami ai, "Ka lei Hooulu Lahui o Kalakaua," "Ka Lei Liko Hoku a me ka lei hoku pepa." Ke kakahe nui nei na kanaka ma na hale kuai pepa e kuai ai i mau pepa lei, a ua lohe mai makou, ua pau na ano pepa i ke kuaiia; o ko makou lohe hope i ka mea nana i hoo laha mua , no ka malu ulu o Lele.