Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 23, 3 June 1875 — Page 2

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, IUNE 3, 1875.

I KA POE LAWE LAHUI HAWAII!

E na Makamaka!!
          ANO ke aneane aku nei kakou e komo i ka mahina mua o ka hapa hope o ka M. H. 1875, a haawi aku i ka hapa mua; ke aloha, me ka helu ana iho, "aono mahina ka hookele ana i ko kakou wahi waa nei." Ma o ko oukou hookipa ana aku i ka kakou wahi elele iki iloko o kona mau la opiopio ma ke kulana kalaiolelo, o ka hoike ana mai no ia i ko oukou iini nui e hapai a e olokaa i ka pohaku hoomalamalama manao mawaena o na oiwi o ka aina; a ke lana nei ko makou manao, ua hoike aku KA LAHUI HAWAII i kona kupono ana no ia mau iini o oukou, a ke ku nei oia ma ke kulana "no ke ola o Hawaii a mau loa aku."
          Ua pale makou i na manao kuihe; ua kapae loa i ka hohe wale; a ua hoolilo i ko makou manao, ka luhi a me ka manawa no ka hanai ana aku ia oukou me na huaolelo e pomaikai ai ka lahui a me ka aina pu. Ma ia mea, ua poina makou i na manao hoopilimeaai a me ka hololua, a ua haawe i ke kahua "pono kaulike," a hiki mai i keia la, e loaa no makou ma ia kulana hookahi, me ke kupaa wiwo ole i na pohaku awahia e pehi ia mai ana.
          O KA LAHUI HAWAII i na la i au aku la, oia no ka LAHUI HAWAII i na la e hoea mai ana. E homau aku ana no makou ma na kumumanao i kupono no ka manawa; na nuhou maemae o kela a me keia ano; na nane hoonanea; na manao o na makamaka; a me kekahi kaao hou! Ua makaukau makou e waiho aku imua o na makamaka he kaao hou; aole no loko mai o na buke Arabia, aole mai ka olelo pake mai, aole i piha me na hooipoipo a me na akua, aka, i piha me na hana akamai, koa, wiwo ole, a me na olelo hoalohaloha. Ua wae makou mailoko mai o na "Moolelo Kaao" he lehulehu, a ua loaa ka mea nana e hoonanea me ka piha ole i na olelo lapuwale.
          E lalau mai e na makamaka! Eia no makou, ke noho makaukau aku nei no ka hooko ana i ka oukou mau kauoha, oiai, no oukou makou. Ke makemake nei makou, a ua ake nui no hoi e lilo keia pepa i mea hoopomaikai i ko kakou nei lahui; aole nae e hiki ia makou ke hooko ia manaolana ke ole oukou e na oiwi e haawi mai i ka lima aloha ma ko kokua ana. O ka lawa o na lilo ko makou makemake, i loaa ai ka pomaikai ia kakou a pau.
          E eleu mai e na hoa; a e lawe nui i ke kino o kahi pokii pauaho ole. He HAPALUA DALA wale no ko na mahina eono.
ME KE ALOHA PUMEHANA!

Hoike o na Kula Hanai.

          HOIKE O KE KULA HANAI O KAWAIAHAO.—E hoike ana ke Kula Hanai o Kawaiahao i ka Poakolu, la 9 o Iune. E kukulu ia'na he hale lole ma ka pa mauka iho o ka hale kula, a iloko o laila na hana o ka la hoike. Ke kono ia aku nei na makamaka o ke kula a me na makua o na haumana e hele nui mai. E hele mai i ike maka i ka holo mua o na kaikamahine ma ka naauao. I ka hora eiwa o kakahiaka e hoomaka ai.
          HOIKE O KE KULA HANAI KAIKAMAHINE O WAIALUA.—I ka Poalima, la 18 o Iune e hoike ai ke Kula Hanai o Waialua. E hele nui mai na makua mea keiki me na makamaka o ke kula e ike i ka naauao o na haumana.
          KULA KAIKAMAHINE O MAUI HIKINA.—E hoike ia'na keia kula ma ka Halekula i Makawao i ka la 24 o Iune, 1875. Ke noi aku nei na kumu i na makamaka a pau e hele mai e ike i na hana o ia la.
          HOIKE O KE KULA KAHUNAPULE.—E hoike ana ke Kula Kahunapule ma Kawaiahao ke hiki aku i ka la 14 o Iune. Ma ke Keena halawai o ka Luakini e hoike ai. Ke kono ia'ku nei na Kahu ekalesia me na makamaka o na haumana e hele mai. Akahi no a hoike keia kula.

ENOKA EHU.

          Ma ka po Poaha o ka he bedoma i hala, ua hookuu mai la o EHU i kona kuleana iloko o keia noho'na kino ana, a ukali aku la i ka elele mai luna mai a i kona home e maha'i ma kela aoao. He kanaka kahiko loa oia, a he makua no ka pono no na makahiki he nui loa. Iloko o ka M. H. 1829 kona huli ana i ka pono, a mai ia manawa mai a hiki i kona la i kunewa 'ku la, ua ikea he kanaka pono oia. Aole e poina koke i ka poe hele pule ma Kawaiahao ka hoomanao ana i kona poo i uhi ia me na hina keokeo e noho ana malalo ponoi iho o ka awai, e kau aku ana kona mau maka maluna o ke anaina me he makua 'la no lakou. He makua ia no ia no ka pono, a ke lei ala i na pomaikai o ka Paredaiso nani. Ua aneane hiki aku ka huina o kona mau makahiki ma kahi o ka haneri. Ke hoomanao nei makou nona.

He Mare Lehulehu.

          Ma kekahi o keia mau la iho nei, ua lawe ae kekahi kupa o Kina he noi, imua o ka Ahahookolokolo Kiekie o ko kakou nei paemoku, a mamuli o kekahi mau kumu, ua hoole ia kana noi e ka Lunakanawai nana i hoolohe, oia o Hon. A. Francis Judd.
          O keia noi a me na kumu, e like me ko makou hoomaopopo ana, penei no ia: Iloko o kekahi makahiki i hala, ua mare iho la keia pake me kekahi kaikamahine Hawaii, a ua noho laua malalo o na kanawai o keia aupuni ma ke ano he "hookahi," ma ka berita hemolele o ka mare imua o ke AKUA. I kekahi o keia mau la iho nei, aia hoi, hoea mai la mai Kina mai he "wahine pake," a noho maloko o keia kulanakauhale, a imi mai la i ka malu o kana kane mare a loaa keia pake i mare ia me kekahi wahine Hawaii. I ka ike ana o ua pake nei ua hiki mai kana wahine o ka aina hanau, ua wikiwiki aku la ia e hoopii imua o ke kanawai, e noi aku ana e oki ia mai ka wahine Hawaii, no ka mea, ua mare mua ia no ia ma Kina; a ua hoole ia kana noi.
          Ano, ke kamailio nei makou, a ke waiho aku nei hoi imua o ka lehulehu i kekahi ninau ano kupanaha, a paakiki no hoi ke kaupaona iho no ka hoomaopopo ana i ka mea hiki ke hana ia. Eia keia pake, ua holo mai la oia mai kona aina mai me kona ike no ua mare ia oia me kekahi wahine, a hiki ma Hawaii nei, ua hoole iho la ia i kela wahine mua, me ka hooia mai no ia mea—oiai, aole oia e ae ia e mare ma Hawaii nei, ke ole oia e hooia mai ia mea wahi a ke kanawai—a mamuli o kana mau olelo hoopunipuni, ua ae aku la keia kaikamahine Hawaii e mahele pu me ia i na inea o keia ola ana; a ano ke hele hou mai nei oia, a noi mai e kapae ia keia wahine a e hoihoi hou mai ka wahine ana i hana ino mua'i me ke kapae ana.
          Ke paluku ia nei ko makou puuwai e ke aloha no kela wahine i mare opiopio i kana kane ma ka aina hanau, a e like me ka loihi o kona ola, pela no ka mau o kona aloha nona, a au mai la i ke kai loa me na ale hauliuli o ka moana e imi ana i ke koolua o keia ola ana, me ka manao, ke malama nei no oia i ka hoohiki hemolele a laua i lawe opiopio ai, a loaa mai la ma na aekai o Hawaii nei e noho aku ana me ka palaka iaia a me ka wahine hou. Aloha ino keia wahine i hoike i kona aloha oiaio.
          Oiai makou e kamailio ana no kona kulana, he mea e ka minamina a me ke kaumaha no ke kau ana'ku o keia mea i moeuhane ole ia maluna o kela makuahine Hawaii. Oiai paha oia e noho ana me kona mau manao a pau maluna o kana kane aloha, ka mea hoi ana i hoohiki ai e kupaa ma kona aoao a na ka make e hookaawale, aia hoi, hoea mai la he wahine okoa, a hoike mai la ua male ia laua i ke kane hookahi; a mamuli o ia kumu e noi ana kana kane—ka mea i lawe i ka hoohiki i koolua nona no ka manawa e ola ana—e hoolilo ia i mea ole, me ke kapae loa ana i kona 'loha. Auwe! Heaha la ka hopena o keia hana awahia e uhauha wale nei i na makuahine?
          Ua male keia mau wahine a elua i ke kane hookahi me ka manao maikai; a ua ike no hoi keia pake i kona hewa me ka manao ino. Ua paumaele oia imua o ke AKUA, a ua hoopunipuni hoi imua o ka lehulehu; ua uhaki oia i ke kanawai o ka aina, a ua hana hoi i ka hewa i ane like me ka pepehi kanaka. A pehea? E noho malie wale aku no anei ka manao maikai o ka lehulehu me ka hookuu akea ana i keia hana ino? E ae aku anei kakou e hanaino wale ia na makuahine o ko kakou wahi lahui mailuilu nei? Aole! Aole loa!!
          Ua noi oia e oki ia mai kekahi mai o kana mau wahine, a ua hoole ia. No ka pomaikai o na makuahine Hawaii, ke ninau nei makou, "aole anei i ku ka hana a keia pake ma kahi o ka hewa male lehulehu? Aole anei he mea pono e hookolokolo ia oia a e kau ia ka hoopai maluna ona no kona hewa?" Ehia la o na makuahine Hawaii i hoohalike ia me keia kaikuahine me ko lakou ike ole, he mea hiki ole ke hoomaopopo ia, aka, i kumu ao no na hana mainoino o keia ano ma keia mua 'ku, "e hooko ia ka pono ke haule mai na lani."

Huakai ma Kaleponi.
HELU 12.
KA PAU LOA ANA.

          O kekahi mea au e ike ai ma Kaleponi, ke loaa ia oe ka hoa hele kamaaina o ia wahi, oia ka hale kahi e kuai ia ai na mahele o ka poe hui eli gula a dala. Penei ka hana ana: ua hoohui kekahi poe ia lakou iho ma ke ano he hui eli gula, he kanalima paha ia poe, a he haneri paha. E kapa ana lakou i ko lakou lua gula ma kekahi inoa, e like me keia, "Ka Lua o Kaleponi," a pela aku, e like me ko lakou makemake. Alaila, hoomaka lakou e eli. Ina he nui ke gula o ia wahi, e laki loa ana. Alaila, kuai kudala aku lakou i na mahele o ka hui, o ka pii ino ae la no ia o ke kumukuai, a waiwai ae la ka poe nona ia mamua. I kekahi wa, ina i ike ia aohe waiwai o ka hui, alaila, hoolaha ia ma ke ano hoopunipuni, he nui loa ka waiwai, a ike ia ka pioloke o ka manao o na kanaka, alaila, kuai ia aku la ma ke ano kudala, o ka puka ino loa no ia o ka poe hui, a poho loa no hoi ka poe i kuai. He nui loa keia hana ma Kaleponi, a ua ku i ka apuka. Ma ia ano no nae ka nui o ka waiwai i loaa ai ma na lua dala o Kaleponi, wahi a ka mea nana au i olelo mai. Iloko o ko'u mau la e noho ana, ua ike au i ka poe ilihune loa i kuai i na mahele iloko o ia mau hui eli gula, ua hoolilo i na wahi loaa a pau ma ia hana. Ua hoolilo i kahi dala a pau no ka hui, a ua hooikaika i ka hana lima ma ka la i wahi ola. Ia mau la koke no nae, ua pii ino ke kumukuai o kekahi mau hui; a i ke kudala ana, ua loaa i ua poe nei, he $30,000, a hiki aku i ka $50,000. O ka haalele koke no ia i ka hana, aole hana hou,no ka mea, "ua waiwai," wahi a lakou. O ka waiwai nae i loaa ma ia ano, aohe ia he mea e pomaikai ai. Ua hai mai kekahi haole kalepa kahiko o laila, ua ike maopopo oia i ka poino o ka poe i pii ino ka waiwai e like me kela. Ua pupule kekahi poe o lakou, a ua kipu kahi poe ia lakou iho, a ua inu kahi poe i ka laau make. He mau ulio ino ka i hiki mai maluna o ka hapa nui o lakou. Ma ka lokomaikai o kekahi makamaka kamaaina, ua alakai ia aku au i ka hale kahi i kudala ia ai na mahele o na hui eli gula. I ko'u nana ana i kanaka, ua like ka nui o lakou me ka poe pupule. E holo ana i o a ia nei. E kahea leo nui ana. Walaau, aole o kana mai. Ua hele a pioo loa ko lakou noonoo i ka nana aku. O ka hui o Kaleponi kekahi i pii ino loa iloko o na la a'u e noho ana. O kekahi poe iloko o ia hui, he ilihune loa, a iloko nae o ka la hookahi ua helu ia ko lakou waiwai ma na umi tausani dala! Aole nae ia he pomaikai.
          O ka wai i hoolawa ia no ke kulanakauhale o Kapalakiko, aia no ia iloko o ka hooponopono ana o kekahi poe hui. Ua lawe ia mai ka wai maloko o na paipu nui. Ua pani ia kekahi awaawa me ka pa nui, kiekie, a iloko o laila kahi i hookio ia ka wai, mailaila aku lawe ia iloko o ke kulanakauhale. He nui loa ka wai e lawa pono ai ke kulanakauhale, a ke hoomakaukau ia nei na kumu wai hou. o na wahi auau ma Kapalakiko, aia iloko o na hotele. Mai ka hapalua a i ka dala hookahi ka uku no ka auau hookahi ana.
          O kekahi wahi kaulana o ke kulanakauhale o Kapalakiko, oia ka pa mea kanu o Woodward. Ua hoolilo au i hookahi la okoa i ka makaikai ana ia wahi. He nui na mea kanu o kela a me keia ano, no kela aina a me keia aina. Aole oia wale no. He mau hale hoikeike kekahi no na ia, manu, a me na holoholona o kela wahi keia wahi, na mea make a me na mea ola. O na mea make ua kaulai ia o ka ili wale no kau e ike. He mau manu hulu nani loa kekahi a'u i ike ai malaila. O na holoholona hihiu nae na mea i makemake nui ia e ka poe makaikai. E ike ana oe i ke kamelo, ka bea eleele a me ka bea keokeo, ka liona, ka tiga, ka iliohae, ka alopeka, ka mapu, a me na keko o kela ano keia ano. Aohe o kana mai ka nui o na holoholona, ua hoopaa ia iloko o na hale nui i paka ia me na auka hao i mea e paa ai. He mea makau ke nana aku i kekahi o ia mau holoholona.
          He mahiai a he hanai holoholona ka hana a ka hapa nui o ko Kaleponi poe kanaka. He aina kupono loa keia i kela mau hana. O ka hipa me ka bipi na holoholona i hanai nui ia. A o ka huita paha ka mea kanu i manao nui ia. Ua hele a komo na moku kalepa nui i ka huita i kela me keia makahiki, e halihali ana i Europa. E momona loa ka aina. O ka waina, ka alani, ka fiku kekahi mau mea ulu maikai ma ia aina.
          O ke ano o na kanaka, he maikai, he naauao, he hookipa; he oluolu loa lakou i ko Hawaii nei poe, a he ake e holomua na pomaikai o keia aina.
          I ka la 26 o Dekemaba, 1874, haalele makou i na kapakai o Kaleponi, a ku i Honolulu nei iloko o na la he iwakalua a keu. He nui ka ino ma ka moana; he makani, hekili me ka ua. Ua aie nui au i ka lokomaikai o ko Kawaiahao poe a me kekahi poe e ae o Honolulu nei, ma ko lakou kokua ana ia'u e ike ia Kaleponi. Ua pau.
PALEKA.

Ka mai Ulalii ma Fiji.

          Ma ke ku ana mai o ka mokuahi Sidane Kulanakauhale o Melebona, ua loaa mai ka lono malalo iho, e pili ana i ka mai "puupuu ulalii" mawaena o na kamaaina o Fiji. Ua lawe mai makou i keia mai ka nupepa Herald mai o Auckland, Nu Zilani, a penei na olelo:
          "Ke ulupa ino nei ka mai ulalii mawaena o na kanaka me ka nui o ka poino. Ua ola ae nei o Cakobau (oia ka Moi,) aka he lehulehu o na kaukau alii nui i make, a mawaena o ia poe o Tui Levuka a me Ratu Sarenoka kahi; O ka wahine, ke keikikane a me elua kaikamahine a Tui Levuka kekahi i pau i ka make. No loko mai o eiwa o na 'lii i iho mai i Levuka, he ehiku o lakou i pau i ka make; a ua puni na mokupuni holookoa i keia mai me ka weliweli. Ua oneoneo o Levuka, a i na hora a pau o ka la e ike mau ia aku ana ka manele ia ae o na kino kupapau. Ua manao wale ia he hookahi hapaha o ka huina o na kanaka maoli i pau i ka make. Ua ano akakuu iki mai nae i keia pule iho nei ma Levuka, aka no ka hoea waa ole mai mai na wahi e ae, ua manao wale ia ke nee la no ka mai mawaho aku o Levuka. Aohe mea e hiki ke hana aku no na kanaka, oiai aole lakou e ae e inu i ka laau maoli, a aia iloko o ka wai e noho ai a po ka la. Mawaena o kahi poe e ae Thurston a me Maafu kahi i loaa i keia mai, ua oluolu no nae. Ua kaumaha loa ka manao o na kanaka, no ka mea ua manao lakou he hoopai keia mai ka lani mai no ko lakou haawi ana i ko lakou aina hanau ia hai."

          Ke ulupa ia nei na hale apulu kahiko o ke Aupuni ma ka uwapo ma ewa iho o ka hale inu kofe o Hanere Nolte. Ua mahalo makou no ka hoomakaukau ana i ona mau hale papaa hou, malia o hiki mai ka wa e nele ai ka poe waiwai i ka hale ole e hoahu ai ko lakou mau waiwai, eia nae ua hoomakaukauia na hale paa.