Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 24, 10 June 1875 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, IUNE 10, 1875.
KE hoomanao hou aku nei no makou ia oukou e na hoa haihai olelo o ka LAHUI HAWAII, he mau la koe a kaa kakou ma kela huli, nalo ae na la ikiiki o ka makalii i alo ia mai la, a wehe kaiao o ka hooilo, hehi i na papahele kehau, a komo aku la iloko o ka hapa hope o ke kamaeu 1875. Ua ike no makou aole i hoonele ia ko oukou mau puuwai me na iini aloha no ko oukou wahi pokii nei, a ke lana nei ka manao e hoomau loa ia'ku na welina o ia ano. Me keia pepa e pau ai ka moolelo hoa'loha'loha o ke keiki alii Helene Iulesia, ka mea hoi nana i hoonanea ia kakou ma kana mau huakai hoomanawanui iloko o ka inea a me na poino, a me kona huli hoi ana'ku e kau aku i ka hoopai weliweli o kona inaina maluna o ka poe e pakaha wale ana i na waiwai o ke aupuni i waiho ia mai e na kupuna nona. I keia hebedoma'ku e oili aku ai ka moolelo hou a kakou, e hookipa'ku a e lawa no ka makemake.
ILOKO o keia mau la e naue nei, iloko hoi o ka holo haaheo ana o ko kakou waa maluna o na ale o ka noho'na aupuni, iloko o ka ike, ka maluhia a me na pomaikai he lehulehu, ua hiki ole ia makou ke hookaulua iho i ka hapai hou ana i ka leo hoolanamanao "E mahi! e pelu i na kuli a e ulaa i ka aina, a e lu aku i na hua i pomaikai ai kakou a momona hou o Hawaii! e lawe a malama i kou kuleana, mai hookaula, no ka mea, he au ko ka manawa, aole oia e kali ana nou, aole no kakou a pau; a nolaila, ano! ano ka manawa no kakou, e hookanaka a e hookuonoono no keia noho'na, a e haliu ae me ka hoomakaukau no ka noho'na ma o, a hookahi ka panee pu ana me ke au o ka manawa!"
Ma ko makou hoomaopopo ana i ko kakou kulana i keia la, me 'he la, o ke au keia e ola hou ai o Hawaii ia Hawaii, ke lalau like nae kakou a huki pu i ke kaula lamaku me na puuwai lokahi. I keia au molale malie a ka manawa i auamo mai nei ia kakou, he mea pohihihi ole ke kaana iho i na hiohiona o ko kakou kulana. Eia ko kakou mau wahi pukoa iloko o ka waena moana kaihohonu nei, he mamao loa mai na aupuni naauao o ka honua nei, aka, iloko o ia mamao, aole loa kakou i palaka ia, aole i hoowahawaha ia, a aole hoi i hoonele ia me ke aloha. Ua imi mai na pomaikai i ka meheu o ka lamaku i makana mua ia mai ia kakou, a hiki mai i keia manawa, me he 'la ua poai puni mai nei ia mau pomaikai ia Hawaii, ua makaukau nona, ke kali nei iaia, a nona lakou, ke lalau aku nae ia a hoopunana iho maluna o ka aina.
A pehea la kakou, e noho aku no anei me ka nana'ku? Aole. Aole i loaa ke kulana maikai e pomaikai ai kekahi kanaka ma ia ano, a pela no o Hawaii. Mai ae e hoomau ia ka hoohemahema ana i na awaawa me na puu o Keawe; e hoolilo i na kula panoa o Kama i hookahi ulumahiehie; mai uhauha i na wai huihui o na kuahiwi o Mano e kahe wale ana i ka moana, aka e hoohuli ae a e hoopulu iho i ka aina; mai hoonele ia Kuihewa me ka haawina holomua; a, maluna'e o na mea a pau, mai hiipoi i ka haumia ma kahi o ka maemae, mai haalele i ka maluhia a komo poo aku iloko o na hihio kupouli o ka haukae huikau, e malama i ka noho'na o ke kino me ke ola o ka uhane, e komo na welina aloha ma na koni ana a ka puuwai, a e "hooulu i ka lahui" a laupai ka aina malalo o ke alakai ana a ke Kahuhipa Nui.
Ke kamoe aku nei makou ia oukou e na iwikuamoo o ka aina makua i aloha nui ia, e ala! mai hookaula, ke olokaa nei ka huila hookaulua ole o ka manawa imua, a me ka hoopono i ka puuwai, ka hooikaika ma ka poho lima, ano, e ukali aku ma kona meheu.
Ua ike iho nei makou, a ua holo kaa no hoi, i ke kaa lio a W. H. Nailipelapela i hanaia e Keliimoewai o Waikiki. He mahalo ko makou no keia keiki Hawaii mikioi i ka hana. Aia kona hale hana i keia wa manae iho o ka makeke ia, a mauka pono iho o ka hale dute kahiko. E kipa ae e ike.
He Mare Lehulehu.
MA kekahi o ko makou mau manao o ka pule i hala, ua waiho aku makou imua o na makamaka i ke kulana o kekahi pake mawaena o elua mau wahine ana i lawe ai i ka hoohiki mare; a maluna oia manao, ua kalai makou me ke kue loa i na hana a ia pake, a me na hana a pau o ia ano e hoala ia ana ma ko kakou paemoku nei.
Oiai makou e kaupaona like ana i ka mama a me ke koikoi o keia ninau, aia hoi, ua hoohikilele ia ko makou hauli i ka hoike ia ana mai o kekahi hewa hou o keia ano, aole no na aina e, aka, no ka oiwi ponoi iho nei no, a ua oi ae hoi ka lokoino, ke aloha ole, a me ke kukonukonu iloko o ka hewa. Ke waiho aku nei makou i na loina o keia "mare lehulehu alua" imua o oukou, me ka lana o ka manao o ke kahea hope loa ia ana keia o ka makou makakila e kamailio no keia mea.
Iloko o kekahi o na makahiki i kaahope loa ae nei, mare iho la o Napihe (k) me Kalua (w) ma Molokai. Ua lawe laua i keia hoohiki me ka ae ana i na kuhikuhi a pau, me ka hooia e malama pono i ka maluhia o ia haawina, aka, aole no i liuliu mahope mai, ua kue iho la ko laua noho ana, a kaawale mai la ka wahine mai ka poli mai o ka home o kana kane. Noho iho la keia wahine a hala kekahi manawa, holo mai la oia i Honolulu nei, a oiai oia maanei, ua haalele loa iho la ia i ka hoomanao ana no kana kane, a i ka la 19 o Feberuari, o ka M. H. 1867, ua mare hou ia iho la me Kanakaole (k) ma Honolulu nei, malalo o kana mau olelo hooia no kona hookahi me ke koolua ole. E like no me ke kane mua pela no keia, aole no i liuliu, ua kue ae la ko laua noho ana a kaawale laua. Ma ia hope mai, ua noho iho la keia wahine me kekahi kanaka e ma ke ano manuahi. I kekahi iho nei o keia mau la, ua hele mai la o Kanakaole imua o ka mea nana laua i mare me kana wahine, a noi mai la e mare hou ia oia me kekahi wahine hou. Ua noi kela i keia malalo o ke kumu, ua hoopunipuni ia oia e kela wahine mua, a nolaila aole mana o ia mare ana. Ke olelo mai nei hoi keia wahine ua mare ia malalo o ka lono i loaa mai iaia ua make kana kane mua.
Oia iho la ke ano nui o keia mare lehulehu, a he oiaio, aole mea nana e hoole ke ku i ka mare lehulehu. Eia keia mau kane elua me ka wahine hookahi malalo o ka berita mare ke ola nei, a ke makemake nei kahi e hoonui hou aku a eha. Ua kamailio makou ma kela pule me ka manao he mea hou loa keia ma Hawaii nei, eia ka he alanui ia no ka hoea ana mai o kekahi mau mea e ae.
Aloha ino ka Berita Hemolele mai luna mai e mauna wale ia nei, a mamina wale hoi o Hawaii e ulupa ia nei e like me keia. Ke hana mau ia nei na hewa e poino ai ka lahui, aka, iloko no o ia mau popilikia, aole i komo iho ka manao hopo a makau mai. Ke pa mai nei ka leo "Hooulu Lahui" a puni ka aina, ke haalele nei nae ke kane i ka wahine a o ka wahine hoi i ke kane, a i kumu e mare aku ai i kahi aku a i kahi aku, ua hooia iho la ua make ke koolua. Auwe! Pehea keia hana. No ke ola o Hawaii a no ka pomaikai o ka lehulehu, ke kahea nei makou, "E na pokii, e na oiwi hoi o ua one hanau nei i aloha nui ia, e hoopau ia mau hana ku i ka pepehi kanaka, a e ka mana o ke kanawai mai ae aku e hoolilo ia oe i papahele no na kapuai wawae o keia poe opu ino a aloha ole i ke "ea o ka aina."
Na Le ta no Maikonisia mai.
Ma ke ku ana mai nei o ka mokumahu Cyphrenes, ua loaa mai i ke Kakauolelo o ka Papa Hawaii na leta mai ka Paeaina o Makala, a ma kona lokomaikai, ua ae ia makou e lawe mai i kahi mau mea i palapala ia mai, a penei no ia:
Mai na leta mai a S. W. Kekuewa.
ME JERO, Ian. 26, 1875.
Oiai, ke lohe wale mai nei maua, he moku e ku mai nei i Jeluij mai Samoa mai, a e hoi aku ana no ilaila, a manao iho la malaila e hooili aku ai i keia leta a hiki aku ou la. (He ala loihi nae.) A no ia mea, ke noi aku nei au ia oe e haawi i ko'u aloha i na hoa o'u o ke Kula Kahuna, ka poe i palapala a me ka poe aole i leta mai. Pela no hoi me na makamaka iho o ke kulanakauhale alii.
Aole no ka manao hoowahawaha i ko lakou lokomaikai, ua piha a hu ke kiaha i ke aloha a me ka makemake e kakau aku ia lakou. Eia ka mea keakea mai, he ala loihi keia, a me he mea la me ka uku wale no paha e hiki ai; no ia mea, e aho ma o ka mea hookahi la e pau ai oukou i ke aloha mai o maua aku nei. Mai ka haalele ana mai o ka moku Hoku Ao ia maua i ka malama o Sept. a hiki i keia wa, he maikai no ko maua ola kino a ikaika hoi, aole no he mau mea hoopilikia mai.
Ma keia hapa makahiki i hala, ua lilo ke kaikaina o ke alii nui i ke ao. He maikai no ka noho ana, aole hoea mai ke ano kaua e like me kela mau makahiki aku la. Me he mea la e holo aku ana ka pouli; a ke wehe mai nei ke alaula o kaiao a malamalama hoi. E noi nui aku kakou i ka Haku nona ke kihapai. E launa mai kona Uhane Hemolele me kakou iloko o keia makahiki e hele nei, a e pule nui aku i ke Akua no maua, oiai e noho ana ma keia aina. Aole paupauaho ka manao no ka kakou hana, ke holo nei ma ke kai a hele ma ka aina e ao ai. Aole ehaeha ka manao no ka hana, aole kanalua, ke lulu nei, kipulu, ao, a ke kali nei i ka hua ka mea nana aku.
Mai ka leta mai a D. Kapali.
JEBWAR, JELUIJ, MARH; Is.,
Feb. 12, 1874.
O ka makou hana.—He hele imua na hana, a o na mea keakea he kaawale no, a koe wale no ko'u kino iho, no ka ikaika kupono ole no kela wahi keia wahi o ke kihapai, aole kupono ia'u ma ke kula ana ma na wa kula, he mea kaumaha a nawaliwali, a no ka mau o keia ano ia'u, he hopohopo no, no ka mea, o kuu wahi ola he wahi ola palaualelo, iwaena o ka mahinaai e ulu ana a e hauoli ana ka naau. Ke waiho nei ka aina e like me ka mahele mua ana, ewalu apana—a ke kiai nei kela Luna Apana keia Luna Apana i kona haawina me ka maluhia.
No na kula.—Hoao no wau e malama i ke kula mahope o Hoku Ao, alua paha hebedoma; o kuu waiho no ia—a liuliu hoomaka hou, a kaumaha iho la, o ke oki no ia a hiki i keia la. Aia ma na apana e ae e malama ia'na na kula.
O na wa halawai.—O keia wale no na wa hiki ia'u ke malama, Sabati, Poakolu, Poalima a me ka Poaha, na ka'u wahine. O ka halawai malama hou a me na halawai kuikawa.
Malama Hou.—He mau no ke kokua mai o na hoahanau a me na haumana i keia lala nui o ka hana, ma kahi aila a me kahi kenikeni. Hui ma ka ekalesia o Ianuari 10, 1875, 10 ka nui, a ke noho nei me ka maluhia o ka aina mai o a o me ka iini o ka naau i ke kokua mai o ka Haku i ka hana ma keia mau kihapai o kakou.
Ano no i loaa mai nei ka S. Kahelemauna leta ia'u, o ka mea nui ma kana leta, oia no ka holo imua o na hana ma ia kihapai, a o ka lua, o ka oluolu maikai o kona ola kino, oia kekahi mea ana i kaena nui mai ai ma o ka Haku la. "Aole hoi o makou mea onawaliwali, he maikai ko makou mau ola kino. He nui ko'u mahalo i ke Akua, oiai, aole loaa iki o ko'u kino i ka nawaliwali, a pela au i manao ai ua kupono ko'u pauku kino ma keia hana ma keia mau aina a nui aku."
O ka huina o na hoahanau o keia ekalesia 56, a o ka poe hoike manao, oi aku i keia heluna. O kekahi o na kumu o keia aina, e kiei ana ma Namerik, eia ma ko'u hale nei i keia mau la. Ke hoike mai nei oia i ka holo aku imua o na hana ma ia kihapai, me ke kuia ole i na mea keakea mai. He leta mai Arno kahi a S. P. Kaaia ma i noho ai. "Ke hele mai nei na haumana i ke kula i keia wa, a ke hooikaika nei au ma ka hana a ka Haku." Na S. W. Kekuewa ma e hai aku i na mea no ko laua kihapai. E na hoa'loha e, o ka ike a ka maka, a o ka hoomaopopo a ka manao, o ka Haku pu me makou, a ke lana nei ka manao, o ka ikaika o ka pule a na haipule wale no iwaena o oukou ke kumu o ka holo aku o na hana imua, oiai, he poe nawaliwali makou ma na kino, he poe mana ole no, he mau wahi kiko liilii loa iwaena o keia mau lahui, aka, ke i mai nei kela, "Mai makau e ka ohana uuhu, o ka makemake o ka Makua e haawi i ke aupuni ia oukou." E hoolana e na haipule, ua holo pono ka kakou hana. I ikaika aku a kau ka lei. O ke aloha o ka ouhkou mau kauwa me oukou a pau.
Mai ka leta mai a S. Kahelemauna.
MILE, Ian. 4, 1875.
Ke kakau nei au i keia leta ia oe me ka manao ina he moku kupono nana e lawe aku keia leta mai keia Paeaina aku a i kahi e loaa ai ka moku kupono io oukou la. Mahope iho o ka holo pupuahulu ana aku o ka Hoku Ao mai Mile nei aku no Gilipati; ua nele wahi leta hou oukou mai a'u aku, mahope iho o na leta mua.
E hoomanao nae oe, hookahi pahu aila mahina hou 60 gal. aia ma Hoku Ao, aole i paa i kuu leta mua.
I ka la 15 o Dek. ka hiki ana mai o Hoku Ao mai na aina komohana mai, a maluna mai ona ko Rev. B. G. Snow hiki ana mai i Mile nei, a ma ka la 20 oia mahina no, ua hookomo hou ia ma ka ekalesia he 15 i poe hoahanau, a bapetizoia hoi he 5 keiki, a ua hoohemo ia he hoahanau hihia, nolaila o ka huina o na hoahanau o ka ekalesia o Mile 35 lakou.
Ke mau nei ka naue mua ana o na hana a ka Haku ma keia kihapai o kakou, aole he mau pilikia nui nana e hoemi hopo, he mau no ka holo mua ana.
Loihi no ko Re v. B. G. Snow noho ana me maua, a kokua nui mai ia makou ma na hana a ka Haku me ka hauoli pu. Ua haawi mai oia he 50 Buke Kauoha Hou o keia Paeaina, a me 100 buhke Oihana pakahi a me 100 himeni, a i keia mau la, ua loaa mai ma kuu lima he $15.81ΒΌ no ke kuai buke a me na gal. aila he 22 gal. 1 kuata. Aole nae i komo ma keia helu ana na gal. aila e waiho nei ma ka pahu e ae.
HALAWAI O KA AHA EUANELIO.
Ua hoomaka ka halawai makahiki o ka Aha Euanelio i ka Poalua iho nei ma Kawaiahao. Koho ia o Rev. J. Waiamau i Lunahoomalu, a o Rev. S. E. Bihopa me Rev. G. Puuloa na Kakauolelo. Ua hoonoho mai ka Lunahoomalu i na Komite penei:
Komi te Hoonoho hana.—Rev. A. O. Polepe; Rev. M. Kuaea; Rev. E. Helekunihi.
Komi te no na Halawai Haipule.—Rev. L. Kamika; Rev. J. Manuela.
Komi te Hoike Helu o na Ekalesia.—Rev. E. Bona; Rev. S. N. Papaula; Rev. S. Aiwohi.
Komi te Hoike Makahiki no na Ekalesia.—Rev. T. Koana; Rev. A. Pali; Rev. Rev. J. H. Mahoe.
Komi te Pai Moolelo o ka Aha.—Rev. B. W. Pareka; Rev. M. Kuaea; Rev. J. F. Pogue.
Eia na Hoa o ka Aha i hiki mai:
No Hawaii.—T. Koana; A. O. Polelpe; Kukahekahe; E. Bona; S. C. Luhiau; Aiwohi; G. P. Kaonohimaka; J. Waiamau; S. Papaula; Kamelamela. Na Elele.—S. N. Kaikuahine; G. W. Moo; Waiau; Hoomainoino; Kanealai; Mahiolewa.
No Maui.—E. Helekunihi; D. Puhi; Kaiwi; A. Pali; W. P. Alekanedero; S. E. Bihopa; N. Pali; S. E. Kahu, elele.
No Oahu.—J. F. Pogue; B. W. Pareka; L. Kamika; D. Dole; H. H. Pareka; M. Kuaea; S. Paaluhi; D. Kekiokalani; J. Manuela; S. Waiwaiole; J. N. Paikuli; Kauai, Maluae, J. Meemana na elele.
No Kauai.—G. Puuloa; J. H. Mahoe; H. Kahele, G. P. Meheula na elele.
Ma keia hope e hoolaha aku makou i ka Moolelo o ka Aha.