Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 25, 17 June 1875 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, IUNE 17, 1875.
Ke noi aku nei makou i ka oluolu o na makamaka e kala mai, a mai nonohua kahi manao no ka puka ole aku o ke kaao hou i hai ia'ku ai ma na pule i hala. Ua paa no ko makou manao e waiho aku imua o oukou i keia pule, aka, mamuli o kekahi kumu ulia, ua hookaulua iki ia a keia pule aku; nolaila, e aho nui oukou, a mai mumule i keia noi a ko oukou wahi pokii nei.
ILOKO o keia mau la, e hoea mau mai ana na leta ia makou no na mea e pili ana i ka inu waiona o na luna aupuni e noho ana ma na kuaaina, a no ka pinapinai loa o ia mau leo, ua manao makou he oiaio ka lakou. Ua hamama mau ko makou mau kolamu me ka makaukau e kalai aku ma na ninau o keia ano, aka, mamuli o ka hoike maoli mai o ka lehulehu e like me keia, ke manao nei makou he mea makehewa ke kamailio wale ana, a hookahi wale no hana i koe, oia ke kali aku i ka manao maikai o ka poe ia lakou ka mana o ka hoopau ana i na luna aupuni o ia ano.
O na luna aupuni, he mau kiai lakou no ka maluhia, he mau alakai no na makaainana malalo o ke kuhikuhi ana a na kanawai o ka aina; a ina lakou e hooko pololei ole ia mau mea, ina hoi e uhai me ka uhauha wale ana i na rula o ka oihana, alaila ke hoole nei makou, aole loa kuleana o ia poe ma ia mau kulana, a he mana ko ka lehulehu, no ko lakou pono iho, e waiho aku i ka leo noi imua o ka poe ia lakou ka hookele ana o ke aupuni, e hoopau aku, a e hoonoho i poe kupono ma ko lakou mau wahi. O ka makou ae la ia, me ka manao paa, ina e hooko ia, e pau ana na luna aupuni o keia ano i ka hoopau ia, a e loaa ia Hawaii ka maluhia ma ia mau wahi.
UA minamina nui makou i ka hoomaopopo ana, eia i keia mau la e hele nei, ke hoomaka hou mai nei ka pii nui ana o ka pepa piliwaiwai mawaena o kakou Hawaii nei. Ua ike no a ua maopopo lea hoi i kela wahine opio hookahi a me kela mau kanaka opio no lakou na inoa a makou i hoolaha akea aku ai ma ka pepa o kela pule i na kina awahia o ia hana, ua maa ko lakou mau pepeiao i ka lohe ana no ka noho o ke kanaka ma ka hale paahao, ka ilihune, ka lilo i ka ona a me ke komo poo iloko o na hana hoopoino kino a uhane, aka, me ia maopopo no, ua maneo aku la no ko lakou mau lima, a hookuu aku la i ka manao makapo o ke diabalo e kaualako i ko lakou mau noonoo kanaka, a loaa ka hopena o ka hoopai a ke kanawai. Pehea la ko lakou manao i keia la, aole anei i mihi no ko lakou puni ana mahope o na hoowalewale a keia hana ino? Ke manao nei makou ua kaumaha lakou no ia mea, a no lakou ko makou minamina. Aloha wale na makua a Hawaii e kaukai nei no kona ulu hou ana, aole no paha i ana ka ono o na manao uhauha i ka nana'ku i ka lumilumi mai a ka waiona me ka opiuma, a ke hoomaamaa hou nei no ma ka piliwaiwai. He mea makehewa no paha ka helu papa ana'ku i na ino, oiai, ua pinepine ko makou kamailio ana ma ia mea, hookahi no a makou i koe, o ka lana o ka manao no ka nalo loa'ku o keia mau inea, a me ka wiwo i ke kanawai, me ka hoomanao, na ka hewa no e hoike mai i kona mau kina.
Ka Aha Mele o Kawaiahao.
I ka hiki ana aku i ka hora i hoolaha ia no ka manawa e hoomaka ai na hana o ka Aha Mele o ka Papa Himeni o Kawaiahao malalo o ke alakai ana a ko lakou Alakai Alii, ua hoike mai la no ka luakini makua i na hiohiona o ka ulumahiehie, a ua maluhia na mea a pau. Ua mele ia na mele me ke kuu-pau ia ana o na leo nahenahe me ka maikai, a i ka wa i mele pa mai ai ke 'Lii Liliu me kona Pokii Kunane, ua haawi aku la ke anaina holookoa i na mahalo piha. Malaila pu ae no Ke 'Lii ka Moi kahi i hoonanea ai i ka hoolono ana i na hana o ka po, i ukali ia e Kona mau Kuhina a me Kona Puuku. Ua maikai a holomua na hana a pau, a o ka oi loa aku no o ka nani oia no ka maluhia o ka lehulehu maloko o ka luakini.
Ka Haiolelo a ka Moi!
IMUA O NA KULA SABATI MA KA LUAKINI O KAUMAKAPILI, IUNE 12, 1875.
"He hauoli nui ko makou i ka ike ana aku ia oukou e na keiki o ke Kula Sabati i akoakoa mai nei i keia la."
Ua akaka ma keia Hui ana o na Kula Sabati o kela a me keia Apana o keia Mokupuni, ua hui mai oukou e hoike mai i ka hua o ka oukou mau hana o na mahina i hala, a he mea hauoli iloko o oukou i ka ike ana iho i keia la e hoomaha ai ka luhi o ka hoomanawanui ana i na malama i hala ae, a hala keia la a me keia hebedoma, e hoomaka hou aku ai i na hana o ka pono a oukou e imi nei. Iloko o ka hapai ana aku ia oukou no ko oukou makaala, mai hoopoina ia ka hoomaikai ana aku i na kumu Kula Sabati a oukou, no ka mea, ma ka puka ana o ka oukou mau hana i hoike ia ai, mai o lakou la kahi i hele mai ai a puka ko oukou mau akamai ma na hoike a oukou e hoike nei i keia la.
I ka makahiki 1825, ia wa i hoomaka mai ai keia oihana he Kula Sabati iwaena o kakou, ia makahiki no i hoomaka ma ai na kane e komo i na lole-wawae a me na palule, a o na wahine hoi i na holoku. Ia wa no hoi i hoomaka ia mai ai ka Pi-a-pa mua; aole no i poina iki i na elemakule a me na luahine ia mau loina a hiki i keia la, a ina paha e kahea ia lakou e hookuku, he mea hiki no ia kakou ke hoomaopopo i ke ano o ia mau la a hiki i ko oukou kulana i keia wa. I ko lakou wa, o ka wa no ia i kanu ia ai ka anoano i ulu ai ke kumulaau, a ua ulu ua ulu ua kumulaau la, a ke ike ia aku nei ma o oukou la, he mau hua maikai he lehulehu.
Ua olelo ae nei au i ka 1825, ka hoomaka ia ana o keia oihana maikai iwaena o kakou mai ia manawa mai a hiki i keia wa he kanalima makahiki. A ma keia, e hoomaopopo oukou, o ka makahiki Iubile keia o na Kula Sabati o keia Mokupuni. Nolaila, he mea pomaikai i ka poe a pau e ola nei i keia wa, ka loaa ana ia lakou o ka hapa keneturia ana o na Kula Sabati ma Hawaii nei, ma keia oihana Kula Sabati, aole i hana wale ia me ka hua ole. Na ka Aha Kula Sabati o Amerika a me Hawaii nei i lulu i na kenikeni i loaa ai ka moku Hoku Ao, ka moku nana e alo nei i na kumu e haawi aku ai i ka malamalama i ko na aina e; he hua maikai keia, no ka hoolaha ana aku i ka naauao, i kumu e loaa ai ia mau Mokupuni ka malamalama, i ike ai lakou i ka mea Mana Oiaio, a i ka oiaio pau ole.
Ke ilihia nei au i keia wa, i ka ike ana aku i na hae o kela a me keia Kula i akoakoa mai i keia la, a me ke ano hoihoi a hauoli o na maka o na keikikane a me na kaikamahine. Ke hoihoi mai nei ko oukou mau helehelena ia'u, oiai i kuu wa kamalii, e heia ana au iloko o na huakai, me na hae e welo ana, me na ohe e kani ana, me na pohu e kai-kai kupolo ana, a e hauoli ana e like me oukou i keia wa, a maloko no hoi o keia luakini o Kaumakapili nei i ka M. H. 1840, he hapaha keneturia i hala, i akoakoa mai ai ko makou kula e hui me na kula e ae, e hauoli i ke Kula Sabati.
Maloko no hoi o keia hale, ia makahiki i ku ai makou me kuu poe mua a pau i hala aku la o Kauikeouli, Liholiho II, Kamehameha, Kamamalu, a me Lunalilo, a ua koe mai au a me ko'u mau kaikuahine ka haawina pomaikai, e ku like hou me oukou i keia la. Ke nana aku ihope, ua liuliu, aka; he mea e ka pokole o na makahiki he kanakolu kumamalima o ko ke kanaka ola ana; a maloko o na pauku Kula Sabati a oukou i hana mai nei, i hoike ia, ko kakou ola ana a me ko kakou noho ana ma ka honua nei.
Ke hoomanao nei no au i ko'u mau la kamalii i kuu wa e hele ana i ke Kula Sabati. Ke paanaau nei no ka'u pauku i hoopaanaau ai, a o ko makou hale kula e hele ai, oia no ka halepule ma Polelewa, no ka paanaau o ka'u mau haawina a me kuu makaala, ua loaa ia'u kekahi makana, a me ka hoomaikai ia e na kumu, a eia no ua makana nei ke waiho nei, o ua pauku nei, oia no keia, "Mai haawi i kau wahi no ke diabolo," ua kupono keia mau olelo ia oukou, oia hoi, mai noho a haawi lihi o ko oukou manawa i ka hana hewa.
Ma ka makahiki 1865, ua kahea mai ke 'lii Victoria Kamamalu ia'u, e hele aku e kokua iaia ma Kawaiahao i ka hoike Kula Sabati oia makahiki. Aia ma ia akoakoa ana, ua ku mai ke 'lii a olelo aku i na keiki o ke Kula Sabati, "E malama i ka pono."
Aole au i manao, e loaa ana ia'u ke kulana pomaikai o ka olelo ana aku imua o oukou i keia la, e like me ko na kulana i hai aku ai ia oukou i ka olelo ia wa; Aia hoi, ke ku nei au ma kona wahi, a ma kona hehina wawae hoi, e puana hou aku ana ia olelo hookahi, "E malama i ka pono." E hoolilo oukou ia olelo i paleumauma no oukou e lei mau ai, a e kahakaha ia ma ka papa paa o ko oukou mau naau a ma ia mea e hoike no auanei oukou i ko oukou aloha iaia, ka mea i hala, aka, o kona leo ame kana olelo, e lilo ia mea paa iloko o ka papa paa o ko oukou mau puuwai.
O ka'u olelo hoi ia oukou, eia no ia, a ma ke ano moolelo nae au e wehewehe ai, ma ke au o Napoliona I ke Alii o Farani, e noho ana kekahi wahine kaulana o Madame Steal kona inoa. Ua kaulana keia wahine, no ka wahine nani a naauao hoi. Ua hele mai na kanaka akamai o na aupuni nui a pau o Europa, e ike a launa me ia. Ua piha mau kona hale a me kona mau anaina hoonanea i ka poe loea a me ka poe noiau. Aia hoi ma kekahi anaina hoakoakoa nui, ua hui ae la ke 'lii me ua wahine nei, a e like me ke ano puni olelo hookelakela o ua wahine la, ua hoopuka aku oia i ke 'lii ia Napoliona i keia ninau—E ke Lii, owai la ka wahine oi o ka maikai o kou aupuni? Pane koke mai la ke 'lii me ka hakalia ole, a i mai la, "O ka wahine e hanau ana i na keiki a nui no ke aupuni o Farani."
Aia ma keia ninau ana a ua wahine nei, ua kuhihewa oia, oiai e makemake ana oia e hapai iaia iho a me kona nani, e pane mai ana ke 'lii, oia. Aka, ua kuia ua wahine nei, i na olelo akamai no hoi a keia loea o na au i hala.
O ka wahine e hanau nui ana i na keiki a nui no ke aupuni o Farani, oia iho la ka ka wahine oi o ka maikai ma ke aupuni o ke Alii. Nani maoli keia mau olelo e na kaikamahine opiopio i akoakoa mai i keia la. No ka mea o oukou no na makuahine, ka poe hoi e hoolaha aku ai i na pulapula no ke aupuni o Hawaii.
Nolaila, e na wahine a me na kaikamahine opiopio na makua o ka Lahui o keia mau la a me ka manawa e hiki mai ana, ina e ninau mai ana oukou ia'u, "Owai la o oukou ka oi o ka wahine maikai o Hawaii nei?" E loaa no auanei ka pane aku ia oukou e like me ka ka Emepera o Farani i pane aku ai i ka wahine, o ka wahine e hanau nui ana i na keiki no ke aupuni o Hawaii nei, oia ka oi o ka wahine maikai ma Hawaii nei.
Ke Kula Kaikamahine Hanai o Kawaiahao.
Ma ka Poakolu la 9 i nauwe aku la, ua malama ia ka hoike o keia kula, a ua hoike mai na haumana i ka pomaikai o ka hooikaika ana a ko lakou mau kumu maloko o ko lakou po kula, ma-uka iho o ka hale kula, ua kukulu ia he lanai lole, a malalo o ka malu o ia lanai, i hoohamama ia hoi i ka olu o ka makani, ua hoolawa ia na makua me na makamaka makaikai me na ike i loaa ia lakou. Ke olioli nei makou no ka hoopomaikai ia ana mai ma ka ike maka ana i na hana o ka la, oiai, ua loaa ia makou ka manao maikai no ia kula, mamuli o ia ike-maka ana, a ua hiki ke kaena ae o ka oi keia o ke kau i hoike maoli mai ai na haumana i ko lakou kau ana aku maluna o ke kulana holomua ma na mea o ka ike. Ua pau na ala e loaa ai ka naauao i ke ao ia, a ua eleu na haumana me ka miki loa ma ka hoike ana mai i ko lakou makaukau ma ia mau mea. I ko makou nana aku ua hoike mai na haumana i ka holopono o ka hooikaika ana o na kumu, a ua pomaikai ka lahui me ke aupuni Hawaii ia lakou. I ka pau ana o ka hoike, ua malama ia he wahi paina mawaena o na haumana a me na malihini, a ua nani na mea a pau, a i ko makou haalele ana aku i ka hale kula, ua lawe pu mai me na iini piha no ka pii ikaika o ka ike a me ka maluhia maikai o na haumana ma ka lakou mau hana. I keia la, o kekahi keia o na kula maikai loa no na makuahine opio o Hawaii, a ke waiho aku nei makou i ka leo poloai imua o na makua, "ua hamama ka ipuka no ka noho'na pono iloko o ka maluhia a me ka ike, no ka oukou mau kaikamahine."
Na Anaina Hui ma Kaumakapili.
E like me ka mea i hai mua ia'ku e makou, pela no i hoea mai ai ka manawa, a ua malama ia ka Aha Mele a ka Papa Himeni o Kaumakapili i hui pu ia me kekahi mau Papa Himeni e ae. I ko makou hoomaopopo ana i na hana o ia po, ua holomua no, a ua maikai no hoi na leo mele; a ke haawi aku nei i ka hoomaikai ana no ka hooikaika ana o ka poe ia lakou ka hoala ana. Ua hana ia na hana o ia po a pau, a i ka hoea ana mai o ka Poaono, ua hooko ia na mea i manao ia no ka malama ana i ka HUAKAI KULA SABATI a ia Ekalesia. Ua lehulehu no na kanaka i hui pu ma ka huakai a i ka hui ana ae o na hae inoa me ka leo o na ohe, ua ku no i ka mahalo nui ia. I ka pau ana o ke kai huakai ana ma na alanui, ua huli hoi hou aku la ka huakai a hiki i ka luakini, a malaila kahi i hooluana ai no ka lohe ana i ka haiolelo a ka Moi.
Ua hoonaniia na paia o ka luakini me na lau uliuli o ka nahele i hui pu ia me na pua, a mawaena o ia mau hoonani i ike ia aku ai na huaolelo aloha e kau mai ana. Ua piha pono o loko o ka hale a piha pu no hoi me waho. Ua mahalo makou i na hana o ka la, aka, me he la o ka oi loa oia no ka
HAIOLELO A KA MOI.
Ma kekahi wahi e aku o ka pepa o keia la e ike ia'i ka haiolelo Alii, a i ko makou hoomaopopo ana, o kekahi keia o na haiolelo maikai a makou i lohe ai mai kekahi mai o na Moi o Hawaii. Ua piha i na huaolelo hoa'loha'loha, i awili pu ia me na olelo ao, e kauo ana i na manaolana o kela a me keia mamuli o ka pono. Ua nui ka mahalo o ka lehulehu i kana mau olelo ma ia la.
Mahope o ko ke Alii haiolelo ana, ua ku mai la kekahi mau Makua Misionari a me ka Mea Kiekie ke Kuhina Kalaiaina, a haawi mai la i na olelo ao, a ua nui no ka mahaloia. Ua haawi mai na Papa Himeni i ka lakou mau leo mele, a mahope o ka pau ana o na hana o ka la, ua hookuu ia ke anaina me ka pule, a hoi mai la ka Moi, ke Keiki Alii Leleiohoku, ka Mea Kiekie Liliu Dominis, ka Mea Kiekie Ruka Keelikolani, na Kuhina, Puuku a me ke anaina i ukali ia mai e na leo ohe me ke mele "E ola ka Moi i ke Akua."
Hoike o ke Kula Kahunapule.
I ka Poakahi iho nei ka hoike ana o keia kula, ma ke keena halawai malalo iho o ka luakini o Kawaiahao. I ka hora eiwa o ke kakahiaka, ua akoakoa mai na haumana me na kumu, na hoa o ka Aha Euanelio a me na poe makaikai e ae. Ua koho mua ka Papa Hawaii ia Rev. W. P. Alekanedero; Rev. T. Koana; Rev. M. Kuaea; Rev. A. Pali a me Rev. G. Puuloa i Komite nana no keia hoike. Ua hoike ia na haumana ma ka Moolelo Baibala, Hoike Manawa, Hoike Akua, na Hoike-hooiaio o ka Baibala, Moolelo Ekalesia a me na mea pili i ka Oihana Kahu Ekalesia. Ua heluhelu ia no hoi kekahi mau kumumanao e na haumana, a ua koe kekahi mau palapala me na kumumanao a me na haiolelo o ka papa i hookuu ia, no ka pau e o ka manawa i haawi ia no ka hoike.
Ma ka makou noonoo, a me ka ike o ka poe e ae i makaikai i keia hoike, ua holo pono keia kula. Ua pomaikai na ekalesia o kakou i ke kukulu ia'na o ke kula o keia ano. Eia ka mea i koe e haawi mai na Ekalesia a me na Aha Euanelio o kakou i poe haumana kupono no keia kula. Eha haumana i hookuu ia'ku i keia makahiki, ua noho iho nei lakou iloko o ke kula no na makahiki ekolu. Awalu haumana i koe, a ua hoi aku nei kahi poe o lakou ma na home no na la hoomaha. O ka anoi o ko makou naau, e mau ka holomua o keia kula, a e lilo ia i kokua ikaika no ke aupuni o ka Haku ma Hawaii nei.