Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 15, 6 April 1876 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, APERILA 6, 1876.
UA puiwa a hikilele ko makou makamaka kalai manao ke Kuokoa i ka makou mau olelo e pili ana i ke kupono a me ke kupono ole o ka lahui o Kina no ka hooulu lahui ana, a ina oia e ae mai ana, alaila na makou no e haawi'ku i ka mea nana e hooluolu aku i kona mau manao pihoihoi ano ole. E heluhelu, e noonoo, a e hoomaopopo; a e hoomanao hoi, ma ke kamailio ana o kekahi mea ma na kumu hana ana i ike ole ai, o kona hoike ana ae no ia i ka papau a me ka olowi o kona kulana ma ke kahua kalaimanao. Nona ko makou nei u ana.
KA LA SABATI.
UA oleloia, aole ma ke koho wale ana, aka, ma ke ano hooia maoli ia, "he Aupuni Karistiano o Hawaii nei." Pela io no ko makou manao. He kakaikahi na lahui ma ka papalina o ka honua holookoa i like ke kulana ma ka malama ana i ka la o ka Haku e like me ko kakou nei. Ma kekahi mau aupuni naauao, ua hiki ole ke hoomaopopoia na la Sabati mai na la noa o ka hebedoma, no ka mea, ua nui na lealea a me na hana kupono ole i ka maluhia o ka la. Ke haaheo nei makou me ke kaena hauoli, aole pela o Hawaii, ke aupuni nona na makahiki he kanalima wale no iloko o ke au nohoana karistiano. Ua hiipoi ko kakou mau kupuna iloko o na makahiki makamua o ke au Lamaku i ke Kanawai lani a na makua Misionari i hanai mai ia lakou. Ua heluhelu ia aku imua o lakou—ua heluhelu no hoi lakou—a ua hoomaopopo iho, aole he kanawai na ke kanaka, a aole hoi he hiki hope—aka, he kanawai na ke Akua Mana Loa! a he kanawai makamua hoi. E wehe ae i ka Buke nui Hemolele a e heluhelu iho ma ka mokuna 20 o Pukaana, a penei:
8 "E hoomanao i ka la Sabati, a e hoano ia.
9 I na la eono e hana'i oe i kau hana a pau;
10 Aka, o ka hiku o ka la, he Sabati ia no Iehova no kou Akua, aole loa oe e hana ia la, aole oe, aole hoi kou keikikane, aole hoi kou kaikamahine, aole hoi kau kauwakane, aole hoi kau kauwawahine, aole hoi kou holoholona, aole hoi kou kanaka e ma kou mau ipuka:
11 No ka mea, ina la eono i hana'i o Iehova i na lani, a me ka honua, a me ke kai, a me na mea a pau iloko o ia mau mea, a i ka hiku o ka la i hoomaha'i, nolaila hoi i hoomaikai ai o Iehova i ka la Sabati, a hoano ai hoi oia ia la."
Nani ke kanawai o ka Haku! Aole me na olelo hookokono a hooweliweli, aka, me ka malie a me ke ano kuoo. Aole he kanawai e hoopiha ana i ke kanaka me na manao hopohopo, aka, me ke ano makua oiaio e pahola mai ana i na olelo ao aloha i na keiki : A owai ka mea aa e kue aku i ka leo kaupale e hoomalamalama mai ana i ke ala o ke ola ? Aole! Ua komo ka welina i kela mea keia mea i nana aku iaia ma kona ano he Makua.
Ke hoohalikeia ke kulana o keia lahui me ko na lahui e ae, e ikeia ana o keia kekahi o na lahui malama a wiwo i ko lakou mau kanawai. He oiaio keia. Ma ke kulana maoli o na kanaka Hawaii, ua ike ia ko lakou malama pono ana i ka Pauku 2, o ka Mokuna XXXVI o na Kanawai Hoopai Karaima, penei no ia:
2. "He la kapu ka la Sabati. Ua hookapu ia na hana maoli a me na lealea e ae a pau ma ia la; a o ka mea hale paahana, hale kuai hale papaa, hamama ia la; a o ka mea hana i kekahi hana maoli, o na hana pilikia maoli a me na hana ku i ke aloha wale no koe, a o ka mea hele i kahi hula; i kahi hana lealea ma ke akea, i ka hoike a me ka ahaaina paha ma ke akea, a hana ma kekahi mau mea paani, olioli, mele lealea i ka la Sabati, e hooukuia oia aole e oi aku mamua o na dala he umi."
Aka ; alia ! ma ka Sabati i hala iho nei, ua hanaia kekahi mea a makou e hopohopo nei, e lilo ana i kumu hookulanalana i keia inoa lei ihiihi a nani hoi o Hawaii. Oiai, i ka leo o na bele o na luakini o ka Haku e uhola mai ana i ko lakou mau leo poloai ma na pea o ke kulanakauhale nei, oiai hoi i na kauwa kahunapule a ke Akua e hai ana i ka Euanelio Hemolele imua o na anaina, e ao aku ana ia lakou: "E homanao i ka la Sabati a e hoano ia,'' no ka mea, "I na la eono e hana'i oe i kau hana a pau," aia hoi ! makai o Ainahou, ma kahi a ka mokuahi lawe leta e ku ana, e hana ana kekahi poe. E hoouka ana he mau tausani eke kopaa o ka aina nei maluna o ka mokuahi, a e hoolei mai ana ko ka moku mau ukana i uka nei. Aole o keia wale no, aka o ka Poe Puhi Ohe kahi o ke Aupuni ; malaila ae lakou, (malalo o ke kauoha a kekahi Luna Aupuni, pela ko makou hai ia mai,) e hookani ana me ka hoolealea i na leo mele himeni hulahula. Ma ke ano o keia hana ana, me he la, e olelo mai ana imua o ka poe i heie aku ma na anaina pule ia kakahiaka, a me ka lehulehu holookoa i hele ae malaila, "o na ao ana mai nei a na kahunapule ia oukou, a me na kanawai o ka aina, he mea ole loa ia, a he oiaio ole, a aole loa no he mana, eia ka oiaio, ka pono a me ka mana." Ua uhai ia ka maluhia o ke Sabati ma ia la, a ua hehi ia ke kanawai o ke aupuni, ua ike na luna aupuni i keia, a o ka lehulehu ka hoike no keia. Ua lawe na luna nui o ke aupuni i ka hoohiki paa e malama a e hooko pololei i ke kuhikuhi a na kanawai o ke aupuni; a eia hoi malalo iho kekahi wahi e pili ana ia mea ma ka Pauku 5 o ka Mokuna XXXVI o na Kanawai Hoopai Karaima, penei ;
5. "Na ka Ilamuku a me na Luna Makai, a me na Makai a pau e ninau a e hai ae i na hana a pau i kue Kanawai, a e hooko no mamuli o ka lakou hai ana, ke oiaio."
He mea paha i hiki ole ke kapae ia ka hooili a me ka hoolei ana o ka ukana o ka mokumahu i ku iho nei, aka, eia ke kanawai ke waiho nei. Ua weheia kekahi mau hale oihana ma ia la, a ua hanaia na hana, aka, eia no ke kanawai. A heaha la ka pomaikai o keia kanawai ina aole e hooko kaulike ia ana? Ina e hopu ia kekahi kanaka no ka iho ana mai ma ke Alanui Nuuanu me kekahi pahu hookani e hookani ana me ka uwauwa leo nui ma ke Sabati, ke manao nei makou ua kupono kona hopuia ana, oiai ua hahai oia i ke kanawai o ka aina e pili ana i ke Sabati, aka, pehea la e hiki ai ke hoahewa aku iaia ina ke ae mai nei no ke aupuni ia mau hana, ma ka ae ana i na mea i hanaia ma ke Sabati iho i hala? O ko makou manao, ma na mea i hanaia ma kela Sabati, ua uhai ia ka maluhia o ia la a me ke kanawai. Ina ua hewa keia kanawai, e pono e hoopauia, a ina aole, o ka pono loa ka hookoia ; pela e ko ai keia olelo poo: "E mau ke ea o ka aina i ka pono."
NO KA HOOULU LAHUI.
E KA LUNA HOOPONOPONO; Aloha oe:
He nui na mea i oleloia no ka lawe ana mai i na kanaka o na aina e, ko Polunesia, Malae, a me ka poe o Inia, i Hawaii nei i mea e hoolaupai hou ai i keia mau mokupuni. O ka poe o na pae moku o ka Pakipika, he poe maa ole lakou i ka hana, he naaupo, a he emi mau e like me ko Hawaii nei. He poe pegana ko Malae. A o ka poe o Inia, he poe hoomanakii ino loa lakou, a he haumia. Aohe e loaa ana ka poe Iapana ia kakou i keia wa. A o ka loaa ana o ka poe Pake maikai me na ohana o lakou, aole i maopopo ia. O na lahui mua ekolu, aole au i manao he poe maikai lakou ke laweia mai, a o na mea hope elua, aole i maopopo.
Eia ko'u manao, o ka hele ana mai o kekahi poe maikai me na ohana o lakou, he mea ia e pomaikai ai, a ina he mea hiki ia kokou ke haawi aku i kahi mau mea e pomaikai ai ia poe, i kumu e kauo mai ai ia lakou, he pono e hana kakou pela; aka, o ka poe hele mai Europa mai, a me ka poe o na moku o ke Komohana, oia ka poe maikai loa. Aka, he pono e kono aku kakou i ka poe maikai o na wahi a pau e hele mai. O ko kakou hana mua, oia ka hoomaopopo ana i na pomaikai o kakou e haawi aku ai ia lakou, a ina aohe pomaikai a kakou e haawi aku ai, mai kii kakou ia poe, he hewa ia.
Aole i oluolu ka poe Hawaii i ka hele ana mai o ka poe Asia, a o na hoolilo ana o ka makahiki 1868, no ka poe Polunesia wale no ia; aole no hoi i holopono ia hana. Ma ka makahiki 1874, wahi a ka nupepa Gazette, ua kue ka lahui kanaka Hawaii i ka hele ana mai o ka poe Asia. Ua kamailio o Kamehameha IV., iloko o Aperila, 1855, no ka hoopae ana mai i ka poe Polunesia; aka, eiwa makahiki o kona noho aupuni ana me ka hooko ole ia o ia manao, a oiai o Keoniana, Wale, Alani a me Kamehameha kona mau Kuhina, aole nae he haawina i hooholoia no ia hana, i ka nana ana, ua ike lakou i kekahi kumu e hiki ole ai.
He mea pono loa ke hoopae ia mai ka poe o ke ano maikai, i mea e laupai hou ai ka aina. Aka, o ke kumu e ola ai ka lahuikanaka Hawaii, eia no ia i ko Hawaii nei. A iloko o na mea a pau i kakau ia, aole au i ike, ua hoopuka ia keia mau kumu e ola ai. (O ka mea nana i kakau keia, aole oia i heluhelu i na nupepa Hawaii, nolaila kona ike ole ana.—L. H.) Eia ua mau kumu la: O ka maemae maloko. Ka malama ana i na ohana. Ka hana mau a me ka hoopono. O na kumu nui keia e ola ai ka lahui Hawaii ke malamaia; e piha hou no ka aina me ka poe Hawaii. Ina e malama ole ia keia mau kumu, e mau no ke emi ana o ka lahui, a ina e laweia mai he mau tausani o ko na aina e, aole e ola ko Hawaii ia lakou. Ina e hoola ko Hawaii ia lakou iho he ola no. Iloko o ka haneri makahiki, ua ulu ae ka lahui o Amerika Hui mai ka 2,803,000, a hiki i ke 40,000,000. Pela no hoi o Enelani, Farani, a me Geremania, ua ulu nui ia mau lahui iloko o ia wa hookahi. Pela no na aina e ae, ua ulu nui no lakou.
O ka hoopae ana mai i ko na aina e, aole oia ka mea e ulu hou ai ka lahui Hawaii; eia ia lakou ke ola ke manao pela, a malama i na kumu hooulu i haawiia mai e ke Akua, a ina e hoowahawaha lakou, e make no. O ka lahui Ilikini Chickasaw a me ka poe Choctaw o Amerika, mamuli o ko lakou hoolohe ana i ka olelo ao a na kumu a lakou, ke ulu mau nei lakou i keia wa. Aka, o kekahi mau lahui ilikini e ae, ka poe i hookuli i na olelo ao, ke emi mau nei. Aka, e na Hawaii, e ike pono oukou, oiai oukou e kii ana i ko na aina e e hele mai, o ko oukou ola, eia no iloko o ko oukou lima. E hoao oukou, a e hauoli ma ka lanakila. Na'u na NANAPONO.
Pane a E. Kekoa ia D. L. B.
[Ua loaa mua mai keia kope ia makou, ua hookaulua iki ia nae, a ano ke pai aku nei makou. L. H.]
Aole oe i lanakila maluna o na ki ekolu o ka oiaio i hookuu ia aku ai ; ua wi ko niho lau, a ke nahu hewa nei oe i ka alelo, me ka ohi hou mai i ke koena o ko lono puahiohio, me ko manao iho paha, oia ko puuhonua e malu ai ; ole oe e malu ilaila. Ua haule oe e ke hoa i ko auwaha au i eli ai, a ke ohi hou mai nei oe i na koena a ka alopeka, au i malama ai ma ko ano puuku no ia ukana pelapela. Eia mai kahi kanaenae nou.
Aloha no oe e D. L. R. ohea la,
Mea hoiliili olelo a ka alopeka,
Akena hoolaha ma ka nupepa,
Puuku o imihala, & c.
O ka poe hui manao ino,
Hoiliili no i ka makani,
Ohi no i ka puahiohio;
E D. L. R., e mihi ka pono e.
Eia mai na makia e paa loa ai oe iloko o ka auwaha au i eli ai.
1 Ua nele oe i ka oiaio ole o kau mea i hoolaha ai, oia hoi ko olelo ana, ua kau 'ku au (E. K.) i rula no ka aha luna.
E hoka loa ana oe malaila, aole e loaa iki ia oe ka oiaio o ia hoolaha au, a hiki i kou hopena. Ko eha mua keia ia'u, ma kuu pane mua ia oe ; e lohe ana ko Kauai a me na moku a pau i keia haule ana ou iloko o ka lua au i eli ai.
2 Ua nele hou no oe i ka oiaio ole o keia mau hua au i hoolaha ai, oia hoi, "e uku ana ka he hapaha dala."
Ma kuu pane mua ia oe, ua hoka no oe, a no ia hoka ou, nihi malu ae la oe me he popoki la, a kamau wahi olelo mai la ma ka hua "uku," haalele iho la oe i ko "hapaha dala" nui au i hoolaha ai.
No ke aha hoi ko nihi ana ae la pela? Wela ae la nae paha ko alelo hoino ia E. K. no ko ike ana iho la, aohe oiaio o ua "hapaha dala" pulewa la au i kalewa hele ae ai? Nolaila oe i lawe poomuku ae ai, a haalele aku hoi i kekahi hapa o ia mau hua i hoolaha ia e oe? Ke holo wale nei oe e pee ma ka hua "uku," me ka hoopilipili wale mai, he like o "hapaha me kenikeni." Maluna o ke kumu hana au i hoolaha ai, ke kupaa nei au malaila, a ke ike mai la oe i ko nele i ka oiaio ole, a me ko haule ino. Maluna oia kahua wau e paio olelo ai me oe, a hiki i kou pio loa ana, a me ka luna ekalesia kolopeka hoopunipuni au i hilinai ai ; o olua pu elua, a ekolu paha, hookahi no lua e oni ai. Aohe hopo ka oiaio.
3 Ua oiaio, he manao kue pilikino kou ia E. K. e like me ka pane mua ia oe. Eia na hoike oia manao. (1) Aole oe i mihi i ko hewa, ma kou hoolaha oiaio ole. Ua hoike akaka aku au i ka oiaio ole oia hoolaha au, me ke kuhikuhi pu aku ia oe i ka mea i hana maoli ia e ka aha luna; aole nae ou hoolohe iki ; ua hoopaakiki loa ia no ko wahi poo, a me ko wahi naau. (2) Ma ko wahi pane papau i hoea mai ma ka helu 8, e luai mai ana oe i ka laau ola maikai a E. K. i haawi aku ai ia oe. No ka hilahila nae paha ko mea i luai mai ai i ka huale hoonaha maikai a E. K. ? E hewa ka ia, pau aku ka ino o loko, a o oe noho me ka manao ino ia E. Kekoa. (3) O ko hapuku mai i na lono wale a ka alopeka opu ino ia E. K. e like me kau i hoolaha hou mai nei, oia kekahi hoike maopopo o kou kue pilikino ia'u, e imi oe a poohina aole no e loaa ana ka oiaio oia mea hauna au i hoike hou mai nei, ole loa e loaa, ma ka hoopunipuni, e loaa no ; aka, ma ka oiaio, ke hoole ia aku nei, a mau loa. O keia na mea ekolu e maopopo ai kou kue pilikino ia'u ; he mau mea no i koe, aka, ua lawa iho la.
O na manao nui hoi ekolu ma keia pane hou aku ia oe, he mau makia paa keia nou e noho ai iloko o ko lua ; e oni wale no oe, aole e hemo ; e uneune wale no oe, aole e makili ana. Ua paa, paa loa. Aia no ka hemo a mihi iho, i ole, o ka make no ia iloko o ka paakiki a me ka naaupo.
O kau pane e D. L. R. i oili kunahihi mai nei ma ka helu 8, he ole loa ; ua ahuwale loa kou ano naaupo, a me kou ano manao ino ia'u, a me kou ano hilinai a paulele i na olelo ahiahi. Ua komo loa ia mea iloko ou, a no ka halahu oia pane au mai ke kumuhana aku au i hoolaha ai, a me ka hiki ole no hoi ia oe ke hooia mai me na hooia ku io, nolaila, aole ou makemake e hoolei aku i ka momi imua ou, no ka mea, aole oe he mea makemake i ka mea maikai.
Aka, he mau pohaku mai no nae keia e olokaa ia aku nei maluna ou, he mea paluku no ko auwae.
(a) Olelo mai oe, "na'u e uku aku ko mau lilo no ko holo ana mai, a me umi dala hou iho, "Uhu! Hookano wale. Manao oe, o ka hai moni ke kokua wale aku no kou pomaikai ? He hoike ia o kou naaupo. Kai no nau no e uku i kou mau lilo, no ka imi ana i kau oiaio. Ina manao oe e hoopii imua o ka aha hookolokolo no kekahi waiwai ou, o ko hai dala anei kau e noi wale ai e kokua aku no kau hoopii ana, no na lilo loio, koina, a pela aku ? Nani ka naaupo oia manao ou, hu i kula me he makapo la.
Ua kuhikuhi aku au ia oe i kahi i waiho ai ka oiaio, nolaila oe i kono ia aku ai e hele ilaila, a e loaa ia oe ka oiaio, aole o ka puahiohio. Aka, ua makau wale oe, a ua hohe. He hohe wale la hoi, hoopukapuka hoolaha. Ma ia mea e ike ai oe, ua kamumu ko auwae ia E. Kekoa, a ua hoi lanakila mai kuu pane mua ia oe.
( c) Olelo oe, "he makemake i ka oiaio." He hoopunipuni oe i ka olelo pela. He keu oe o ke kanaka wahahee, me kela alopeka nana i hoohei ia oe. Maloko o kau pane, aohe hoike o kou makemake ia mea he oiaio. Ua akaka, o ka puahiohio kau i makemake ai, aole o ka oiaio, no ka mea, ua luai mai oe i ke ao maikai ana a'u ia oe, oia kou ae ole ana e mihi i ka hewa o kau hoolaha oiaio ole, mahope iho o kuu hoakaka pono ana aku ia oe i ka mea oiaio i hana ia e ka aha luna. A no kou hoole ana ia mea maikai, nolaila, he wahahee oe, he keiki na ke diabolo, ka makua, a kumu hoi o ka wahahee. Aohe e hopo ka oiaio.
(i) Aole i halahu o E. K. i ka pane ana ia D. L. R. aka, ua kanono wale no maluna ou na hipuu ekolu o ka oiaio. O ko hoohalahala no ka hua K, i komo ma kahi o ka hua R, he mea liilii ano ole ia. Ua pololei kuu kakau ana i ko inoa hookamani, pee wale, a na ka mea hoonohonoho hua ke kuhihewa. E manao ana anei oe, o ka hemahema iki i loaa ma ka hoonoho ana i ka hua, he pili ia ia'u ? Aole. Ke haule la no oe i ko auwaha au i eli ai, ma nei kumu hinu au.
Ina makemake oe i ka hoopaapaa naauao, a oiaio, e hoike pono oe ia oe iho, a me kahi au e noho la, aohe ka pee wale malalo o na hua D. L. R. He hoailona ia e hoike mai ana, ua hopo mua no oe nou iho.
He nui wale na mea io ole o ko wahi pane, aka, heaha ka waiwai e hoiliili ai i ka opala? Hookahi no hana me ka opala e pono ai, o ke puhi i ke ahi ; a ke puhi ia nei i ke ahi, a pau—e, pau.
O na ki ekolu o ka oiaio, e noke wale no oe i ka uhai, a aole e haki ; o ko papa auwae ke haalulu ana, oia mau no ia mau ki o ka oiaio. Me ka mahalo, E. KEKOA.
Kaluaaha, Molokai.
Na mea hou o Iwilei, Kona, Oahu.
E KA LAHUI HAWAII. Aloha oe:—
E oluolu oe e hoike ae i na mea hou o Iwilei imua o kou poe heluhelu a pau, oia keia malalo iho nei:
1 Hooulu Lahui—Ma ka la 20 o Maraki iho nei, ua hanau mai he keikikane na H. White, (hapa haole) me Mrs. N. K. White. He mau opio laua i hoohuiia ma ka berita mare iloko o ka M, H. 1875 i hala.
2 No ka makani ahiuhiu Kona.—I na la o na mahina i hala iho nei, oiai ka makani ahiu Kona e pa mau mai ana, ua hoopilikia mau ia ko Iwilei mau kauna makaainana e na ea ino o na hale pepehi bipi o na haole a me J. Moanauli ma i hiki mai i na hale, aole o kanamai ka ua mea o ke ino launa ole. I kuu hoomaopopo a me ko'u ike maoli ana, aole o kanamai o ka pilikia maoli. Nolaila, e pono i ka Papa Ola e nana ae i kela poe e noho ana e honi mau i na ea ino o kela mau hale.
3 He hale halawai hou ko Iwilei.—Mai Ianuari mai o keia makahiki, a hiki mai i keia mahina, ua paa he hale halawai no ia apana, o ka hale bele a me ka hale pale ae ia luna wale no koe, o ka pau no ia o na hemahema, ke hoomau nei no nae na kamana i ka hana. O ka nui o keia hale, he 26 kap. ka loa, he 16 kap. ka laula, 10 kap. ke kiekie o ka pae poe. Eleu maoli no ko Iwilei poe. Imua! Imua!! Imua a lanakila!!!
4 He mau Ahahui elua.—Eia ma ka apana o Iwilei nei elua mau ahahui, "Ka Ahahui Aberahama," a me "Ahahui Hoku o Betelehema Opiopio o Iwilei Ponoi." A e like me ke ano o na inoa o na hui, pela no ke ano o na lala. Ua kohoia he mau luna, a ua hanaia he mau kumukanawai. Ua eleu no ko Iwilei poe. O ka hana nui a keia mau ahahui, o ka lulu dala mau i kela a me keia ahiahi Sabati, o na loaa a pau, ua hooliloia no na hoomaemae ana i ko lakou hale halawai. "Nani kela, huali o Iwilei!"
5 He kino make i loaa aku.—Ia Napoliona i hele ai i ke ki manu, a ma ka hale pepehi bipi o Moanauli, ma ke kihi ma Ewa, ike aku la oia elua manu e kau mai ana, a iaia e kolo aku ana me ka manao e ki, ia wa ike e aku la oia i keia mea hinuhinu mawaena ona me na mauu, a i kona ike pono ana, eia ka he kino kanaka ua make. I kona ike pono ana, eehia makau iho la ia, a holo hou i hope, me kona haalele i ka pu. Iaia i holo ai a ka pa i kudalaia iho nei na lio o Keoni Miki, hui mai la oia me Kailianu. Ma ia hope iho, hoi hou laua e ike pono i keia mea i make, a ua ike ia o Lukia w.
Eia kahi moolelo pokole. O Lukia w;, ua loohla oia e ka mai kukule, a ua olalau maoli no kekahi makahiki a mau makahiki paha, a na ia ano mai i hoano e iaia. I ke ahiahi Poaha, la 30 o Maraki, nalowale iho la oia mai ka maka o kana kane a me kona lehalehu, o Kapaoa ka inoa o ke kane. Iloko o ia kaawale ana, imi ikaika iho la o Kapaoa a me na lehulehu a pau, he ole ka loaa. I ka Poalima ae, noke no i ka imi, he ole no ka loaa. I ka la 1 iho nei o keia mahina, loaa aku la, ua hala ka uhane. Iloko no o ia wa iho, kii ia o Kapaoa a me na lehulehu e kii ia Luukia w. Ua kiiia, a hoihoi ia i ka hale, a hoauau ia, a uwe ia no hoi. A i ke kakahiaka Sabati iho nei ka nalo ana. Aloha ino!
6 Ua awakea loa, aohe Akua o keia wa.—I ka Poaono iho nei, kauoha aku la kekahi wahine i kana kane hookane, e iho oe a i ke kaa o mea, e olelo aku oe iaia e kii mai ia'u i ka hora 6 o ka la apopo (Sabati) Ae aku la ke kane. Hele aku la oia e olelo. A i ke kakahiaka ae, hiki ana ua kaa nei i ka wa i olelo ia ai. Ia wa iho, hele mai la ua kanaka nei a me ka mea kaa ma kahi o ke kaa e ku nei me kekahi keiki ana. Hoouna aku la i ke keiki e kii ia Mama, ua hiki mai ke kaa, ia hoi ana o ua keiki nei a olelo i ka makuahine, e hoomakaukau oe, ua hiki mai ke kaa. Pane mai kela, e hele oe e olelo aku, e hoi ke kaa, ua awakea loa, mahope iho, pane hou mai ua wahine nei, "Aole Akua o keia wa, ua awakea loa." Kupanaha no ka hoahanau Katolika! He Akua hele io la hoi kahi o ke awakea, oiai, he olinolino na maka i ka la. Eia nae ka mea aka, i ke kaa i hoi ai, a he mau minute mahope iho, kuoe wawae aku la ua wahine e hele ana i ka pule i Roma. Hoole hoi aole Akua, a pau, hele no ka hoi. He mea aka ia.
7 E huli mai oe ma ko'u hoomana.—Pela mai ke koi a kekahi wahine hoahanau Katolika ia Pueke k. Ae, he ae no au, aia nae a ae mai na kahunapule a oukou i kuu manao. Heaha ia manao ou? I elima dala na'u. I dala aha ? I ola no kuu wahine. na makua o'u, a he moopuna, a he keiki, a na'u no hoi. Ma ia hope iho, pau ka ekemu ana. E ae io i kau e Pueke, ina ua papapau pu a kaua ilaila. Aole io ia o ka manao o Pueke. I imi aku i pohaku e ku ia ai o hoahanau K. Eia hoi, hoohuli hou mai he hoahanau wahine ia Pueke. E huli mai kaua maanei. No ke aha ? He hoomana lulu dala kena. Pehea ko oukou hoomana ? Aohe lulu dala. Heaha hoi ko oukou mea i lulu dala ai a hoouna aku i ka poe mai lepera o Kalawao ? Pau ka nuku, aole ekemu mai. He maunu aai maoli no hoi ka hoahanau Katolika. Eia ka Iesu olelo, "Ma ka hua o ka laau e ike ia ai kona ano." Me ke aloha i ka Lunahooponopono, a me na keiki ulele hua kepau.
S. P. K. NAWAA.
Honolulu, Ap r 5, 1876.
Ka moolelo o ka Huakai aku nei a Hoku Ao i Maikonisia.
[Kakauia e J. E. KAMALANI, Elele o ka Papa Hawaii.]
HELU 4.
UALANA.
Ua like keia mokupuni kiekie me Hawaii ma kona ano he kuahiwi kiekie, a ua like ole hoi me ka ulu ana o na laau mai ka piko o na mauna a hiki i kahakai, a ulu aku no na laau iloko o ke kai. Ekolu ano laau e ulu ana iloko o ke kai. Mai Ponape i lawe mai ai au he 200 laau kanu o ke ano he mangrove. Aka, ua pau i ka make. Ina e manaoio e lawe mai ia laau, he pono ma ka hua e lawe ia ai, a e kanu nui ia, he mau tausani ma Waikiki, Ewa, Waimea, ma Kauai; ma Maui, Molokai, me Hawaii, ma ka iwakalua kapuai a i ke kanaha kapuai ke kiekie o keia ano laau, a he maikai no na laau hale, a i wahie.
AOHE KANAKA.
He nui ka ulu, ke kalo, a me ka niu. He nui ka aina, e lawa ai ke 20,000 kanaka. Aka, he 400 wale no e ola nei, a he poe kristiano no lakou a pau. O Kanoa kekahi o na kumu maanei mamua. He 120 ka nui o ka poe i halawai me makou ma keia wahi, a ua hai mai lakou i ke aloha ia oukou, no ka haawi ana aku i ka Olelo, o ke ola ia lakou ma o na Kumu a oukou. I ke ahiahi, ua hele mai lakou i ka pule maluna o na waa, no ka mea, aole alanui ma ia mau aina, a ua lawe pakahi mai na waa he kukui no ka hale pule, a i ka pau ana o ka pule po, ua hele ke kai a olinolino i na kukui o na waa e hoi ana i ko lakou mau home,
MOI HOU.
Ua lohe mua oukou no ka Moi kahiko, nana i haawi iaia iho i ka inu ana a me ka ona, e alakai hewa ana i kona lahui. Ua lohe no hoi oukou no ka halawai nui i kahea ia e na makaainana, a na lakou no i hoopau i keia Moi hana ino, imua no o kona alo ka hanaia ana o keia mea, a ua koho ia kona kaikaina i panihakahaka nona. O keia Moi hou, he alii maikai ia, aohe ona, noho pono me kana wahine ponoi, a he hoopono ke ano o kona noho aupuni ana; e like me na kanawai, a e like me he alakai ana o ka Baibala. Ua aloha ia oia a me kana aliiwahine e na mea a pau. Ua hoolohe oluolu na mea a pau iaia. Ke hoomaka hou nei ka lahui e ulu, a ina e loaa ole kekahi mea keakea, e piha hou ana o Ualana me kona lahui ponoi, aia a hele pono na alii mamua o na makaainana ma na hana pono, alaila, e hahai no ka lehulehu mahope ona ; aka, ina e olelo lakou ma ka pono, a ma ka hewa nae na hana ana, alaila, aole e hoolohe ka lehulehu ia lakou.
O na waa o ka Paeaina Gilibati a me ko Makala, ua like lakou me na moku kiakolu uuku o kakou. Ua ike au he waa nui ma Apaiana, he 75 kapuai ka loa, a he 7 kapuai ka hohonu, a he hale maluna o ke ama, e lawa ana na kanaka he 100 ma ia waa. He mau waa uuku kekahi, he mea lawaia, e lawa ai ke kanaka hookahi a elua paha a o na waa nui no ka holo ana ma ka moana. I ka malama o Maraki, 1875, elua o ia ano waa i haalele ia Maiana no Tarawa, ua piha i kanaka ; ua laweia keia mau waa e ke au, a he mahina hookahi o ka noho ana o ia poe kane, wahine a me na keiki maluna o ke kai me ka nele i ka ai. Hookahi o ia mau waa i nalowale loa, a o ka lua, ua nahaha ma kahi e kokoke ana i Ebona, a eha wale no poe i pakele i na mano. Na Hoku Ao i hoihoi aku ia poe eha i Apaiana.
KA IA.
Ma ka Paeaina o Makala, o ka po ka wa e lawaia nui ai me ke ahi a me na lamalama. Iloko o na po pouli, oia ka wa e loaa ai ka malolo ia lakou. E holo ana na waa ma ka aoao lulu o ka aina, a malaila e lawaia ai. Elua kanaka e u kokoke ana ma kahi o ka lamalama me na upena, a i ka wa e holo ai ka ia, oia ka wa e hei ai i ka upena. Me na hinai lakou e laweia ai ma na wahi kai lana malie, ua kuu ia aku ka hinai iloko o na lua kahi a na ia e pee ai, a i ke kuu ana, e piha ana ka hinai. Ma ke keena hoikeike o na mea kupaianaha ma Iolani Hale e ike ia ai kekahi o keia mau hinai lawaia, he lua malaila, he mea lawaia puhi kekahi, a no ka ia maoli kekahi. I ka wa o Hoku Ao mawaho ae o Mile, ua lele mai he ia albicore nui maluna o ka moku, he eha kapuai ka loa, he 50 paona ke kaumaha, e aluia ana ia i ka malolo, a ua paa ia paa ana nae, o ka haule pu no ia o na ia me ka malolo ma kona waha iluna o ka papahele o Hoku Ao. Ua lawa na ai ana 3 o na mea a pau o luna o ka moku i kela ia hookahi. Ia Hoku Ao mawaho ae o Jaluij iloko o ka pohu, ua paapu loa ke kai i na ia e alualu ana i na hee liilii.
A keia pule ae no Bonape ka olelo.
(Aole i pau.)
E wa-hi i ka makaha.
Ua waiho kahela hou mai nei o Makaainana i na hua kukui o-a, kai kalana ia e a'u iloko o ke tapu wai, a ua ikeia ko lakou mama.
E ke hoa, no ke aha oe i a-a hou mai ai e hakoko i ka mea aole oe i ike? i hikauhi no oe i kaumanamana. Aole o'u manao e pane hou ia oe, o ko i ana mai, o ka Peresidena kou ikemaka, nolaila au i lawe ae ai i ka ihe pololu a pupuka, a hou aku i ka piko o ka mea lalau, a ke haliu pono aku nei au i ou la, me kuu manao e holo olohe ana oe i ke kula o Punahawele. Ua makaukau au e hoopiha i na manaowai o na kuahiwi, a e wa-hi aku i na makaha o ka oiaio wale no, i hiki ke kahe ma na auwai o ka pololei, a loaa aku oe e pupue ana i ke kumu o ka waipiula.
Aole i lalau mai na lima o ka Peresidena o ka papa i ko'u a-i, aole no hoi i ka lepa o ko'u aahu, aole no hoi i papa ia'u e noho ilalo a lapa ae au, he oleloa no. I lohe oe e ka mea i huna iaia iho o Makaainana, owau ka mea i kue i ka Peresidena, i kona ae wale i ka manao o ke kakauolelo, e wehe ia ka pahu balota, a e helu ia, i hiki iaia ke hoi i Ewa i ka wa malamalama, aka, ua hoole ikaika au, no ka makau i ka Pauku 18 o ke kumukanawai o ka M. H. 1868, oiai aohe a makou wati, aka, ma ka manao o ko'u haku i hoohui me na hoa o ka papa, e koho o ka hora 5 ia; nolaila, ua wehe ia ka pahu, aole au i a-a e hoohaunaele, e kue i ke kanawai.
Nawai i hoolou i ka ihu o kou noonoo i ke apohao, a alakai hewa ia oe? Ua hoolilo ia ka Lunahooponopeno o ka nupepa Kaiaulu i Legeona, aole pela, mai lawe i ka huaolelo me ka ike ole i ke ano o ka huaolelo Legeona; eia kona ano, (lehulehu) 6,000 ka palena, a ke pipili mai nei ia mau Legeona ia kakou. Aole ia he mea kino e like me ke kino o ka L. H. o keia nupepa, au i hapala mai nei i ka imu nanahu o Nuuanu, mai hopu i ka lima huna, a hahai i ke aka o kauhale o Limaloa.
O na ikemaka au i hoike ai ma ke Kuokoa, oia o Kaawa, Analu, Gandall, a me ka aha, he pono no oe e ninau i kekahi o lakou, o hoopiha hou ae oe i na keena o ka LAHUI HAWAII.
Ua lana kuu manao e waiho i keia mau kamailio ana, o ko i ana mai, "aole i emi malalo o ekolu me elima inoa karaima." Nolaila au i lawe ae ai i ka pohaku a-la a Oulu, i mea poluku no ka auwae o ka mea wahahee, o na inoa o ia mau karaima, oia ko'u makemake, aole o ka huna, he makau anei i ka pikoi o Kauai?
Aole au i koho hewa i ka hoahele o ka lunaauhau, aole no hoi i kona inoa, pela no i ike ia ma ke Kuokoa, a ia wai au e ninau ai, mai lawe mai i ka rula o ka poe i ao ole ia i ke kalai manao, o henehene ia mai oe, ua hiki ia'u ke olelo, o oe kai puiwa, aole o Kaiaulu.
Ua waiho au i ka'u peni, o ko kunou ana mai, ua oluolu ke kakauolelo o ka Papa Nana o Ewa i ka hoike ana i ke kakaulima o ka Papa Nana o Waianae, a ikeia ka lima kakau o ka mea e pee nei. Nolaila au i lalau ae ai i kahi hua niu o Kanepuniu, e pehi aku i ka lae o ka mea i piha i ka maalea, aole au e kaena aku ana o ko'u kakaulima ka oi, oiai, aole au i ao ia ma na kula kiekie no ke kakaulima, he wahi ike anee huanui no e kolo ai, aole e like me oe ka hele a ku ke au i ka nuku o Nuuanu. E ke hoa, i nui ke aho. Me ka mahalo.
KAIAULU.
Waianae, Mar. 11, 1876.
E huli ana i ka Palapala Hemolele.
E KA LAHUI HAWAII E; Aloha oe
I ku like ai me ke kauoha a ka Haku ma Ioane 5 : 39. Ua hui ae kekahi poe o ka aoao hoole Pope ma Kalawao Molokai, a hooko ia kauoha, no lakou keia mau inoa,
A. W. Pupulenui, Timoteo Kaahui, W. K. Kanalu, W. H. Kanakaole, D. W. Malo, Pilipo Kaokuu, G. Pelekane, S. N. H. Kapea, D. W. Keukahi, S. Malule, B. Kaahaihanu, J. Kalohi, Noa Kapua.
O na Poaha a me na Poaono o kela he bedoma keia hebedoma ko lakou mau la e huli ai ma ke Kauoha Hou, a ma ka heluhelu haawina kumu manao haku ia e ka noonoo, a me ka haiolelo imua o ke anaina ma na halawai Poaha. O ka Baibala ko lakou alakai. O ke Kahikolu Mana Loa ko lakou kokua. Na ka lepera e hoopalahe i na kino, a na ke koko waiwai io o Kristo e hoomaemae mai ; pomaikai ka poe hilinai iaia. Me ka mahalo,
SILOAMA CHURCHES.
Kalawao, Molokai. Mar 28, 1876.