Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 33, 10 August 1876 — Page 3
Ahaolelo Kau Kanawai
O ke Aupuni Hawaii
Ka Moolelo o na hana o ke Kau o
ka M. H. 1876.
[Koena mai ka Aoao Ekahi mai.]
Kamailio mai o Hon Waila, ma ka aoao kue i ka olelo hooholo, me ka olelo mai, ua malama maikai ka Papa Ola i ka hoopae ana mai i keia mokuahi, me ka papa ikaika ia o na ohua i hoi mai, koe wale no ke kumu o ke kula nui o Lahainaluna i kona hoole ana i kana mea i ae mua ai, me ke noi mai e hookuu aku i keia la ia ia e hoi i Lahaina, ua hilinai makou ia ia he kanaka naauao, eia ka e ae mai ana oia ia makou i ka poe nei, a hoole mai i keia kakahiaka. Ina i kauoha mai ka Moi i ko'u palapala hookohu e hoihoi aku, alaila, o ko'u olioli nui no ia, no ka mea, aole oihana e ae a'u i lawelawe ai, i oi aku ko'u hoinoino ia mai, e like me keia oihana uku ole a'u e lawelawe nei, oiai na la o kuu ola ana, me keia mau manao a'u i hoakaka aku nei, oia wale no ka'u mau olelo e pale ai no'u a me ko'u mau hoa o ka Papa.
Eia na mea i kamailio ma ka aoao kokua i ka olelo hooholo, Hons Kaai, Nawahi, Preston, Barenaba, Birch.
Eia ka poe i kamailio ma ka aoao kue i ka olelo hooholo, Waila, Green.
Mahope o ka noonoo ia ana, ua hooholo ia ka olelo hooholo, me ke kakau ana i na ae me na hoole, a eia ka poe ma ka aoao e kokua ana e hoopau i ka Papa Ola. Kanoa, Moehonua, Martin, Kaai, Kahuila, Kanealii, Halstead, Kamauoha, Pilipo, Lilikalani, Kauai, Birch, Naili, Gay, Helekunihi, Barenaba, Kalaukoa, Aiwohi, Nawahi, Halemanu, Mahoe, Nahaku, Wana, Naukana, Nakaleka, Preston, Mahelona, Kahanu, hui ia he 28.
Eia ka poe ma ka apono aku, aole e hopau i ka Papa Ola. Green, Walker, Kakela-opio, Kakela-makua, Moanauli, Ake, Kamika, Paulo, Kaiue, hui ia he 9 wale no, nolaila, ua hooholo ia ka olelo hooholo.
Hoike mai ka Peresidena, i kekahi palapala i waiho ia mai ma ka pakaukau i kakau inoa ia e na kauka 7. Waiho ia e pai a hoolako mai i na hoa o ka hale.
Hoopanee ka Hale.
LA HANA 73.—Poaono Iulai 29
Noi mai o Mr Gay e hapai hou i ka noonoo ana o ka olelo hooholo e hilinai ole ana i ka hana a ka Papa Ola.
Mahope o ka hoopaapaa loihi ana i komo ai na Kakela elua, Smith a me Gay, ma ka apono, a me Messrs Kaai, Preston a me Birch, ma ka aoao kue, ua hoole ia ke noi.
Hoopanee ka Hale.
LA HANA 74—Poakahi Iulai 31.
Halawai ka Ahaolelo e like me ka mau.
Heluheu mai o Mr Preston, he hoopii mai na kauka haole mai o Honolulu, e hoololi hou i ka bila e loaa ai ka lawelawe ana i ka oihana lapaau iloko o keia aupuni, malalo o keia mau kumu. 1 Ua kue keia bila i ke Kumukanawai o ka aina. 2 He lima kakauha keia e kaili wale ana i ko makou pono a me ko makou ike. 3 Aole no makou e lawelawe ana i ka oihana kauka ke hooholo ia keia bila. 4 Ua kupono ole ke hooko ia keia bila i ko oukou hanohano, a ua hoomakaukau pu lakou he bila hou. Waiho ia ka hoopii a me ka bila ma ka papa, a noonoo pu me ka bila mua.
Heluhelu mai o Mr Aiwohi, he hoopii mai Kohala mai, e lilo o kauka Kamikana (Dr Thompson) i kauka kaahele no Hawaii Akau. Waiho ia a noonoo pu me ka Bila Haawina.
Heluhelu mai o mr Naukana, he hoopii mai kekahi kanaka hookahi mai o Waialua, e uku au ia ia i 240 dala, no ka malama ia ana o ka hookolokolo maloko o kona hale, mai 1863 mai a hiki i 1875. Waiho ia a noonoo pu ia me ka Bila Haawina.
Ma ke noi ua hookuu ia au ke'li Isenberg e holo i keia la no Kauai, me ka maopopo ole o ka manawa e hoi mai ai.
Hoike mai ka Peresidena he palapala mai ka Hon. S. M. Kamakau mai, e noi mai ana i kona uku lunamakaainana, i ka ninau ia ana, ua hooholo ia aku kona uku.
Heluhelu mai ke'lii Kaai he olelo hooholo, e haawi ia ka mana i ke Kuhina Waiwai e uku aku $7,790 mai loko ae o na dala i hookaawale ole ia no kekahi hana, no ka lawe ia ana mai nei o na pake mai Kina mai, i keia mau la mai nei. Hooholoia.
Ma ke noi, ua hookuu ia aku o Hon kauai a me Kanoa, e holo i Kauai a hoi mai i ka Poalima.
Heluhelu mai o Hon. Kaai, he olelo hooholo, e uku ia na luna aupuni a pau, i ko lakou uku no ka malama o Iulai 1876, e like me ka Bila Haawina o 1874.
Hoololi mai ke'lii Kapena Roke me na lilo kekahi o na aha kaapuni a pau. Hooholo ia ka olelo hooholo me ka hoololi.
Ma ke noi, ua kapae ia na rula, a heluhelu mua mai la o Mr Nahaku he bila e hoololi ai i ka pauku 485 o ke kanawai kivila, me ka hoolaha mua ole ia.
Ma ke noi, ua kapae hou ia na rula, heluhelu alua ia ka bila, a waiho ia no ke kakau poepoe a ma ka Poaha ae nei e heluhelu akolu ia ai.
NA HANA O KA LA.
Noonoo ia ka Bila Haawina imua o ke komite o ka Hale. Ke'lii Martin ma ka noho.
Hoolako ana i keena o ka Lunakanawai Kiekie $300
Noi o Mr Kanealii Kapae loa.
Hooholoia 300
Pai ana i ka buke 3 o na olelo hooholo o ka aha kiekie $2,100
Noi o Mr Kanealii Kapae loa.
" Nahaku e pai ia ma ka olelo Hawaii a me ka olelo Beritania. Hooholoia.
OIHANA O KO NA AINA E.
Uku o ke Kuhina $10,000
Noi o Mr Kalaukoa 6,000
" Birch e hoopanee i ka noonoo ana i keia haawina mahope.
Noi o Mr Lilikalani 8,000
" Pilipo 7,000
I ka ninau ia ana no ka uku he 10,000, ua hoole ia, he 28 hoole, he 7 ae. No ka 8,000, eia ka poe makemake ana e hoomau no i ka uku o na Kuhina e like me kela kau Ahaolelo, Aholo, Kaiue, Kamauoha, Lilikalani, Naili, Birch, Gay, Helekunihi, Halemanu, Nahaku, Preston, Kaina, hui me 14 alii, like 26, ma ka 8,000.
Eia ka poe ma ka hoemi i mea e pau ai ka pilikia. Na mea mahalo ia, Kanealii, Pilipo, Halstead, Kalaukoa, Aiwohi, Nawahi, Mahoe, Waterhouse, Nakaleka hui ia he 9 wale no mau hoemi lilo ma keia haawina, nolaila ua hooholo ia i 8,000 mau a-la (dala) ka uku no ke Kuhina o ko na aina e.
Uku o ke Kakauolelo $4,000
Noi o Mr Nakaleka 3,000
Hooholoia 4,000
Na lilo keena o na luna ma na aina e Hooholoia 1,500
Pooleta me kela lilo keia lilo 1,800
Noi o Mr Mahoe 1,500
Hooholoia 18,000
Elele i na aina e 6,000
Noi o Mr Pilipo Kapae loa.
Hoopanee ia a mahope.
Na Komisina o ka Moi ma Ladana, Hooholoia 1,600
Kokua a hoihoi mai i na kanaka Hawaii ilihune mai na aina e mai 1,500 Hooholoia.
Hoopau ia ke komite a noho hou ma ka Poakolu. Hoike mai ka Lunahoomalu o ke komite. Aponoia.
Ninau mai ke'lii Kaai i na Kuhina no kana olelo hooholo e noi aku i ka Moi e halawai hou ka Ahakukamalu e noonoo no na dala peso a me sol. Pane mai na Kuhina ke noonoo nei ke aupuni no ia mea.
Ma ke noi, ua hoihoi hou ia au ka hoike a ke komite no ka nana ana i ka Hotele
Heluhelu mai o Mr Nahaku, he olelo hooholo, e noonoo ia ka Bila Haawina kela la keia la. Hooholoia
Hoopanee.
NA ANOAI.
I keia pule ae kakou e lohe mai ai no kekahi lono no ke kuikahi.
Ma Uluwehi, Makaaho. Ua hanau o William Peter Heleaukalani (k,) na Henrietta Thornton i ka la 2 o Augate, 1876.
Ua loaa mai ia makou he lono, no ka make hikiwawe ana o kekahi kanaka ma Wailuku, Maui, aohe nae i maopopo ke kumu o ka make ana.
E haalele ana ke Kilauea i keia pule ae ia Honolulu nei ma ka Poaha, e kipa ana ma na awa ku mau o Maui a me Kawaihae, a e hiki hou ana ia nei i ke kakahiaka Sabati.
Hepa mai nei hoi ka iala kamailio ana. O ka moe kela a kahi itamu a makou o kela pule aku nei. E—hui aku la ha o opiuma me awa, ke palale wale mai nei o mahuna.
LULU I KA MAKANI, E OHI AUANEI I KA PUAHIOHIO.—Ua ikeia kekahi luaui o ka Hawaii ponoi, i maaloalo ae ma ke kaa ma kekahi o na alanui, he ulu pai ia kela hana e ka puka ino o kana waiwai; ka hana ku ia i ka hilahila ia kaua Hawaii.
MAI HOOKIEKIE.—Ma ka auina la o ka la eehia iho nei, i lele liilii ai na huila ekolu o ke kaa o Kama ma Alanui Nuuanu, o na ohua oluna ua poino. Ua oki ka lawelawe ana i ka hiku o ka la, o pau pulu auanei aole opala koe.
WELIWELI UA NALO KELEAWE.—Eia ma ka ulu maia ma Makaaho kahi i pipili mau loa ia e na hoapili o na io bipi ke ikeia'ku e kolaila poe, e mumulu ana, e o ana, a e lele olepelepe ana, aia ka pono o ka pili mua aku i ka heana e waiho ana. Aloha wale ka poe piliwaiwai; he ahi koe ka pili, na Satana nae ke eo.
Ma ke Sabati nei, ua make aku la o Koleka (w,) ma Kulaokahua, he kupunawahine no ko makou makamaka o ke keena humu buke, a no makou no hoi. Ua kahiko loa kona mau makahiki. Ua make oia iloko o ka Haku, a ua hoi aku kona uhane maluna me ka maluhia a me ka manaolana.
LIMA MAEMAE.—I maemae loa nae i ka lawe ana mai i ke o a ka Pake i mea ohiki i ka pepa. Ua ike maka makou i kekahi wahi kanaka o Kukaohialaka, noonoo no, akamai no hoi; no ka mea, ua hoohiki aole e lawelawe i ka pepa, hopu hewa ai i na laau ai laiki a ka pake, i hopuia mai oia nei paa ia mai no ma ka laau, pakele ke kino! O ke kuhihewa anei keia a ka Parisaio?
O ka hooholo ia ana i $10,000 e ka Ahaolelo, no ka Halemaipupule, ke manao nei makou, he hana aloha ana ia, a he hooia ana i ka makou mau uwalo ana, oiai, ua hele puni makou ia kahua, ua hoomaopopo i na ano a me kona kulana, a ke mahalo nei makou, me ka manao, ua hana na hoa hanohano me ka naauao a me ka ike, no ka pomaikai o kekahi poe o ko kakou lahui i loohioia e kela mai ulia.
Ua minamina makou i ka lohe ana mai, no ke ano omaimai o ke Alii Kiaaina o na moku o Kama. Hala keia mau la, aole ikeia o kona mau helehelena oluolu a me ka leo nahenahe maloko o ke keena Ahaolelo. Ke lana nei ka manao e palekana koke ae ana keia pilikia.
HE BEA, INA IHO IO KAUA.—He mea weliweli ka ike ana i kona mau niho, a me kona maiuu, a me kana mau hana. Nui ke aloha a me ke kaumaha i ka ike maka ana e lalau ana i kekahi moa keiki kino palupalu, me kona piopio ae malalo o kona poli. Aohe nae he wahi mea a haalele iho o kela holoholona puni koko. E hai mai i ka puana a ka moe. NANEA.
Ua kokua makou i ka manao o ka nupepa Kalepa P. C. Advertiser o ka Poaono iho nei, e hana ia i uwapo makai ae o ka uwapo hoopae bipi, no ka hiki ana mai o na moku me na mai lele like me ka hebera, alaila, ilaila no e pili aku ai, a lawe aku i na mai ma ka hale i hoomakaukau ia, me ka pili ole mai i na uwapo o uka nei. He manao maikai keia, a aia hoi i na wahaolelo ka hooko ana.
I ka Poakahi iho nei, oiai ia Wahinenui (w) e holo mai ana mai ke alanu mai o Kamoiliili a hiki ma ke kihi o ka pa o L. McCully Esq., ia manawa, ike aku la ia he bipi wahine e hele aku ana mai keia aoao aku. Hoomau mai la kela i ka hele mai me ka manao aohe la he pilikia, aka, i ke kokoke ana, aia hoi, ua holo aku la o bipi wahine, a hookui aku ia kanaka wahine, a hina iho la kela ilalo, noke iho la i ka houhou, a e ole i ike ia mai e kahi poe e ae, pakele ai. Ua eha kona kino, aka, aole no nae he ano pilikia. Eia ka olelo a ka mea nana i lawe mai ka nu ia makou, "e malama na kanaka wahine me na kanaka kane, o hookui hou auanei me bipi wahine a i ole me bipi kane."
Ma ke kakahiaka o ka Poaono i hala iho nei, mahope o ka pau ana iho o ka wati kukiai kakahiaka a na makai o ke kaona nei, ua hoi aku la o Kanaloa (k) kekahi o na makai a hiki i kona hale, a mahope iho o ia manawa, ua hoao iho la oia e oki i kana puu me ka pahi. Ma kahi o ka pomaikai, ua ike aku la kana wahine, a iloko o ke aumeume ikaika loa ana, ua pau ae la kona lima i ka mokumoku, aka, ua pakele ke ola o keia kanaka. Ua ninau ia ke kumu o keia hana naaupo, a ua hai mai oia, ua ano e kona noonoo, ua ano pupule, a hiki ole iaia ke ike i kana mea e hana ana, heaha la ke kumu, aole i maopopo iaia. E pono e malama loa ia ka pahi mai hoohemahema, ina pela io, oiai, aole i ike ia ka manawa e hiki hou mai ai ia mai kuhewa, aka, ina he kumu e ae, ke manao nei makou, a me he la e ike ana no ia ke noonoo maikai iho, he hana naaupo loa ka hoao ana o ke kanaka e uhauha i ke ola makamae, ka makana hiwahiwa hoi a ka Haku lani i haawi mai i keia ao. Ua hauoli makou i ka lohe ana mai, ua loaa au iaia ke kokua a na kauka me ka hikiwawe mahope iho o ka pilikia, ua palekana, a ke noho nei me ka noonoo maikai no. E malama pono oukou e na makamaka iaia, a pela kakou ia kakou iho a pau.
I ka olelo a kahi poe; he kula loa ka ke ala e hiki aku ai i Waianae, aka, ma ke kaupaona ana, ma ka noonoo pakiko ana, a me ka ike naauao maoli o Ukali laua o Pinaau, eia koke ae no ka. He wela ka la a nui na pohaku wahi a kahi poe, a i keia mau kuhikuhi puuone hoi, he keu ka o ka olu mau, a nani pakika ke ala aohe wahi iliili. Eia nae kahi kupanaha, ua hoao laua e holo aku ilaila, a mamua o ka hiki ana i ua ulu niu kaulana nei, ua hoomaka ke akaakaa o ka ili o na ihu o laua, maloo ae la na kani a-i me he ahi la, a hiki ole i na lio ke auau aku, aka, hele malie loa me ka hikaka o na wawae. "Pii mai ka la haalele maua i ke kaono nei me ka eleu, a e iho aku ana ka la i lehua, hoea maua i Waianae me ka naue malie loa, me he la ua loaa i ka mai hokii," wahi a Pinaau. "Nani kela wahi, hoonuu maua i na ano ia he lehulehu o ke kai, a me na hua o ka aina. Auau i kahi wai hui iniki hooipo o Kamaile, a nanea i ka hoolohe i ka leo o ka nalu malalo o ka wehe olu o na lau niu, aka, hookahi nae oi, o ka lealea o na pepeiao i na leo mele o na makika he 100,000,000,000 a oi kini a mano wale aku a me ka maneo o na wawae i ko lakou hoomaneoneo mau, a loaa iho la na moeuhane nanea no ka maua huakai, a me na lae kakaikahi makena wale i hele a uliuli me na lau nahele a luuluu me na hua, aohe wahi mea a aa," wahi a kahi kolohe Ukali. Ua mahalo nui loa, a ua makahehi hoi laua i ka oluolu a me ka hookipa aloha a na kamaaina, a ke lana nei ko makou manao, aole i pau loa ia laua ke ola o ko laila mau makamaka, oiai ua ike makou he keu o na wahi mea hoonuu a anunu.
NA HANAU O MOLOKAI NO 1876.
Apr. 9. Ma Kumimi hanau o Molia k na Luha me Painahele.
Apr. 21. Ma Pohakupili hanau he kaikamahine na K ailieleele me Ilaika.
Iune 5. Ma Moakea hanau o Lilinoe w na Hulualii me Keluia.
NA HANAU O OAHU NO 1876.
Mei. 4, Ma Kunawai hanau he keikikane na Chas. L. Aoppkins ma.
Mei 6. Ma Honolulu hanau he keikikane na James Duncan.
Feb. 27, Ma ia wahi no hanau o Keo k na Keo k me Halekunihi w.
Apr. 25, Ma ia wahi no hanau o Kim eona k na Hookano k me Lahilahi w.
Mei 9, Ma Honuaula hanau o Kainoalalani k na Kahopukahi k me Loisa w.
Huakai makaikai ia Kauai.
[Kakauia no ka LAHUI HAWAII e Mr. D. Keaweamahi.]
Ua hookuuia ke kaula o ka moku kuna Kamaile mai ka uwapo mai no ka holo ana i ka moku o lalo (Kauai) i ka hora 4 P. M. o ka Poaono, July 15. I na pea e poho ana i ka makani i ka ihu hoi o ka moku e eku ana i ke kai, hilinai ae la makou ma ka palekai, a ia'u e nanea ana i ka holo o ka moku, huli ae la au a nana i ke kaona, oia no oe ka manu auaki o ka moana ke kulanakauhale o Honolulu ka halii mai i ke kai, hoomanao ae la au i keia mau lalani mele,
"Ke hao nei na pea heke,
O Maleka i ke hoa la lilo."
Hora 3½ P. M. o ka la Sabati kuu ka heleuma ma ke awa kumoku o Koloa, liuliu ae la no ka lele ana iuka, kau iho la ma ka waapa a holo a pili i ka uwapo, halawai mai la au me na makamaka Rev. Mahoe a me kekahi mau makamaka e ae. A malaila halawai au me kuu makamaka William Kamaka me na lio no maua e hoi ai, pau ke kamailio ana me na hoa, kau ma na lio a hoi aku no Lawai, a i kuu ike ana i keia wahi, a me ke ano o keia kahawai, mahalo no. Ua nui ka laiki a na Pake, a ia maua i hiki mai ai i ka welau o ka pali, lohe au i ka uwa o na Pake me na piula e nakeke ana, ninau aku la au i kuu hoa; heaha keia e nui mai nei ka leo o na Pake? Pane mai la kela, e hoemu ana i ka manu ai laiki, oia keia mau pahu hae e ku nei a puni ka mala laiki. A i kekahi mau la mai, ua hoomaopopo iho la au, he keu ka Pake a ka hoomanawanui i ka malama ana i keia mea he laiki, o ka uwa iho la no ia a po ka la, pela mau iho la, aia no ka pau o ka uwa ana a pau i ke oki ka laiki.
Maanei, ke kokoke mai nei na la no ka hele makaikai ana i ka loa, ka laula, i na puu, i na awawa, i ka ihona, i ka pi ana, i ka au ana i na muliwai o Kauai; a mamua o ka'u hai ana 'ku i ka moolelo piha o ka'u huakai makaikai, ke nonoi aku nei au i ka lokomaikai o ka mea heluhelu, a i kamaaina paha ia Kauai, mai noho a hoahewa iho i ka moolelo a ka malihini no ka like ole me ka lakou i lohe ai, a i ike ai hoi, a oiai no hoi, ua ninau pinepine au i kekahi mau kamaaina, a he like ole na kuhikuhi; nolaila, ke lawe nei au i ka ko'u kamaaina kuhikuhi, a oia keia e kuu pau ia 'ku nei:
Poakahi, Iulai 17, ua hele au me kuu hoahanau W. Kamaka e nana i na hiohiona o Koloa, a i kuu nana ana i kona kulana, ua komo iho la iloko o'u ka mahalo i keia kulanakauhale nui a lehulehu o na hale, (aole e like me ko Honolulu nei ke kowa ole ae) a he awa kumoku kona o Hanakaape, maikai kahi e pili ai ka waapa, a me kahi e lele aku ai na ohua. Aia no hoi ma keia wahi, he kawa auau no na 'lii, o Maulili ka inoa, aia no hoi i keia kawa ke alelo o Hawaii, he pohaku, a maluna ae o keia kawa he mau oawa, oia ka kahi o Kane a me Kanaloa i moe ai, he mau kanaka, aia no hoi ilaila na koi pohaku a laua i oki ai i ka puu pahoehoe a kahe ai ka wai i Maulili. A mahope iki aku olaila kahi i kauia'i o Kawelo i ka lele mahope iho o kona hailukuia ana i ka pohaku i Wahiawa, me ka manao ia ua make, aka, i ka wa i manao ia ai e make, ua ala mai la kela a hele, a o ke ola no ia o Kawelo. ua kokoke loa keia wahi ma ka hale noho o Rev. Mahoe. A ma keia aina no hoi he hui mahiko, aole nae e wili ana ke ko i ko'u wa ilaila, a o ka ona nona keia mahiko, o Charman.
Poalua, Iulai 18, holo no Haena, haalele ia Lawai i ka hora 11½ A. M., kau ae la maua ma na lio a holo aku la a iho a pii he mau alu a hiki ana i Kahoaea, he wahi puu. O kahi keia i oleloia ma ka moolelo o ka wa kahiko, ina he kaua ma Puna, alaila, holo mai la kekahi kanaka aloha o Puna a kau i kaula koali, a kaula e ae paha maluna o keia puu, a me ka puu makai o ke alahele, mukiikii a paa i ka puhala, a ina e hele mai ka huakai o Kona a ike i keia kaula e kau ana, alaila maopopo ia lakou he kaua ko Puna, alaila o ka hoi iho la no ia, o make i ke kaua, a pela no hoi ko Kona ia Puna, a o keia wahi no hoi ka palena e moku ai o Kona a me Puna. Iho aku oia wahi o Hulia, no keia aina keia mau makani elua, o Paupua a me Kealaoli, a nona keia wahi lalani mele,
"O Huleia kai huli lua i ka makani."
Iho aku he kahawai o Opeula, pii ma o a holo aku he kula ia, oia ke kula o Leponui, a iho aku o ke kahawai o Kahoina'kaumulehua, a kipopou hou aku la no maua he kahawai, o Puhi ka inoa, pii ma o, hoea i ke kula o Momokuhookui, ilaila maua i kuupau ai i ka holo o na lio o maua, ke alawa iho mahope, oia no oe "ka pipii a ka wai piula," ke ku o ka e-a o ka lepo iluna, hiki ana maua i Lihue, ua kipa ae maua ma kahi o ko'u makamaka aloha Rev. G. Puuloa, aole kela, manao iho la au ua hele no kela i kana hana, nolaila ua haalele maua i kona wahi, hoopololei aku la maua ma ke alahele, ia maua e hele ana, a iho aku la he kahawai, e ku mai ana he Hale Puhiko, e nome ana na huila wiliko, e pipii ana na ili wai, e kawewe ana na mea hana; a alawa ae la au ma o a maanei, e ulu ana ke ko, aole i kana mai, me he mea la e hoike mai ana ka mea mahiko eia wau a hoea aku, me na palahaku i ka lima, (dala). O ka luna nui o keia mahiko, oia no ke'lii Paulo Isenaba e noho la i Honolulu i ka Ahaolelo. Haalele la Lihue, holo aku la o ke kula o Ha lo a iho ana i kahawai o Kapaia, he mau hale no ko keia kahawai, a ma kekahi aoao o keia kahawai, ka papa apu a Kane. Haaleleia laila, kuupau aku la maua i ka holo a ka lio i ke kula o Kalauokekamani ; pae ana ka leo o kuu hoa; pu ki ia mai ka lio, eia na kupua mamua. Ninau aku la au, owai ia mau kupua? Pane mai la kela; o Kaulana'kane hoi paha, Kaipoleimanu, a me Uukanipo. A ! no lakou ka paha ke mele a'u i lohe ai i Honolulu e oli ia ana e kekahi kanaka i ka Makeke ia.
"Ma-ka ia o Uukanipo,
Hoalohaloha o Kaipoleimanu,
Kau aku i Kaulanakane!!"
Ae mai la kela, pau keia. Ku ana he puu ma ka aoao mauka o ke alanui, o Kalepa ka inoa, o Maunakapu ke kuahiwi, a e pili ana no hoi ma kona aoao o Kamae, he puu no. O ka puu kaua keia o Kawelo i olelo ia ma ke mele penei :
"Alo mai Kamae
Puu kaua a Kawelo i paha ai,
Io—ea, io—ea,"
Huli hoi i kai e lakee mai ana keia one nui, o ke one ka ia o Walio, a nona hoi ka mea i puanaia, "Huli pau ka hele i ke one o Walio!"
Haalele i ka makaikai ana ia laila, hao ae la na kepa, ke kainepu la na wahi ke lo-ua o maua a komo ana i ka hau, o Kahaukomo keia, he wahi powa i ka wa kahiko, hoea mao, holo aku oia kula, a iho ana i ka wai o Wailua. He muliwai nui keia e moe ana mai ka uka a ke kai. A ma ka aoao manei aku o ka muliwai o Wailua, he heiau, o Malaehaakoa ka inoa, a aia hoi ma ka nuku o keia muliwai, o Haula, he wahi pohaku e huli pono ana i ka makani, a ma kona alo he wahi upoho, oia ka kahi e ku ai ke kukui me ka pio ole i ka makani, nolaila, i kapaia ai ia wahi, o ka "Lulu o Hauola," a i kaulana ma ke mele:
"Auhea wale oe e ka wai,
Lana malie i Hauola,"
Pae hoi mai kela aoao o ka muliwai, a mauka ae hoi o ke alanui he wahi kuono, o Holoholoku ka inoa, oia ka kahi hanau o na'lii o ka wa kahiko. Ia oe e haalele iho ai i ka uapo lewa, a hele aku o ke one a hala ia, hiki i kauhale o Kalanialiiloa, he alii hoopapa ia, a ilaila i hoopapa ai ke keiki me na kanaka makua, a eia ka olelo kaulana a ke keiki: "A—mo ke ki! a—mo ke ki!! A—mo ke kikala!! A hala hope ia wahi, pii aku he hoopiina, a hiki i Kaikihaunaka, he wahi kahua palahalaha keia, oia ke kahuahale o Kawelo, a i kaulana hoi ma ke mele:
"Ua wela o Kaikihaunaka;
I ke ahi ka poe—e,"
Hala keia wahi me ka hoololohe o na lio, hehi aku la o ke kula o Kapaa, a eia ianei ke Kalukalu o Kewa, a noonei ka mea i puanaia.
"O ka laula o Kapaa ka'u minamina
O ka nu-a o ke kalukalu i kapuukolu"
Huli ae la ke alo nana i kai, o ka hai mai a ka nalu o Makaiwa, o ka nalu ka keia o na alii e hee ai i ka wa kahiko.
(Aole i pau.)
E HOOLOHE MAI I KA OIAIO.
E ka Awapuhi-pala-i-ka uanoe o Puna.
E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
Ma ka Helu 32 o ka nupepa Kuokoa iho nei o ka la 5 o Augate, ua hoopuka ia kekahi mea oiaio ole, ma ka inoa o na Makaainana o Puna; oia ka mea nana i koi mai i k'au peni, e pale aku i na mea oiaio ole, a e hoike aku hoi i na mea oiaio: He hiki no nae ia'u ke hoomaopopo iho, aole keia na ka hapa nui o na makaainana o Puna, aka, na kekahi mea hookahi no ia, i hoohui pu ia me na noonoo ano lili o kekahi mau mea e ae elua a ekolu paha i kue mai ia'u, oiai, ka wa e koho balota ana. Ma ko'u hoomaopopo ana iho i ke ano o na manao, ua eehia e mai la wau i na halialia ana no ka helehelena o ka mea nana keia hoopuka manao ana. Owai la ia? O ke kaikuahine ia o ka awapuhi pala i ka uanoe o Puna; ke-lia wale la e haihai olelo me ke one o Mahamoku. Aloha wale.
Eia mai ka oiaio: Aole wahi palapala hoopii hookahi no ka Apana o Puna, e kue ana i ke Kahukula Nui, i heluheluia e ka Lunamakaainana o Puna, iloko o keia kau Ahaolelo. Ina e nana iho ana oe e ka mea hoopuka, i ka hoike a ke Komite Hoonaauao, o ka la 9 o Iune au nei; e ike auanei oe i ka oiaio, penei:—
Eono mau palapala hoopii e hoopau ana i ke Kahukula Nui; no Hilo, no Lahaina, no Makawao, no Wailuku, no Hana, no Kaanapali. Auhea ko Puna? Au i moeuhane ai e ka mea i piha i ke kuhihewa me na manao lili. Aole loa e loaa ia oe hookahi, a he pono ia oe e hamau loa, aole wahi pane leo mai; no ka mea, aohe ou kulana e paio mai ai, ua haule loa, a ua nele loa hoi, a maluna ou kou mau kuhihewa a pau, aole ia maluna o na makaainana o Puna.
Ua olelo hou hoi oe, "Ua manao nui ka mea e noho la i noho o Puna, e lilo i Kahukula Nui." Maanei, ua hoopuka ia keia me ke ano epa wale, me ka hoike, he ake nui wau e lilo ia'u ia kulana; pela anei ka oiaio? Na'u anei i olelo aku ia oe? I lohe hoi oe ia wai? O ka oiaio, e hoike mai ana oia me ka hopo ole. Hahaiia ae na inoa oia poe a'u i olelo aku ai, he ake nui au e lilo i Kahukula Nui. Ke olelo nei au me ka oiaio, aole loa e loaa ia oe hookahi mea uhane ma keia honua, a'u i hawanawana aku ai, no ke kulana au i moeuhane mai nei.
E hoolohe mai hoi oe i keia. Iloko o na la waena o Mei aku nei, ua loaa mai ia'u he leta mai kekahi komite mai o Kohala Akau, e noi mai ana e ae aku au, e hana lakou i palapala hoopi e hoopau ana i ke Kahukula Nui, a e hookomo hoi i ko'u inoa ma ia wahi; aka, leta koke aku la wau, me ka hai maopopo aku, aole loa o'u oluolu iki ia mea, aka, palapala hou mai no lakou, e hana ana no lakou i palapala, me ka nana ole i ko'u hoole ana. A leta hou aku no au, e hoole ikaika aku ana hoi ia mea; aka, ua hala e mai la ka lakou palapala hoopii mamua o ka hiki ana aku o ka'u leta, ma o ko lakou Lunamakaainana la; no ia mea, ua noi aku la wau ia Hon. S. Aiwohi i ua palapala la, a ua ae mai oia ia'u e nana i ua palapala la i kona wa i hiki mai ai. I ko'u nana ana, hooholo koke iho la wau, aole loa e ae e heluhelu i ua palapala nei, a i ka hiki ana mai o kekahi lala o ua komite nei, hoike aku la wau, aole loa au i ae e heluhelu ia keia palapala a oukou, a ae mai la kela. Ma ia mea, ua hiki anei i kou noonoo maikai ke olelo iho, he ake nui au e lilo i Kahukula Nui; aole loa i komo ia ano manao iloko o'u, ia oe wale no paha ea. O oe paha kai ake nui e lilo i Lunakula no ka apana o Puna, aole paha?
Eia mai ka oiaio.—Na Mr. Makaimoku e noho Peresidena nei no ke Kulahanai o Hilo i ao mua aku i kekahi poe koho balota ma ke alanui, penei:
"Mai koho oukou ia Nawahi, e hele ana kela e lilo i Kahukula Nui, &c." I ka hiki ana mai o ua poe nei, hai mai ana lakou, ua olelo aku o Mr. Kamauoha pela, a oia ko'u lohe mua ana ma ke kakahiaka o ka la koho balota. Ua hoopukaia keia i mea e koho ole mai ai lakou ia'u; aka, ua haule nae ia manao ino o lakou. Nolaila, e noonoo iho ka poe e heluhelu ana i keia, a e manaoio iho hoi; aole wau i ake e lilo i Kahukula Nui; aka, na na enemi i olelo aku iwaena o kekahi poe, he ake nui wau e lilo ia'u ia kulana.
Iloko o na makahiki i hala ae nei, ua kaheaia mai wau me na palapala maopopo e hoi i Kumu Kokua Elua, no ke Kulanui o Lahainaluna, a ua noonoo akahele iho la wau, a hoole aku la. Ma ia manawa mai no, ua kahea hou ia mai la wau me na palapala maopopo ekolu, e lawe i ka noho ana Lunakanawai Apana no kekahi o na Apana Elua o ka Mokupuni o Hawaii; a ua noonoo au, a hoole aku la. Elua no hoi mau kahea ana mai a kekahi mau Apana e ae, e hoi aku au e noho Kumu-ao no ka lakou mau keiki; noonoo no wau a hoole aku la. He nui wale na makamaka i olelo mai ia'u, i kuu naaupo, i ka ae ole e noho ma kekahi o na hana mua i haawiia mai; aka, ua noho malie no wau. Pehea la, e hiki anei i ka noonoo haakei o ke kaikuahine o ka awapuhi pala i ka ua noe o Puna, ke olelo mai, he ake Oihana wau? Aole loa! Aole iloko o ko'u puuwai ia ano noonoo ana; aka, ina o na enemi nana keia hoolaha oiaio ole, alaila, aohe olelo ana, he pono hapuku mai no, aia ka pono i ka nui; no ka mea, he ake oihana mau ko lakou mau kulana, a he hiki e kuaiia ko lakou wahi ano kuokoa iki me ka waiwai o na oihana.
Eia ka'u rula mau e malama nei:—Na ka Oihana e kahea mai ia'u, aole na'u e kahea au iaia.
E na makaainana o Puna, ke hilinai nei no wau maluna o ko oukou mau pono; a, aole no o'u manao iko no oukou kela palapala lalau ma ka nupepa Kuokoa; aka, na na enemi kakaikahi ia e noho ana iwaena o oukou, ua maopopo no ko lakou mau inoa ia oukou.
Owau iho no me ka haahaa,
JOSEPH NAWAHI.
Honolulu, Aug. 8, 1876.
Olelo Hoolaha
HALE KUAI!
KE HAAWI ia aku nei ka leo ahailono imua o na makamaka a pau o'u. UA WEHE AE NEI AU, ka mea nona ka inoa malalo, he HALE KUAI HOU, ma KAIOPIHI, KOHALA, HAWAII.
o G. C. Akina, Pake.
Aia malaila e loaa ai na LOLE NANI HOU LOA, no na kane, na NANI IHIIHI LILO I KA WAI no ka Kaikamahine opio me na Wahine, a me na Kamalii, no ka uku make pono loa. He emi loa ka lole o na ano a pau, me ka oluolu o na kumukuai. O ka poe a pau e kipa mai ana a kuai, e loaa no na MANUAHI ia lakou me ka nele ole.
6 mo. G. C. AKINA —Pake.
KAA LIO KUAI.
E ninau ia Kale Kauka.
Hookahi KAA LIO nani maikai, a paa no hoi, me ka lawa pono i na hemahema a pau o ke ano o ke KAA, e kuai ia no i ka mea e makemake mai ana no ka uku haahaa loa, kupono no ke Kanaka Hawaii. O ka mea makemake e ike a e hoomaopopo, e kipa i kuu wahi, a e ninau ia'u.
[31-4 t] C. H. JUDD, (KALE KAUKA.)
A. McWAYNE.
Mea Hoomakaukau a Kuai Laau Lapaau.
MA ke kihi o Alanui Papu me Kalepa. E makaukau mau ana me na Waiala o na ano maikai loa, na Kopa Ala, na Limu Huahuakai, a me na mea he nui. O ke ano Aila Hamo Lauoho oi loa o ka maikai maloko o ke Kulanakauhale nei, no ka hapaha dala wale no, (25k.) no ka omole. E kipa mai e hoao i ike pono.
E haawiia no na kukakuka pili i na lau lapaau i kela me keia manawa o ke ao a me ka po.
29-3m.
E. STREHZ,
[AILUENE]
MALAILA E LOAA AI NA ANO LAAU A pau; a me na wai hoomaemae o kela a me keia ano. E hamama mau ana ka ipuka ma na po Poaono a pau. Ma ke kihi o Alanui Papu a me Hotele, ma Monikahaae. 1 1y
J. W. CROWELL,
(KEONI KOLOWELA).
AIA ma Alanui Moi, ma nae iho o ka Hale Kahi Umiumi, Malaila e loaa ai ko oukou hoa'loha, me na kiaha Waimomona o na ano a pau, i awiliia me ke anu huihui o ka hau iniki o ka uka iu o Nuuanu. E naue ae a ike maka iaia, he makamaka oiaio. 19-1y