Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 8, 22 February 1877 — KA PONO MA AMERIKA. Haiolelo a Rev. H. H. Paleka ma Kawaiahao, Feb. 11, 1877. [ARTICLE]

KA PONO MA AMERIKA.

Haiolelo a Rev. H. H. Paleka ma Kawaiahao, Feb. 11, 1877.

in *« th< 'u Ui ) N \ »in>\\ o ka Avsa. I\ v hooniukA knkou o hol«» nuii; Si<iiniluht aku Hialnna o kek.ilii o na ju >ku.klu 110 'iuaho]** o na la a v\v;ilu f li>k ;« m ii ;ui;i na kimhiwi wliuli o k;| (> K:ih*]>.>ni k;i im»a o kA Ainiw <L) kt» »*» o k\i aku ai. o KĀj>:il*kiko U; lio kula»uik.*vul»;tlt> ; i.t m:vlun!i o »;i j>uu. l';t vli i* »o li< >i h i «1.-iuni iwaiMi.i o )i* puu; U4 kukulu m no hoi kok.-ihi ui.iū lul<> m.i n,\ wal.i ku'kio. « la.i ko ;il.ipu o j>u »ku »» IUAI ko iihiilUi «kll :i k.i |>:ik:\ ko:uo 0 kA llAh'. ko H* ;l O h<> «ko« lo.k a ln' lu.iik t; ui.to:i kr u.ia.» ku 1 ktt JV%AJ>U ;i»A m;u 1 u;i inoku iu h o kt l« a uit k«'i.t «uiv>. M » k.H »io.u> hiki'm o k< i ;i»;i iv kjii;»naksuli ilt' o OknliinA. 11«' kuUiisV*uh:th- hou kv i.\. a u.t l:ikina««' !o* k<-jn ulu ;u; i M.Uun* v> n* k vi ah: k.-in *k i «> ho'.o ai ia*i K*lō.|h>ui *ku ;i ioki s k* .».mo hikina o k* *»ii* luKoinA ō ki> kA« *ll« i k.-i hoi.i ow«Ju o k< k.-»-

ka&ial» Poakahi & btoo»iaka e holo,' © holo kiki *na oe i ka po & &»e ke ao, feq© na hoomaha no ka p&ina ana, pela op e iiolo $i a hiki i ke ahiahi Po-, aono, aole nae oe e ike aku i keia aoao oka &i»a. Bliia la hoa aku e iiolo ai, alaila, hoea mai na kapakai o ka moana Atelanika, a me na kulanakauhale o Piladelapia, Ku loka ame Boston. O keia holo ana no ua, ia ewaiu mai kahi aoao a liiki aku i kekahi aoao o ua aina uui puni ole nei, he mea ia e maopopo ai ke akea maoli oka aina. He palahalaha ke nana aku oe, aohe kokoke mai ona kuahi*ri, he mamao loa. A he nui no na haole i na wa mamua i hanau ia mauka o ka aina a nui, a elemakule, a make aku me ka ike ole i ke kai. He nui o Amerika ma ka aina. O kekahi mea a ka malihini e kahaha ai me ka mahalo no lioi, oia ka lehulehu o kanaka. Ma na kulanakauhale nui e ike ia ai ka lehulehu o kanaka. Ma Kapalakiko he mau haneri tausani; pela ma na kauhale ma ka hikina aku. Ama Nu loka ua hiki aku ka heluna o kanaka i ka miliōna a keu. Ma kekahi mau alanui, ua hooke na kanaka no ka paapu loa, elike me kākou e ike nei i na ahiahi Poaono ma ka makeke. Ma Nu loka, ua pii au iluua o kahi oioi o kekahi luakini kaliiko loa, elua hatieri a keu na kapuai ke kiekie, a i ka nana ana ilalo i ke alanui, ua like kauaka me na uaonao ka ]>aapu oke alanui. Ma ka pa hoikeike nui ma PiliuleK'pia, ua kanalima paha tiiusani kanaka i komo i kela la a me keia la, aoi aku i kekahi mau la. O ka hoikeike malaila i oi ae i na mea e ae a puu, oia na kanaka. He mea kupanaha ka nni o na kanaka a me ko lakou ano. E loaa ana ia oe na ano a pau.oke kanaka iwaena oia lahui. O ka nui o na moa e holo ai kaliana kekalii mea a'u e mahalo aku ai. He mea ole ka loa o ke alanui a ine ke kaa wale o na kulanakauliale ina ia aina i ka uwea olelo me ko kaa ahi. O na nuhou o Europa a me Enelani, ua lohe koke ia ma na wahi a pau o Amerik-i. 0 na nu a hou o na kauhale o ka hikiua o Amorika. ua hoolaha kuke ia nO ina na kapakahakai oke komohana. O kekahi liāna nkainai loa. oiakahoolaha mua ia o na kikiao makani e hiki mai aua. Ua hoolalia niau ia ke ano oke ea, ka makani, ka ua. a pela aku i kt*la la amo keia la. Ina he makani nui e hiki mai ana i ka la apopo, ua ike mua ia e ka poo kilo me na mea hana a lakou. a ua hoolaha e ia ma na kapakai nie na hoailona niaopopo, a pela i pakele ni.na moku holo moana he nui wale i na poino o ke kai. Ma na mea e ae he nui na hiohiona o ko laila poe i like me ko keia pae moku o kakou. He nui na hale noho i 110ho ia ¥na haole i haule malalo iho o ka awelika oko Hawaii nei. Aohe ilihune mawaena o kakou i like roe ko laila. Ua.komo au iloko ona hale kalii i ike ole ia ka ilihune a me ka pilikia elike mo ia iwaena o kakou. Ua ike au i kahi poo he pakini ke pa e ai ai, a o ke ko a me ka laiki, iloko o ka pepa kahi i waln ia 110 ka nole i ke pa a nu' ke l>ola. l"a iko au i kahi poe. hookahi wale no noho o ka liale. a o ka paj»a hele kahi e moe ai. O na pilikia oko laila poo, ua like me ko kakou. aoi walo aku. Mo ka luhi eaiai ke kanaka i kana ai. Oka noho ana o ko laila mau ekalosia, na kaumah'a na hookuina, na hooliihia, na hoowalewalo. na kumu e pauaho ai a e kaumaha ai ka manao, ua iiko loallo iue ko kakou nei. Ka ikaika oka Pono. He olelo kaulāna ko kakou: "Ua mau ke ea oka aina ik& pono." Ua hoike maoj>opo ia ka oiaio o keia olelo ma Amei ika. Iloko ona makalōki i hala ae nei, ua halawai kela iahui mo nn hookuiua ln« nui wale; a iloko iho nri o keia inau mahiua, ua pilk>ihoi ka l.ihui inai o a o no ke koho lVresidena, n » ka iunopo|»o ole o ka mua i puka. 1 a jV4onioni na aoao t hia, a ua makeia:iko kekahi pm' e hoohaunaelo, a e w awahi i ka inaluhia oke aupuni. Ma na mokuaiuā o ka hema, he uui na hana ln>.vinainoino. a n » hoopoino ia ke o!a o ki kahi A iloko ilio noi o keia iuau manawa piiikia. o ka [h>uo w.iie no ka i »ea i mnn »i ke « o kela au>j«. l'a oi aku ka ikaika oka pono ni iiuna o na h iu.-ī apiki a kekahi poo, a ni p.u ke anpuni. ā ke hoi hou niai u, ;k » lu.iiuio.i. 11 e ine.i k.unaliao ka ik<> ain aku i ka hoh< mua v> na hauA p, iio inai.-ula. t ah Ouu kokna i ka jhh> ilihmie a me ka j*oe pilikia o iu ano e ao kekalu hua oka Pono nia Anu i ika. Aoh* kakou nei i ike i k i ilihune elikeine ko 1.0i.i p<H> M onm aku nei. u* ik<- ia in.i kek.ihi .il.u.mi in.i ho xxaln k.-ukin> ihu;e. ihmi.-* inakaliiki S. ;ne ki ! >le wehiw. 'u. u,k lu ie n.A «ahi Inn.i .1 nlinli i ke auu, »iwi uo hoi koni ln leln lena. i ka j>>iv>!i. he wahi i« m.i koua lnua. a ma ke aUiiui. utaUh>

j ibio o kekali hale ha&oh&ao Hhi aaa i I helu ai ilok > oka lepo, H&lUn. a»e I ka opala, e o&i aaa i na> wahi paapaa ] p;ilaoa a rue na hanahuna mea ai i kio-: | la ia. E ol i hele ana ia i na huāahuna i loaa a iioo iloko o kona wahi io. , O kona ola ia ana e imi ana iloko o ke anu. wale! AokTpaha kakou i ' ike i ka pilikia elike me ia iwaena o kakou nei. ' Ua komo kino au iloko o : kekahi keena uuku maluna loa o kekahi hale; eh(i alapii e hiki aku ai; he i uoiikumamalua kapuai ka loa, a peia ' no ka laula 0 ua keena nei; eono kapu- | ai ke kiukie, a emi mai. Ua loaa ia'u S iloko oia ru|ui he kanaka opio, he iwakalua a keu ina makahiki; *hookahi wahi papakai&au, a maluiia o laila, he wahi puolo laiki, a he ko, he popo palaoa, a he kiaha waiu; hookahi wahi noho o ka rumi, maluna o ka noho he peia, a uialuna o ka pela he wahi keiki nona na mahina eono e moe ana; ua halii ia ka maluna o ka papahele ma kekuhi aoao o ka rumi. Ua ninau au i ke kanaka, ' 'auhea ka makuahine o ke keiki'?" I mai keia, "ua hele aku nei e imi i hana, a owau kai noho e malama i ka miaua keiki." "Heaha kou mea i hele dle ai i ka hana, a uoho hoi ka wahine ei malania i ke keiki ?" Pane mai kela, "tia mai au, aka, aole au maniio no ia mai ina he kamaa, ua uele au i ke e hele ai iloko o ka hau; he kamaa k<J kou waiiiue, nolaila, oia o niaua kai hele." Aole au i ike i ka iiihune eliko me keia ma Hawaii & puni. He nui ia poe ma na kulauakauhale o Amerika. Aka, aole i haalele ka poe waiwai ia lakou e nele. Olelo mai kekahi luna nui ia'u, maloko o na hale makai o Bosetona, he 64,000 poe ilihune i hoopii I aku iloko o ka makahiki 1876 i kela muu hule i wahi e moe ai no ka po, no ka ilihune. Ikaika no hoi ka poe waiwai i ke kokua ana i na pilikia. Ua kukulu ia na ahahui o kela a me keia ano e pono ai. Ma Bosetona i ka la mua o keia makahiki, ua haawi wale ia he mau tauBani popo palaoa no ia poe. Ua kukulu ia na hale ai ma kela wahi keia wahi, a ua haawi ia na baiota i ka poe ilihuue kupono ke hanai ia, a me ka balota e komo ai lakou e ai a mnona. Ma ka la 16 o lanuari iho nei e liele ana au ma kekahi alanui ma Nu loka, a mawaho ae o kekahi hale, ike aku la au he lalani loihi o ka poo ilihuue, na kane mo na wahine, me na ie ma na liuia e kai lalani aua iloko o ka ruu» nialalo o kekahi hale. Miki koke aku la au a i ke kiai puka, a noi aku la au e ae mai ia'u e koioo e makaikai. Ua ae koke mai oia me ka oluolu loa, a kahea aku la oia i kekahi mea nana ;tu e alakai a e kuhikuhi. Iloko oia hale kalii au i ike ai i na mea iū he | ii'ii wale, ua ku na paila a kiekie, a e \ [munaue ana na kuene i na puolo kuI t>ono i kela a me keia o ka poe pilikia. -Ma kekahi man kulanakauhale, ua wei lie ia na hale ai i ke awiikea o kola la j a me keia la no īia Jx>e iniloli; aole nae i ae ia ka poe palaualeio e komo. Ko ! ka pomuikai o k;t poe i ihune kupono i walo no keia mau pono i hana iu. Pomaikai loa o Hawaii nei no ka ike ole ia o na pilikia ilihuna elike me ko kela aina; aka, he kakaikahi ka poe poI ioli no ka ilihnne iwaena o kakou. i Aka, mai manao kakou no ia kakaikalii ana o ko k;ikou poe ilihune, e haalele aku ia lakou. E pono e inalama kakou ia poe, e kokua akui E imi i hana no na ilihune kupono i ka hana; a o lawolawe maoli kakou e malama i ke ola o ka |>oe hiki ole ke hana. Oiai he nui na mea ino a me na ulia }K>ino iwaena o ko Ameiika, n me na kina; aka nae, ua oi loa ka naui a me na p>maikai. Ho ikaika loa ka pono malaila. H>> holo na hana pono, a he pupu no hoi uia kau wahi. Aka, o ke ano o ka lnhui, he alionui; he poe hooinanawanui kela hiliui; hc mikiala ma ua lnuia m^iikni. Ma na wala a u i hcJp ai, he nui Io« na ninau a ko laila }h» no ka hiliui kauaka Hawaii. Mo ho mea la ua aloha uui.ia kakou ka poo o keia pao moku. E kiei ana lakou ia kakou, a e kau nni Hiia ko lskou manao i keia lahui. Me ho mea la, he īuea nui onkou iiuua o ko lakou hiau niaka. No keaha la? No ko kakou hui anoi ? Aole. No ko kakou waiwai auei ? Aolo. No ko lakou mak*H» an*n i ko kakou «ina, nip k« ake e lilo ia lakou? Aole koa. N\» ko lakou manao aiK'i ua kaulann a akaui ū kakou ? Av»le jH>la. Eia kumu o ko kakou ike ia oiai m<» ua uiaka * ko na aina Uo pulapuU k«īa lahui uo ka Pouo: o ka mumuo o ka l\wo i kanu ia maanei o ka aiua oiai a\4« laliui, *ole au|Htui, {wlaua kupu ia iuh**ijo a im ulu. Ua hlo ka hua mak*k* i laau ul«i |>oaa O ka lanakila aua Wia o ka (Mi a k» Akua. O ka l\*no o Kria|n m« keM aiua, wa ka uwa nawa t htu i k«*a >athui iluaa a ik«» i« mai «• ua aina mmua».>. IKimaikai ka aina, }>otiMuk*i ka-

koii a p&u i Ua $&b& qq & H«waii; ua pōop Iwn ua po«» kon «aa, aole uaa i pgno i» oe tt»o; : aka, na poao i k* H&ka; ka sae» iuhk»' oe i imi, a ao a alakai a hiki i keia wa. | E hoopaa kakoa ika Poāo a paa I mawaena o keia lahai. Mai iioi i tope. I maamae kakou ma ke kiao ame ka naan, Eaoi n& hana x>ono, a e hoolohe i ka Haka.