Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 9, 1 March 1877 — Page 2

Page PDF (1.29 MB)

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
HONOLULU, MARAKI 1, 1877.

Ka Ua.

          "Ka ua i haule mai
          Ma koonei kihapai,
          Ka mea ia e ulu ai
          Na mea kanu nei.
          MA ka po o ka Poakahi iho nei a me ke ao o ka Poalua, he mau kuaua nui kai haule mai maluna o ka moku aina o Oahu nei. Ua ma-u ka aina ; a me he mea la ua ma-u pu me na manao kuea o ka poe hakaka no na wai ma na kuauna kaika o kakou ; a ua pohala ae ka manao maule o ka poe mahiai. Aole poina ia makou na hooilo ua nui o na kau i hala ae. He nui loa ka ua iloko o ia mau makahiki. Ua hoopiha ia na kiowai a me na punawai, a me na kahawai o na kuahiwi. Piha ka aina i ka wai ia wa. Na na kuaua nui o ka hooilo i hoolawa i ka wai no na mahina ua ole o ke kau. Iloko o keia mau makahiki iho nei, ua like ole ka nui o ka ua me na wa mamua.
          No ke aha keia nele i ka ua? Ua olelo ka poe naauao, o na ululaau nui oia ka mea nana e ume mai i na ao ua maluna o ka aina. Ua ike ia no hoi ma na aina kahiko e like me Aigupita a me kekahi mau wahi e ae, i ka wa i neoneo ai ka aina i na ululaau o ka uuku iho la no ia o ka ua, a maloo iho la na kahawai. Aka ma na wahi i hooulu hou ia'i na ululaau ua hoi hou mai ka ua ma ia mau wahi. Ua maa no hoi ka poe kamaaina o Maui i ka ike ana aku i na kuaua o Koolau e nihi hele mai ana maluna o na ululaau o Haleakala a mawaho mai o Makawao o ka nalowale ae la no ia o ka ua, aohe hele loa aku i na aina panoa o kula. Me he mea la, e hooiaio mai ana keia, o na ululaau nui kekahi mea e kokua ana i ka aina ma ka ume ana mai i na ao ua.
          Ina he mae hiki ke hooulu ia na laau a paapu maluna o na aina panoa o kakou, he pomaikai nui ia no na mea a pau. He mea ulu hikiwawe ka laau kiawe ma na aina maloo, e like me na aina o Kona nei, Oahu. Ina e kanu ia ke kiawe mai Pawaa aku a hiki i ka Lae o Makapuu; a mai Kapalama aku a hiki i Waianae; Mai Lahaina aku a hiki i na pali o Aalaloloa, a me Kamaalaea, Honuaula; a mai Kawaiahae aku a hiki i Kona Hema, iloko iho no paha o na makahiki he iwakalua e ike ia ai ka waiwai nui o keia mau ululaau—he wahie, he lanahu, a he ai na na holoholona, a he mea e ma-u ai na aina e pili ana.
          Ua mahalo makou i ka lawelawe ana o ke aupuni e hookaawale i na holoholona mai ka aina aku o Nuuanu. He pono e hoookapu loa ia kela awawa, aole e ae ia na holoholona hoopau nahelehele e hele wale malaila. E kapu loa ia wahi no na mea ulu, no na manu a me na dia paha. Pehea no hoi ke hookaawale ia kau wahi ma ke ano he Park, a e kapaia o Kamehameha Pa, a i ole ia o Kaahumanu Pa?

He Makaikai ana ia Ame-a me ka Hoikeike Ceneteniela ma Piladelepia.
[Kakau ia e H. H. Paleka.]
Helu 1.

          EHIKU la e holo ai maluna o na kaa ahi mai Kaleponi aku, alaila ike aku oe i ke kulanakauhale o Piladelepia, kahi i kukuluia ai ka hoikeike nui o ka honua nei, i hookuu ia i ka la 10 o Novemaba o ka makahiki i hala ae nei. O ka nui o ka aina i paa i keia kulanakauhale, he 130 mile kuea. He 800,000 ka nui o na kanaka, a he 150,000 na hale. E kahe ana ka muliwai Delaware ma ka aoao hikina o ke kulanakauhale, a ma kapa o ka muliwai na uapo nui, kahi a na moku o na ano a pau e hoopili ai no ka hoolei ana a me ka hooili ana i na ukana. O ka muliwai Schuylkill, oia kekahi muliwai iloko o ke kulanakauhale, a mailoko ae olaila i hoolako ia ai ka wai o ka kulanakauhale. Mai ka makahiki 1799 ka lawe ia ana mai o ka wai o ka muliwai Schuylkill no na pono o ka poe noho ma Piladelepia. Na na enekini nui i hoohele ia e ka wai o ka muliwai (aole ka mahu) e hapai i ka wai iloko o na paipu nui, a halihali ia aku la a iluna o ke kahi puu, malaila kahi i hookahe ia iloko o kekahi kio wai nui i hoopuni ia a paa i ka pa. Mai loko aku o keia loko nui i puunaue ia ai ka wai iloko o ke kulanakauhale. He mau kiowai nui e ae kekahi ma ke kulanakauhale.
          Ia oe e komo aku ai iloko o Fairmount Pa mai ka hema mai, o na hale o ka oihana wai kau e ike mua aku ai. He mau hale nui a maikai no hoi. Ua hana ia ka mano iloko o ka muliwai, me na papa manoanoa, ma kapa muliwai e pili kokoke ana i ka mano, na hale e ku nei a maloko o na hale na enekini huki wai. O ka pa e puni ana mawaho, ua kanu ia i na laau a me na pua maikai, a ua malama ia na alanui me ka mikioi. Ina e pii aku oe iluna o ka lanai maluna o kekahi o ua mau hale nei e ike ana oe makai aku o kahi au e ku la he uapo hou maluna o ka muliwai, e hoohui ana i ke alanui ma kahi aoao me ko kekahi aoao. He nui  na uapo, no kamea, ke kahe la ka muliwai iwaena o ke kulanakauhale, aka, o keia uapo, he mea hou ia, a he akamai loa ka hana ia ana. He 1274 kapuai ka loa, a o ka pio mawaena konu, maluna ponoi o ka wai, he 350 kapuai ke akea. Elua alanui ma keia uapo, maluna a malalo; he 48 kapuai ke akea, me na alanui liilii ma na aoao no ka poe hele wawae. He uapo hao keia, he maikai kona kii, a he mea hiki i ka malihini ke makaikai i kona mau hiona no na hora elilma a eono me ka molowa ole, aohe pau o ka makemake. Ina e hele hou aku oe ma ka hikina mai keia wahi aku, e loaa ana he uapo hou. He uapo hou loa keia, ua wehe ia kona alanui no ka poe hele ma ka la 4 o Iulai 1874. He uapo hao no keia; he 1000 kapuai ka loa, a he 52 kapuai ke kiekie mai luna ae o ka ili o ka wai. Elima pio nui o keia uapo. O ka laula o ke ala he 67 kapuai, a o na ala hele liilii ma na aoao no ka poe hele wawae, he 16 kapuai ka laula, a ua halii ia i ka papa pohaku; a o ke alanui mawaena, kahi a na kaa e holo ai, ua halii ia me na pohaku onionio. O keia uapo, oia kekahi o na hana akamai loa. Ua hoonani ia na aoao o keia uapo me na kii metala o na manu a me na mea ulu o kela ano keia ano.
          O Fairmont Park, oia ka oi o na Pa oia ano ma ka honua nei, he 3000 eka maloko. He pa i hookaawale ia no ka hooulu ana i na mea maikai, a i wahi e luana ai no ka lehulehu, elike me Kapiolani Pa e manao ia nei ma Waikiki. O ke kumu nae i ulu ai ka manao iloko o ko Piladelepia poe kamaaina e hana i keia Pa, oia no ka wai o ke kulanakauhale. No ka mea, ua holo loa ka hana a ka poe kukulu enekini hana no  na mikini o kela ano keia ano ma kapa o ka muliwai Schuylkill, a e ane paa loa ana ka aina i na hale hana, a e lilo ana ka wai e pono ai ke kulanakauhale. Nolaila, ua hookapu ia, a ua hana ia keia Pa, a ua hoomalu ia i kumu e koe mai ai ka wai no ke kulanakauhale.
(Aole i pau.)

Ka Nu Hou o Hawaii.
Iho ka Pele i kai o Kona.
IMUPUHI O KAI O KEEI,
Lilo na Ko'a Kahala i Ipuhao Paila.
KAU KA WELI O NA KAMAAINA.
MOE MAKE O KILAUEA I KA HOLO!!

          "Ua Kauluwela ka uka i Ooluea,
          Ua haohia ka papa wela nopu,
          Ua mokuhia kahakai i Keei e."
          Mai na lono i hoikeia malalo iho i loaa mai ia makou, ua hiki ia makou ke hoomaikeike aku i ko makou poe tausani heluhelu o keia kakahiaka i na mea e pili ana i ko ka Wahine o ka lua hoa'na i kana ahi iluna o kona home kuahiwi ma Mokuaweoweo i Mauna Loa, a  me kana huakaihele i ka auau kai, ma ke kai maokioki o Keei i Kona Hema. A ma o keia a hou ana, ua puana hou ae na keiki kamaaina, o ke keu keia o ka a ikaika o ke ahi i ko na makahiki i hala, a ka pele e iho ana i kai o Kiholo a me Kau.
          O kekahi mea haohao nui a na kamaaina, a he mea hoi i maa ia lakou, oia keia. Mamua o ka a ikaika loa ana a ke ahi, ha mau aina olai ikaika kekahi e hoonaueue ai i ka aina mamua ae o ka hoike a maka ana o ke ahi i kana hana. Aole hoi pela keia, aole he mau olai oolea i hoonaue ae ia Hawaii a puni e like me ka maa. Aka, mamua ae o ka po o ka la 14 o Feb., ua ike wale ia aku ka punohu ikaika ana o ka uwahi mai ka lua ae i haiia maluna. A ma ka po o ka la i haiia ae la, ua ike ia ka a ikaika loa ana e na wahi a puni o Hawaii.
          Ma Hilo i ka po o ka la 14 o Feb., a i ka hora 9 paha, ua hiki i na maka o na mea a pau ke ike pono aku i ka a ana a ke ahi, a o ka poe a pau i lako i na ohenana, ua hoohuli aku la lakou i ka lakou mau mea nana ilaila, a haka pono malie aku la. Ua pii ikaika loa ke ahi me na kolamu uahi panopano e wili ana me ka lapalapa oko'ko o ka ula o ke ahi, a he hiki ke ike ia aku ka pualena o ke aouli lani. Ua ana ia ke kiekie io o ke kia ahi malamalama o ia puoho ana, a ua loaa he 9° 40m., a o ka palahalaha o kona punohu uwahi he 18°. Aole ma ke koho wale ia ana ana, aka, ua ana ia me kekahi ohe ana huinakolu i ike mau ia ma na moku okohola, a i kapaia kona inoa he quadrant, (mea imi latitu paha) ua ana pono ia keia huina kiekie e ko makou makamaka opio oiaio ka Hon. J. Nawahi o ka Ua Kanilehua o Hilo, a ma keia he huina kiekie loa io ia i hilinai nui ia.
          Ma Kawaihae hoi ke nana aku i ua po la o ka la 14 i haiia, he mea ano e a pahaohao ka hana a ke ahi ma ka ike aku a ko laila poe. Ua hoolele ae la ke ahi i mau kolamu loloa a kai lalani aku la ma ke ano iho i kai, a maluna iho o na welau pakahi o keia mau kolamu, he punohu uwahi nui pohukuhuku i hoomalamalama ia e ka wena o ua mau kolamu ahi la, a hoano e ae la i ua punohu nei me he ano eheu manu la, a i ole ia, i mau laeuwahi elua, i uka a i kai.
          Ma Kona hoi, aohe maopopo loa o ka a maikai ana a ke ahi, no ka mea, ua alaiia mai lakou e ke kuahiwi mauna o Hualalai e moe akau komohana ana, aka, o ka wena ula malamalama nae o ke aouli kai hoomaopopo ia aku e ko Kona poe ke a hou nei ke ahi.
          Mai Kau mai hoi ke nana ia, me he la ka ua uhi paa ia ka piko mauna a puni o Mauna Loa e ke ahi, a he makaawela nui launa ole ia ke nana ia'ku. No keia mea, ua ulu ae la na manao pihoihoi nui i ko laila poe, a manao iho la e haalele i na home a nee aku ma kahi e, no ka manaoia e iho hou ana ka pele ma Kau, ua haule wale nae ia mau manao mauele e ke kualilii o ka a nui a me ka pio honua ana o ke ahi i kekahi mau la mai.
          Me he mea la, ma ka po paha o ka la 22 iho nei, ua ikeia kekahi ahi e ko Kona poe e a mai ana he mau mile ka loihi ma kai mai o Pohaku o Hanalei. Ua ulu ae la na manao hoopaapaa o kekahi poe, he ahi imu lanahu, a i ole, he makaawela. Ua a ae ua ahi nei mai ka uuku a i ka nui loa ana. A ike maopopo ia iho la e iho ana ka pele ma Kona. A i ke ao ana ae, la 23, ua pio loa iho la ua ahi nei ; a i ka hora 3 paha o ka wanaao la 24, ike ia aku la ke ahi e a ana maloko o ke kai mawaho aku o Keei, a no keia mea, pio-o ae la na kamaaina o ia wahi, a auhee aku la kekahi poe i kula, a hoololohe no kekahi poe. Iloko o keia wa a ka pele e a nei, e hana ano e ana na ahi, me he lau laau la, a i kahi wa; me he wai pipii la a me na ano he nui wale e hewa ai ka maka, a e poina ai ka noonoo i ka mea he makahehi.
         
I ka wa nae a ka pele e a ana ma Hualalai, aole i ike ka poe oluna o Kilau-a, no ka mea, aia lakou i Kau, a ma ka huli hoi ana mai, ua halawai mua lakou me na pohaku pele okaoka e lana hele aku ana i ka ilikai. A i ke kokoke ana mai, ike pono nui mai i ka "haa-hula lea a ke ahi i kai o Keei-e, he olioli aloha."
         
I ka wa a na ohua makaikai pele o ke Kilauea i ike mai ai i ka pele ma ke kai, ua makahehi nui lakou i ka olioli, no ka pomaikai o ka lakou huakai, ua kuu ia na waapa ma ia auina la, a holo aku kekahi poe e ohi i na pohaku pele e lana hele ana ma ka ilikai, a lawe mai la i mea hoikeike imua o na maka lehulehu ike pele ole o Houolulu nei. A pela iho la ko makou lono. A malia paha o loaa mai he mau lono hou ia kakou ma keia mua iho.
          O kekahi mau lono mawaho ae ua ili pono ka o Kilauea iluna o kahi e puapuai ana ke kai, a moe make aku la oia i ka holo me kona mau ohua a mamao kupono.
          Mailoko mai o keia mau lono maluna ae, ua haiia mai, aohe wahi poino o kanaka, aka, he mau ko'a lawaia Opelu me ke Kahala maloko o ka hohonu kai hoopoino ia. A ua manaoia e lilo paha auanei ia wahi i lae hou.

Na Kamahele i ka uka o Puna.
Mahele 4.

          Eia makou i ka niu moe o Kalapana i keia wa, a ma ka nana ana aku hoi i ke ano o keia wahi, ua paapu ia no hoi e na ulu niu me na ulu puhala, a he ano kamoe aku iluna ka waihona o ka aina. Hookipa oluolu loa ia makou e na kamaaina oia wahi a makou i moe ai; a ma ka hora 10 oia kakahiaka, haalele aku la hoi makou ia wahi, a hoomaka mai la e hele iloko o na kipona enaena o ka la e pahola pono mai ana imua o makou. He oiaio no hoi, he makena no hoi na a-a ma kela a me keia wahi a ka maka e au ae ai, aka, mei no hoi ka ulu wehiwehi i na ulu laau ohia, puhala, kukui niu, e ulu ana maluna oia mau a-a a me na pahoehoe. O Puna, he aina ano palahalaha oia, e kamoe malie aku ana iluna a hiki i na mauna, a, aole no hoi he mau awa kumoku kupono o kona mau kapa kahakai. Oiai makou e naue ana no na mile he 27 a hiki i ke Ili-palanehe i ke kai, e honi ae ana no hoi makou i ke ala o ka hala e pala mai ana ma hai o ke alanui, a hoomanao ae la i kona inoa hoomahie, o "Puna Paia ala i ka hala." Ua maa na kini oia aina i ka lei i ka hala, a pau ka lei ana, kau aku no na lei ma ka paia o na hale; a i ka wa moe o ka po, oiai na ahe kehau e pa kolonahe iho ana, alaila, oia ka wa a na kamahele ma ke alanui e honi ai i ke ala o ka hala, a i kona komo ana aku iloko o kolaila mau home (iloko o na la o na kupuna) a pili ma ka paia, a nana ae a puni, e ike ia aku no auanei na lei hala e kuu welu mai ana, ua hele a puia i ke ala; oia ko Puna mea i kaulana ai, "Ka Paia ala i ka hala." Aia kaawale ko laila keiki ma kekahi wahi e aku, a halialia hou mai ke aloha no kona home kulaiwi, alaila, e hoomanao ae no ia i neia mau wahi lalani mele:
          "E hoi, e hoi no ke aloha
          I ka Paia ala i ka hala,
          Ke hone mai nei e ka Iwi polena
          I ka uka paoa i ke ala o Puna."
          He nui wale paha hoi na wahi pana o Puna, aka, no ko makou awiwi loa hoi, aole makou i ike maka ia mau wahi. Ia makou nae i hiki mai ai ma Kalehua a nana ae ma ia wahi a puni, he wahi ano mauna liilii kolaila, i uliuli i na kukui, na ulu a me na niu malaila, a ma kolaila kahakai ae a me na wahi e hoopuni mai ana, he mau wahi no i kaulana o Puna, pela mai hoi kamaaina ka hahai mai. Aia ilaila o Haehae kahi a ka la e hiki mai ai ; ilaila ka hoi Kamiloholu i Waiakaea, ilaila no hoi na wai auau e mehana ai ; i uka ae olaila, kahi kaulana i holo ai o Kahawalu maluna o kona holua, oiai kona hoohoka ana i ko makou kupuna wahine.
          Ma ka nana ana aku no hoi ia Puna, he makena io no hoi ke a-a a me ka pahoehoe, aka, ua aloha no ko laila keiki i kona one hanau, a he mea ole wale no ia mau mea iaia.
          Ua uhi mai ka noenoe poeleele o ke ahiahi ia makou i maalo iho ai ma ke alo o na lehua nenee o Hopoe, a ike aku no nae makou i na kumu lehua i ke kuku mai, a hoomanao ae la ia mau wahi lalani mele—
          "E lilii lehua o Hopoe,
          E popohe mai nei i ke pili,
          E pili ke aloha me oe
          Me ka ua kilihune o uka."
         
I anei pu no hoi Ka wai koolihilihi, a ua mamao iki ae kona home noho makai ae o ko makou ala e hele nei. He ano kaulana ia ma kona inoa i ka olelo a ko Puna poe ; aka nae, he waiho mehameha wale iho no oia iwaena o na mau wahi kumu lehua nenee i ka pahoehoe, ua punahele nae ia wahi wai, a ua holo no hoi ma na mele:
          "Kaua i ka nani o Puna
          I ka inu Waikoolihilihi,
          I ka wai haale i ka papa
          E olu ai o ka halia.
          Ma ka hora 7 oia ahiahi, hiki ana hoi makou i ka Iliili nehe i ke kai o Alaamanu, a ilaila i hui ai me na hoa'loha mai Hanakahi mai, oiai ua ukali mai no ke aloha i na lehua o Haena. Hooluana a moe malaila no na po elua; a ia makou i noho ai ilaila, a hele aku la e holoholo ma kolaila kahakai, he oe wale no na ke ili i ka ae kai, oiai na nalu liiii e hoaleale mai ana; aole no e hiki ia oe ke hele nihi me ka oe ole a palanehe ole hoi; he ike maka keia, a ua hoao no hoi; ae, oia no ka keia mau lalani e halia mai nei la—
          "O ka nehe a ke ili i ke kai o Puna
          Eena na manu i ka lehua,
          O ka loku ae a ka ua i ka hala
          Hoi luuluu ke aloha i ka nahele."
          Haalele makou ia wahi me na hookipa aloha ia e na kamaaina. Ma ka hora 10 A. M., Poakahi, a hoi pu mai la me na hoa'loha i ukali ae ai. O Haena ka aina hope loa o Puna ma keia huakai, a komo aku i na uluwehiwehi o Panaewa. Ia makou i hele aku ai no na mile 3 paha a oi ae, alaila hiki mai i ka palena e kaawale ai o Puna a me Hilo, a he kumu ohia nui ia mauka o ke alanui, a me na ulu laau e pohai mai ana mahope iho; o Mawae hoi ka inoa o keia wahi, a oiai e ahe malie mai ana mahope o makou he mau kolonahe palanehe malie i puia i ke ala hinano, a huihui iho ana i ko makou mau papalina; a i mai, i hookahi a'u pane ia oukou e na kamahele i ka uka o Puna, e oluolu e na puuwai opio, e lawe i ke ala anuhea o ka uka o Puna, i hei hoomanao iho ai i kahi a ko oukou mau kapuai i hele mai nei. Aohe a makou mea i ike ai e maalo ae ana imua o ko makou mau maka, aka, o na olina halialia aloha i ke ala, oiaio no ka kekahi mau lalani mele, i olelo mai ai—
          "O ka pa mai a ka Puulena,
          Halihali mai ana i ke ala
          Ua paoa wale no ia uka
          I ka hoopo ia e ke onaona."
(Aole i pau.)

HE NANE.

E KA LAHUI HAWAII E; Aloha oe.
          E oluolu ia e kou agena, e hookipa aku i nei wahi ukana, a nau e hoike aku imua o ka poe i hele a piha noiau imi nane. Penei no ia:
          Heaha ka loa i like ole me kona laula o kona ili no ia o waho, o ka huina o kona mau wawae, 'he 8 no ia, e hele ana oia imua o ka poe kiekie a me ka poe haahaa, aole e loaa kona hoowahawaha ia.
          Ua lawa no ko'u manao, e loaa ana no ia oukou, ke like na halau i ao ia ai.
Me ke aloha.  G. W. KALOHAI.
Honolulu, Feb. 26, 1877.

Pane ia M. Poohea a me ka EkaleSIA KALUAAHA.

E ka Luna Hooponopono; e oluolu oe e waiho aku au he pane no ka olelo pane a M.      Poohea ma, i puka ma kau nupepa, o ka la 15 o Feb. i hala.
          Ua heluhelu au me ka nana pono i na olelo a pau o ia pane, a eia na mea i maopopo lea.
          1—Ke hooia mai nei ka olelo pane a ka Ekalesia Kaluaaha i ka oiaio o kuu moolelo.
          Ina e hoomanao iho ana ka mea heluhelu i na mea a'u i kakau ai, a e nana pu hoi i ka olelo pane a lakou la, alaila, e maopopo lea auanei, aole i kue mai ka lakou olelo pane i kuu moolelo i kakau ai; aka, ke hooia mai nei lakou. He hoailona ia o ka oiaio o ka moolelo, &c.
          Ua makaukau au e kuhikuhi pakahi aku na wahi o kuu moolelo i hooiaio ia mai e ka olelo pane a lakou; aka, o hooluhi aku auanei au i ka Luna Hooponopono, nolaila, ke waiho ae nei au i ke kuhikuhi pakahi ana'ku, a e nee aku imua ma kekahi manao hou.
          2—Ua kina ka olelo pane ma kahi e pili ana i kuu leta i ka Ekalesia.
          Eia ke kina. Ua huna o M. Poohea i kekahi mau olelo ano nui, a ikaika hoi o kuu leta i hoouna aku ai i ka Ekalesia.
          E oluolu paha oe e ka Luna Hooponopono, e noi hou aku i ka Ekalesia Kaluaaha, e like me kau noi ana mamua 'ku nei, e pane mai ma ko lakou aoao, no kela koena olelo o kuu leta ia lakou, no ka mea, ua huna o M. Poohea, ko lakou Kakauolelo, a ua hoike poomuku mai nei.
          Ua maopopo ia'u keia kina o ka olelo pane, no ka mea, eia no ia'u ke kope o kela leta a'u i kakau ai na ua Ekalesia la.
          3—Ua hookomo wale mai o M. Poohea i na manao koho wale, ka mea hiki ole iaia a ia lakou hoi, ke hooiaio mai ma ia olelo a lakou. A ma ia mea, ua haule loa ka olelo pane a lakou malalo iho o ka oiaio; a nolaila, ke hookomo wale mai la no i mau manao koho wale, ka mea i kupono ole i ke kumu pane. A heaha ia manao koho wale?
          Eia, o kela mau olelo e i ana penei, "i hoaiai mai nei i na maka o ka lehulehu i mea e koho hou ia'i e kekahi ekalesia o kahi apana kahu ole, &c." Oia na manao koho lalau wale a ka mea i manao huhu.
          E hoolohe mai i ka oiaio. Aole au he ake, a he kuko, a he makemake oihana e noho nei; aole no hoi i lia e kahea ia mai e kahi apana kahu ole; aole ia mea ma keia waihona manao, mai ko'u wa i imi ai ia ike a hiki i keia wa.
          E hoolohe hou i ka oiaio, a o ka oiaio ke paluku aku i ka lakou mau manao koho wale.
          1 Komo au i ke Kula Kahunapule ma Wailuku, Maui, i ka M. H. 1863; aole no ke kuko, ka lia a me ka makemake e noho kahu ma kahi kihapai ia komo ana, aka, ne ka makemake no e loaa kau wahi ike ma ia mea.
          2 Pau ko'u mau makahiki elua ma ke Kula Kahunapule, holo au i Honolulu, a noho malaila, aole no au i ake e noho kahu ma kekahi wahi. Ma ka oluolu o Rev. H. H. Paleka a me Rev. L. H. Kulika, ua imi ae laua ia'u a loaa ma Waikahalulu nei, a ua noi mai ia'u ina wau e oluolu e lawelawe ma ka ekalesia o hauula, Koolauloa, Oahu, ma ke ano he haiolelo. Ua ae aku la au, a hele ilaila. Aole no ake, &c. ia hele ana.
          3 Hala hookahi makahiki o kuu lawelawe ana ma Hauula, hooholo manao au, e waiho aku i ka hana malaila. Ma ia wa no, maheleia ka ekalesia o Hauula, a kaawale o Kahana he ekalesia okoa; oia ka M. H. 1867. Aole au i ake e noho kahu no Kahana; aka, ua koho pono mai lakou ia'u i kahu no lakou, a hoonohoia e na komite a ka aha o Oahu nei i hoouna ai e mahele ia Hauula, oia na Rev. Kulika, Kuaea a me Poli. Aole na'u ia i kuko a i ake aku hoi e noho kahu no ka ekalesia o Kahana.
          4 Noho au ma ka ekalesia o Kahana no na makahiki ehiku, aole i ake aku i ekalesia hou e noho kahu ai, aole no hoi i ake e noho kahu no kekahi ekalesia nui ae, a hiki wale i ka loaa ana mai o ka palapala a ka Ekalesia Kaluaaha ia'u. Aole na'u ia la i ake aku e noho kahu no Kaluaaha; na Kaluaaha no i palapala mai, noi mai, kahea mai, a i kii mai, &c.
          5 Noho au ma Kaluaaha no na makahiki elua; a malalo o na kumu eono, ua hooholo paa au e waiho i ka noho kahu ana no ka Ekalesia Kaluaaha, a ua aponoia e ka Aha Lunakahiko o Maui. Mai ia wa a hiki i keia manawa, aohe au i ake e noho kahu ma kekahi apana kahu ole, e like me ka M. Pohea i kikoi wale mai ai, he ole loa.
          O ko'u rula e noho nei, eia no ia. Na ka oihana no e kono mai, e hele mai, &c. Oia ka pane aku i na olelo pane a lakou.
          A e ike hoi ka lehulehu, aohe kumu pono o kela mau manao koho wale. Ua nele maoli no ke nana ia ma ka'u moolelo i kakau ai. No ka mea, aole i kakauia me na manao koho wale, a me na manao pono ole.
Owau no me ka manao ino ole.
E. KEKOA.
Honolulu, Feb. 17, 1877.

          AIA I KA MOKU O KEAWE.—O ko kakou makamaka, a o ko makou kokua a kokoolua hoi ma ka lawelawe ana no na pomaikai o keia pepa, o KAHIKINA KELEKONA, ua holo i kela pule maluna o Kilauea no ka makaikai ana ia Hawaii, a oiai oia e kaawale ana, e hookaulua iki ia ka moolelo o Leon Rose. Mai ka peni mai a Kelekona e waiwai nui ana na makamaka ke hoi mai ia me na mea hou o ka aina o Pele.

NU HOU MAI KA PAE AINA O NUUHIWA.
He wahi hapa o ka Leka mai ia Rev. J. Kekela mai ia J. F. Pogue.

          Novemaba 9.—Kau mai la elua waapa no kekahi moku i pau i ke ahi, 22 kanaka ka nui, a hookahi kanaka i make, hookahi waapa i kahuli a make, he 26 la ka holo ana mai a kau i Puamau nei i na mile 23000. Aia ma ka Lat. 31° 30s. Long. 108° 20w., ma ka la 15 o Okatoba ka wela ana. Ua ane like lakou me ka poe ona rama i ke kau ana mai, ua ai pakiko lakou i ka ai, pela ka wai, a pomaikai lakou i ke kau ana ma Puamau nei. A o maua no e hookipa i keia poe malihini (22). Ua noho iki kekahi poe ma kahi o ke alii o ka pope, a manao mai la ia e hao, a e aua i ka waapa nona; a ma ko'u alakai ana i ke kapena, penei oe e hana ai, a penei hoi, ua pau ia pilikia. Ua oluolu maua o Naomi e kokua aloha i ke kapena me kona mau kela, me ka manao ole i ka mea e loaa mai iaia mai.
          O John Stuard ke kapena, a o Ada Iredale ka inoa o ka moku. He moku hao, e lawe ana i ka lanahu i Kaleponi no Liwapula mai. E ike paha oe i ka moolelo a ke kapena ma na nupepa o Kaleponi ke hoouna ia ma Honolulu o keia leta, e haawi au ma ka lima o keia Capt. John Stuard e lawe ma Kaleponi a nana e hoouna ma Honolulu.

Ka maka ano e o ka ike.

          Ua hoolaha ia ma kekahi nupepa o Enelani, ka loaa ana i kekahi keiki opiopio o na maka ike kupanaha loa i oi loa aku mamua o na maka o na kanaka a pau, a ua like hoi ka ikaika o ka ike o kona mau maka, me ko ka ohe hoonui ike i pakui ia, a eia kau wahi moolelo pokole no ua kanaka opiopio la :
          I kona wa opiopio loa, ua loaa oia i kekahi mai ano e ma ka maka, a ua manao wale ia e makapo ana oia. Aka, mahope iki mai, ua hoomaka mai la ke ola ana o ua mai nei; a mai ua mai ana la i hoano e ia ai na mea ike oloko o ka onohi o kona mau maka, a ua hoonui ia ae hoi na kihi o ka onohi i na hapa like ole ekolu, a o kela me keia hapa, ua hoopuni ia e ke apo uliuli, a iwaena konu o kela mau apo kahi onohi iki, aka, he uuku loa nae, ua ane like paha me ke anapuni o ke poo o ke kui-pine uuku loa. Aohe oia e ike ana i na mea ma kahi loihi aku, ua like pu ia me ka ike ana o kakou i na mea ma kahi mamao ke nana ma ka ohe nana, he ano pohina pu a hapopo me ka maopopo pono ole o ka helehelena. Aka, i na mea ma kahi kokoke loa, he weluwelu ke kupanaha o ka oi aku o kona ike, a ua lilo ia ike i mea kamailio mau ia o na poe akeakamai a pau.
          Me kela ike ano ohe hoonui o ua keiki nei, ua kaha iho oia i na kii o na mea makalii loa ana i ike ai, a i pena ia iho hoi e ka mea akamai i ke pena ana i na ano wai hooluu, ua lilo ua mau kii nei ana i kaha ai i mea hoikaika nui ia; a ua mahalo nui loa ia oia. I na makahiki i hala iho nei, ua nui na kii nani ana i kaha ai, mai na mea ola minute mai, a me na laau, a ua makana wale ia mai oia e na keonimana no keia mau mea ola makalii ana i kaha ai i na kii, no ka like loa o kana me ko na kii i kaha mua ia me ka ohe hoonui ike. Ua haawi nui ia mai na mahalo ana iaia. O na nupepa makalii loa i pai hooleleaka ia i ka wa o ka hoopuni ia ana iho nei o Parisa e na Perusia, ua hiki iaia ke heluhelu me ka moakaka lea, oiai, o na aniani hoonui ike wale no ka mea kupono e hiki ai ke ike ia mau nupepa me ka moakaka.
          O na poe akeakamai kaulana  e ola nei, ua puana ae lakou ma ko lakou nana pono ana i kona maka, ua like ka ikaika o ka ike o kona maka me ko ka ohe hoonui ike i pa elima haneri. Hookahi mea kupanaha i loaa iaia, aole oia e nana iki ana i ka wai. Ina oia e makemake e inu wai, e moe mua ana kona mau maka, no ka mea, he hoopailua loa oia ke nana iho i ka wai a inu ae no ka nui o na mea ola liilii e meeu ana maloko o ke kiaha wai e inu; a me ka moe wale no o kona mau maka e pono ai oia ke inu iho. Ke hoike mai nei ia i ke kupanaha o ka ke Akua mau hana.

          E hele ana o Paleka i ka hale halawai o Kamoiliili i ka auina la Sabati ae nei.

          Ma ke ahiahi onehinei, ua kani mai la na bele pau ahi, a holo aku la na Kaawai e kinai, a hoi nele mai la.