Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 10, 8 March 1877 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
HONOLULU, MARAKI 8, 1877.
E kela makuahine! Auhea kou aloha?
Aia ma Laaloa, Kona, Hawaii, kekahi kanaka opio e noho 'la, me ka hua hiapo o ko laua puhaka me kana wahine. O ke keiki, he 2½ mahina ka loihi o ke ola ana a hiki i ka la a makou i hiki ai ilaila, i keia mau pule koke iho nei no. O ka inoa o ka makuakane, o Peahi, a o ka inoa o ka makuahine o Moeau. He elua wale no pule mahope iho o ka makana ana mai a ka Haku ia laua i ke keiki, ka hua makamae hoi o keia ola ana, aia hoi, me ka puuwai i nele i ke aloha, a me ka nana maka o ke ano pepehi kanaka a hoomainoino, ua ku ae la ua makuahine nei a haalele iho la i ke keiki opio iluna ke alo. Hele aku la oia mamuli o na hana lapuwale a noho i Kalahiki, a waiho iho la i ka hua o kona puhaka, kona io ponoi hoi, me ka makuakane, me ka ike no aohe waiu e mau ai ka pana ana o ka manawa opio. Noho iho la ke kane me ke kaumaha luuluu, e uwe ana no ka hoomainoino ia o kana kamalei hiapo, e ka mea ana i lawe ai i koolua nona, a o ka makuahine ponoi hoi o ke keiki.
Ua nele ke keiki i ka ai ole, a ua aneane e kau mai na hopena walohia o ka pilikia, aka, aole nae i nele! Aole! No ka mea, aia he maka aloha, he puuwai pahe, a he kokua hala ole; ua ike mai la mai kona noho Moi maluna i ka mea i hana ia, a ua hoike mai la iaia iho ma na hana. Ua loaa ke ola, no ka mea, o ka makuahine o ka makuakane o ua keiki opio nei, ua hanau iho la he keiki, a mai kona umauma oia i hanai mai ai i kana moopuna. Auwe! Aloha ino, i ko makou ike ana aku i na keiki opio elua. He keiki kahi a he moopuna kahi e omo ana i ka waiu o ka makuahine a kupunawahine.
Kaumaha makou no keia mea. Hilahila no na hana a keia wahine. A minamina i ka inoa Makuahine Hawaii i ka hana ino ia elike penei. Heaha la ka hopena o keia ano? Ke minamina nei makou i ka puana ae, he poino ka hopena. Auhea oe e kela makuahine, ke noi aku nei makou i kou oluolu, e hoohamama ae oe i ka ipuka o kou keena aloha, a e noonoo iho me ke ano hoomakua. Ke haalele nei oe, a ke hoomainoino nei i ka pua, ka io, a me ka momi makamae o kou puhaka a ka Haku Mana i haawi mai ia oe. E huli, e hoi, a e hoomanao he hewa nui kena. Ua minamina makou nou a no ka lahui; no ka mea, mamuli o na poino e kau mai ana mamuli o kau mau hana, malaila no e poino pu ai ka lahui; a ke lana nei ko makou manao, ma ka inoa o Hawaii, e imi ana ke aupuni i kumu e hoopau ia ai keia hana.
HE KAHEA.
"E hele mai i Makedonia e kokua mai ia makou."
He wahi kahea keia i kekahi hoahanau ekalesia kristiano. He poe hoomanakii ko Makedonia, a me keia ke kahea ana o na pegana o Maikonisia i na hoahanau ekalesia o Hawaii nei.
Aia ma ka Paeaina o Gilipati kekahi mau kanaka Hawaii, ke lawelawe nei lakou ma ko ke Akua kihapai malaila, eia nae ka hemahema, he nawaliwali ke kino o kekahi, ua omaimai kekahi, aneane paupauaho kekahi, a ke kahea hou mai nei ko laila poe i na Hawaii, e hele mai i ka Paemoku o Gilipati e kokua mai ia makou.
Ke lohe nei oukou e Hawaii i keia kahea ana. Pehea la oukou? E hiki anei ia oukou ke pane aku? Aole o makou manao ia oukou, he nui na kanaka Hawaii, ua nele lakou, aole pono ke lawe aku i ka ai o na keiki a e haawi aku i na ilio. Mai pane aku oukou pela, e Hawaii ea, e hoomanao oukou, ua haawi wale ia mai, a e haawi wale aku oukou ia hai.
Eia kekahi, aia ma ka Paeaina o Makala kekahi mau kihapai, elua kanaka Hawaii wale ihono i koe malaila. A ke kahea mai nei ko Arno a me ko na mokupuni e ae o ia Paeaina i Misionari no lakou. Pehea la? Aole anei i hoomakaukau ia ke ola no lakou? Nawai i lawe aku i keia ola no lakou? Aole anei na oukou e Hawaii ea? Ekolu mau kanaka a me na wahine i iini ia e hele aku malaila me he ano Misionari la. Pehea la oukou? Ina i haalele o Iesu i ka lani, a noho iho ma ka honua nei me ka manao e hoola i ko oukou uhane, aole anei pono ia oukou, e Hawaii ea, e holo aku i ka Paeaina o Makala a e hai akuu i ko laila poe i ka Euanelio?
Eia hoi kekahi, ma ka Paeaina o Nuuhiwa kekahi kihapai maikai, kupono i na kanaka Hawaii, loaa wawe ka olelo, no ka mea, ano like ia me ka olelo Hawaii. Malaila o Kekela ma, Kauwealoha ma, a me Hapuku ma. He nui ko lakou makemake i wahi mau Misionari hou. Ekolu wahi kupono no na kanaka Hawaii malaila.
1 O ka mokupuni o Fatuhiwa kekahi, aole he Misionari malaila, ha hale noho maikai, a he Ekalesia hoi. Ua nele nae ko Fatuhiwa, aole o lakou kumu e ao aku ia lakou. Owai la e holo aku ai, a e hapai ae i ka oihana Misionari mawaenao lakou?
2 O Uapou kekahi mokupuni okoa, he kihapai maikai, aole he kumu, aole he kahunapule, aole he mea e ae e ao aku i ko lakou poe. Aole anei he aie ko kakou, e Hawaii ea? E noonoo kakou.
3 O ka mokupuni o Nuuhiwa kekahi, he mokupuni nui ia. I ka wa i hala ae nei, he nui ke ake o ke Kiaaina Farani i Misionari Hawaii e noho la ma ke kulanakauhale nui o ka Paemoku o Metropolis, aole nae loaa.
E holo aku oukou, e Hawaii ea, i keia mau kihapai. Ke ninau mai nei paha kekahi, pehea la e holo aku ai makou ke hoouna ole ia aku? Ke pane aku nei au, eia ka Papa Hawaii, ke makaukau nei keia Papa e hoouna aku i ka poe kupono a pau i manao ai e holo aku i ka Aina e, a e hai aku i ka Euanelio. Aole malaila ka hemahema, ka pilikia, ke kanalua. E makaala kakou, e noonoo, e hana. O ka poe makemake i ka holo aku, e hai koke mai i ka manao i ke Kakauleta o ka Papa Hawaii, a i ole ia, e hele ino mai i ke Keena Kuai Buke o ka Papa Hawaii, malaila e halawai pu a kukakuka.
"Ma ka lohe ana ka manaoio, a ma ka olelo a ke Akua ka lohe ana. Aole he okoa ka Hawaii a me ka Maikonisia, no ka mea, hookahi no Haku maluna o na mea a pau."
He Makaikai ana ia Amerika a me ka Hoikeike Ceneteniela ma Piladelepia.
[Kakau ia e H. H. Paleka.]
Helu 2.
MA LOKO o Fairmount Park, oia hoi o Maunaolu Pa, he nui na wahi kaulana, na hale i noho ia e ka poe kaulana o na wa kahiko, na alanui maikai no ka holo kaa ana a me ka hoohololio, na punawai pipii, a me na moku mahu liilii elike me na waapa ke ano; oia mau mea a pau, he mea e oluolu ai na maka, a e lealea pono ai no hoi na kino ma ka holoholo ana e makaikai i na wahi kaulana, hoonanea ana ma na waapa mahu maluna o ka muliwai, hoomaha ana malalo o ka malumalu o na ululaau nui, inu ana i na wai huihui o na punawai, a pela aku.
Aole he wa no kakou e makaikai nui ai i na wahi maikai a pau o keia Pa nui; nolaila, e huli ae kakou a e nana i ke kahua ponoi o ka Hoikeike Nui, a malaila kakou e luana iki ai. Ua hookaawale ia he 200 eka a oi ae maloko o Fairmount Park i wahi e kukuluia ai na hale o ka Hoikeike. Ua hoopuni ia keia mau eka me ka pa kiekie. O ka hale nui hookahi iloko o keia wahi, ua kapaia ka Main Building. He 1880 kapuai ka loa o keia hale, he 464 kapuai ka laula, he 48 kapuai ke kiekie o na paia, a he 70 kapuai ke kiekie o ke kaupaku. He 20 eka a oi ae i paa i ka malu o keia hale. Ma na kihi eha o ka hale he mau kia huinaha i like ke kiekie me ke kaupaku, a pela no hoi mawaena konu o ka hale, he eha kia malaila e hoopuni ana i kekahi kia nui mawaenakonu, he 120 kapuai ka nui o kona kahua. E moe ana na alanui ma ka loa a ma ka laula o keia hale, a mawaena o na alanui na mea hoikeike o na aupuni o ka honua.
Ua hanaia ma kela wahi keia wahi o na paia o ka hale na wahi kiekie me he mau lanai la, aia maluna o keia wahi e noho ai ka poe makaikai a e ike aku ai i na mea hoike o na aina, me na waiwai a me na kanaka o na wahi a pau o ka honua. O ka nui nae o ka poe makaikai, aia malalo ma na alanui kahi i holoholo ai. Ua like ka loihi o na paipu wai malalo o ka papahele o keia hale me eha mile. He hao ka nui o keia hale, a he hookahi miliona me eono haneri tausani dala ka lilo i ka hanaia ana.
O ka lua o na hale nui ma ka Hoikeike Nui, oia o Machinery Hall; oia ka hale kahi e hoike ia ai na mikini o na ano a pau. Iloko oia hale e ike ana ka mea makaikai i na ano hana a pau e pili ana i na mikini, o kela a me keia ano, mai ka hana ana i na moku kaua hao, a i ka hanaia ana o na mea liilii loa e like me ke kui pine. He 1402 kapuai ka loa o keia hale, a he 360 kapuai ka laula. He 40 kapuai ke kiekie o na paia. He 15 eka a oi i paa i keia hale, ke hui ia me na rumi i pakui ia mai mawaho. Hookahi enekini nui mawaenakonu ponoi o ka hale, nana e hoohele i na mikini a pau, a e hanaia ana na mea o na ano a pau i ka wa hookahi. Ua ike maka ka poe makaikai i ka hanaia ana mai o kela mea keia mea, oia hoi; ka lole, silika, hainaka, na kui o na ano a pau, kamaa, na mea hao a me na mea e ae, aole e hiki ke helu ia no ka nui loa. Mai ke kakahiaka a po he mea e ke kulikuli o na pepeiao o ka poe makaikai no ka nakeke o na mikini iloko o keia hale. He hale no hoi keia i makemake nui ia e ka poe makaikai no ka nui o na hana akamai i hoike ia. He $800,000 ka lilo no ka hanaia ana o keia hale.
O ka hale hoikeike i na mea pili mahiai mea kaulana; he 820 kapuai ka loa, a he 540 kapuai ka laula. He 10 eka aina i paa i keia hale; a ua pakui ia mai mawaho he mau pa no na holoholona laka o kela ano keia ano. He laau me ke aniani na mea nui iloko o ke kukulu ia ana o keia hale. He $300,000 ka lilo no ka hanaia ana.
Mai ka hale oihana mahiai aku e komo ana kakou i ka hale hoikeike no na pua me na laau hoonani ; he 380 kapuai ka loa, a he 193 kapuai ka laula o keia hale; he $250,000 ka lilo no ka hanaia ana. Maloko o keia hale i ike ia ai na pua nani a me na laau malumalu o kela a me keia ano. na pua a me na laau o na aina mehana kekahi malaila.
Ua ike ia malaila kekahi o ko kakou mau laau ponoi; oia hoi ka maia, ka lauhala, ka loulu, ka niu, a me na ano pama e ae, ka palapalai, ka iwaiwa, ka hapuu, ke kalo, a pela aku. He mea hauoli no hoi i ka puuwai o ka Hawaii ka ike ana aku i na lau nahele kamaaina o nka aina oiwi—piha hauoli a piha aloha no hoi ka Hawaii i ka ike ana 'ku i keia mau mea ulu ma ka aina malihini.
"Pau ole ko'u makemake ia Panaewa,
I ka nahele paoa aala i ka hinano,
I halia mai e ka makani Puulena.
Ai aku la ka manao i Hopoe,
I kahi a ke onaona i noho ai,
O ka hala o ka lehua pau no iluna;
Nuanua ka lae hala i kookoolau."
UA HALAWAI ME KA
WAHINE O KA LUA'HI!
IKE KUMAKA I KA
ULA WENA O PELE!!
KAU KA WELI EEHIA! PUNIA I KA MAEELE!
He Ahi e! Aia la ke pu-a la i kai o Keei!
"O Puna unuahi lehua a ka wahine,
Umu lehua kauwewe hinano,
Ke a puoko la no i kai o Heeia,
Hu ka hala, ka ohia i kai o Alanapo—e,
Moku ka kapawa iho ka pahoehoe,
Ua papaku ka moana i ke ahi a ka Wahine,
Ua hala ke ahi a ke kai o Keei,
Kainoa ua ana i ka lae laau,
Ua pau la ke aho i ka inu nahele,
E kii ana no ka ke kolohe ia Kona,
E huwa powa ana i ka malie,
Ua—pa—u—"
Ia oukou e na makamaka haihaiolelo o ka oiwi hookahi, ke puka aku nei ka kakou milimili hiilani i keia la, me ka waiwai na oukou maluna o kona hokua, ka mea hoi a ka makou makakila i alo aku ai i ke kai puanuanu o na moana Hawaii me ka pauaho ole, no ka pomaikai o kela a me keia i lawe aku ia makou i hoakuka. Ua kau nui mau makou e hooi i na pomaikai o ka poe heluhelu i keia pepa, ma ka hooikaika hala ole ana e loaa na mea hou o kela a me keia ano, a na ia mau koni ana a ka iini, i koi mai i ko makou lunaikehala e hehi aku na kapauai wawae maluna o ka oneki papa holu o ka hale aumoana Kilauea, a hookahi ka alo pu ana i na ale kuehu o Pailolo.
E like me ka mea i maa mau i ka lehulehu i ike ia Kilauea ma na holo moana ana, pela no ka makou huakai. Uluwehiwehi kona oneki i ko makou haalele ana iho i ke kai lana malie o Kou nei i ke ahiahi o ka Poalua, la 20 o Feberuari iho nei; a ua haaheo no hoi ka ihu o ua olali nei i ka paielewa ia e na ale hakumakuma o ka moana uli. Ua lohe mau na makamaka i ke ano o ka huakai maluna ona, nolaila, he mea makehewa wale no ka hai hou ana'ku, oiai, o ke ahi Pele kaulana ke kumu o ka huakai, oiano ka puu hopuna, a oia no ka mea i anoi ia, a oia no hoi ka makou e awiwi nei i ka makakila e puana'ku imua o ka lehulehu.
I ko makou holo ana, ua maikai ka moana, e pa ana me ka nawe malie ka makani kamaaina o ka akau komohana, a e niau kololio ana ke Kilauea me kona mau hiona hanohano a pau. Ua ku aku makou i Lahaina i ka wehe kaiao o ka Poakolu ae, a ilaila i lele aku ai ka Mea Hanohano W. L. Moehonua me kana lede, a me kona mau ohua. Me ka maalahi makou i holo aku ai malaila aku, a hiki i ke kaalo ana'e o ka moku o Kama mahope, a au aku la i ke kai loa o Alenuihaha. I ka hora 6½ ku aku la i Mahukona. Ilaila makou i ike aku ai i ka manuwa Beritania Fantome, akahi no a hiki aku, a hoolele i na Komisina a holo aku no Kawaihae. I kekahi kakahiaka ae, e mo-ku ana makou i ke awa o Kawaihae. Aole no i liuliu ilaila, a niau aku la no ke kai maokioki o na Kona.
I ko makou hiki ana i Kailua, ua kau aku la no na maka i ka aina hanau, hanu aku la no i ke ea o ka uka paoa i ke ala lau nahele, a ua hiki ole ke aua iho i ka manao hoohihi e pae, a hehi hou na wawae i ke one o ka aina. Na ka manao i haupu ae, o ke ka-i aku la no ia o na wawae a kau ana iluna o ka waapa, a pae ana i kula. He puulu nui o na kamaaina ke haiamu mai ana, a i ko lakou ike ana mai, ua holo mai la maluna o na lio me na manao hoihoi a pili ana ma ka aoaa o ka waapa, o ke kau aku la no ia a hui pu me ka lehulehu. Ua aloha pu a lulu lima me na makamaka. Ilaila makou halawai me ka oluolu o ke alii o ia lai, S. K. Kaai, a me ka Lunakanawai J. G. Hoapili o na Kona.
Maluna o na lio ka holo ana'ku ma ka aina, o Kealakekua ka ihu. I Holualoa, aohe hale kipa ole, a ua hauoli ka maka i ka ike ana'ku i na makamaka. Ua kipa aku la makou i ka hale makua o J. Kaleiheana, alaila i kahi i luana hoomaha iki ai. Nana aku la na maka i ka aina, a haupu ae la ke aloha. O na kahuahale o Kawaihoa, ke muu la no, aka o na hale nunui a nani, ua nalo. O ka "Ulukou," auhea la? Ma kahi o ia malu a ke kehau e wehe olu ai o ua aina lai nei o na la opio o ko makou au ilaila, he pano wale no i keia la. Aloha! Aloha na kupa, a aloha ka aina. Nana 'ku la i ke kahua i omaka mua ia'i keia kino iloko o keia ao, a honi i ke ea huihui e nihi iho ai ma na aoao o Hualalai, ia "Leolanihale," ua ku no i ke aloha. Hoimai la na hoomanao ana a halawai me na hiona o na kupuna, a komo ae la na hihio o na la opio, kulu iho la ka waimaka, a me he la e i ae ana o loko: "O! e ka aina makuahine, pehea la wau i lokoino ai ia oe? Ke ike nei au i na koni ana a ke aloha, a ke hoihoi ia mai nei na hoomanao anuhea o ka wailiula nou; aka, me ka walohia kuhohonu, ke kulu nei na omaka wai ma ko'u mau papalina, i ka hoomaopopo ana iho, ua nalo kou mau hiona mua, o kou nani ua mae, a o na laukanaka lehulehu o ka maaina papa o ka aina, ke moe nei malalo o kou ilihonua. Aloha! Aloha oe e "Kona Kaiopua i ka Lai," kahi hoi a keia kino kanaka i kaena mau ai ma kona mau ano a pau, a e hauoli nei me ka makee i ka puana'e, "o ko'u one hanau o Kona."
Ua haalele iho makou ia Kona, mahope o ka ike ana i na makamaka, a me na kalokalo aloha ana; a pae aku la na lio a kaalo hope na ulu niu o Kahaluu ma me Keauhou, a hanu aku la i ke ala o na pua o ka pii'na o Kainaliu ma. Komo aku la malalo o na lau laau, ia wahi hoi a makou i kamaainamua, a lohe aku la ka leo nahe hone o na hoa'loha, na manu Iiwi, Amakihi, O-u, a he lehulehu wale aku. Ua hoohialaai ka manao, a hoohai na pepeiao i ka lakou mau mele, me he la, e haawi mai ana i na hookipa aloha ana i ka mea i kipa aku. Pae aku la ko makou mau lio ma ke ala palahalaha, e kipa ana ma kai a ma uka e ike i na makamaka. He ma-u wale no ka la, a olu ke ahe makani o ia uka iu, a me he la, oia wahi ke aliiwahine o Hawaii ma ka aoao o na Kona. Maikai na oiwi o ko laila poe, nunui me ke ola maalahi, a ua hele wale a nohenohea na maka, mohaha na papalina. Aole paha makou e ahewa ia mai ke hai ae i ka oiaio, ua kauo ia'ku la ko makou mau hoohialaai ana e ka hoohihi, a ua hui pu ia'e la me ka makahehi, e ake ana e hokaulua iki iho ilaila; aka, aole e hiki, he au ko ka manawa, a he mea kaalo hope; nolaila, ua haalele iho la ia wahi me kona nani, a me ke ala kupaoa o na pua, a iho aku la ma ka pali kiei koke o Kealakekua a hoea ana ilalo, i ka ae-one.
I ka hiki ana'ku ilaila, ua hauoli ka manao i ka ike ana'ku i ke kino ola maikai o ke ali Likelike a me kana mamo Kaiulani. Ilaila ka luana ana malalo o na lanai malumalu o ka launiu, a hiki i ka oili ana mai o Kilauea, a kau hou aku la no Kaalualu, i Kau. Ma Kealakekua, ua ike iho la i ke kia hoomanao o Kapena Kuke, a ma kahi aoao, penei na huaolelo i kauia: "Na ka moku Fantome o ka Moiwahine Beritania i kukulu i neia mau pu maluna o ka aina i haawi makanaia i ke aupuni o ka Moiwahine Beritania e ka Hon. Mr. a me Mrs. Cleghorn, Sepatemaba, 1876. Palena o ka aina mai ke kai mai a anapuni i ke kahua." O keia mau pu, he mau pu nui no, he 12 ka huina. Ua kukulu ia a puni me ke kaulahao, a lilo iho la i pa. Iwaenakonu ke kiahoomanao puna.
I kekahi kakahiaka ae, hiki makou i Kaalualu, lele i uka, a maluna o na lio ka pii ana no 7 mile a hiki i kahi kuono kamahao o Waiohinu. Nani keia wahi, aia malalo o na lau laau e ike aku ai i na kauhale. He wahi kaona uuku, aka, o ke ano a me na hiona e loaa ana i ka malihini, he nui a mahuahua. Ua mahalo ka manao i ka ike ana'ku i ka paapu o ka aina i na mea kanu, a me ka uliuli o ka lau o ke ko; e hoike mai ana, ua lalau na lima o ko laila mau makamaka, a mahi i ka aina. Hookahi wiliko malaila, a e ku hou aku ana no. Ma ka oluolu o W. K. Moi, ua hookipa ia'ku makou, a luana iki malaila.
Maanei, ua ninau makou no ke ahi nui i ike ia'i iluna o Mauna Loa i ka la 14 o Feberuari, a ua hai ia mai, ua a no, a ua kahe he 2 a o iki mile ma ia aoao, a pau koke no nae. Aia no nae iuka loa o kuahiwi. Haule iho la ka manaolana, a kau mai la na manao e hoi nele ana. I ke ahiahi oia la kau hou iluna o ka moku a huli hoi mai la. I ke kakahiaka ana'e, oia ka Poaono la 24, oiai ke Kilauea e niau malie mai ana maluna o ka ilikai malina mawaho ae o Kipu, maloko iki aku o ka lae o Keei, aia hoi, ua hoohikilele ia'e la ko makou naau e Kapena Marchant o ke Kilauea, i ke kahea leo nui ana mai
"HE AHI PELE EIA I KA MOANA!"
A he oiaio no! Pioloke ae la kela a me keia, a kupanaha i ka nana'ku mai ka manao. Ke ku aku iluna o ka oneki o ka moku a nana'ku, ua like me he lae aina 'la i pii ae mai ka hohonu, a e noke ana ke ahi i ka a me ka punohu o ka uwahi. Ua hookuu ia iho la he waapa, a o makou kekahi i ae ia e holo aku e nana i keia mea kupanaha. I ka holo ana'ku o ka waapa, ua paa ka hanu o kela a me keia i kau a mea o ka weli. Lohe ia'ku la ka nakulu nakolokolo e paapaaina ana i ka hohonu olala lilo, a hoea ae la ma o a maanei na pohaku pele me ka ula wena i ke ahi. Ke hoea ae iluna, hoomaka'e la ka pipi ana, a ke pio, haule hou iho la ilalo. He halulu hekili ka mea lohe ia, a he kau maoli no ka weli. Ilaila makou halawai hou me ke'lii Kaai, a me ka L. K. Hoapili.
Ua lele makou iuka, a ua ike i ka nakaka o ka aina, mai ka lae kumu pali aku a he 4 paha mile iuka o ko makou uhai hele ana, aole no he loaa iki o ke kumu, nolaila, ua manao iho la, mai ke kuahiwi loa mai no. (E nana i ke kii ma ke keena o keia pepa.) I ka hora 3 o ke kakahiaka Poalima ka puka ana o ke ahi ilaila, mawaho aku o ka lae o Keei, he 3/4 mile mai ka aina aku, a i ke 40 a oi anana ka hohonu o ke kai. I ka hoomaka ana e puka, ua pa aku la iuka ke olai, a helelei ka lanai lau niu o ke 'lii Likelike a poino kekahi mau waiwai e ae. ike ia e uka na ano ahi omaomao, ulaula, olenalena, a pela aku. I ka ike ana i keia mea kupanaha, ua kahaha no ka manao. Aia keia ahi e paila ana ilalo lilo, a eia ko makou waapa maluna pono kahi i pailewa ia'i. Lana e la na i-amake maluna a ka ilikai, a honi ia'ku la ka hohono mahu pele. He nui loa na mea i ike ia, aole nae e pau pono i keia pule, a nolaila, i keia hebedoma aku, e hoomau aku no makou. Me ke aloha.
KAHIKINA KELEKONA.
Hoike a E. Bailey, ka EleLE O KA PAPA HAWAII, NO KA PAEMOKU O MAIKONISIA.
[Kakauia no ka LAHUI HAWAII.]
NO NA KANAKA O MAIKONISIA.
Elima lahui kanaka okoa i loaa ia makou ma Maikonisia. 1. Na kanaka o ka pae moku o Kilipati. 2. Na kanaka o na pae aina elua o Makala. 3. Na kanaka o Kusaie. 4. Na kanaka o Ponape, Mokil a me Pinelap. 5. Na kanaka o Moetelok.
NA KANAKA KILIPATI.
Eia na inoa o na mokupuni o Kilipati a makou i ike ai: Peen, Tapiteuea, Nonouti, Apemama, Maiana, Marakei, Taeanea, Apaian a me Butaritari.
Eia hoi na inoa o na moku o Kilipati, aole makou i ike ia lakou. Aeoeae, Onoatoa, Nukunau, Aeanauka, Kueia, Tamana a me Makin. O na mea o lakou a makou i ike ole ai o Aeorae, Onotoa, Nukunau, Aeanauka, Kueia a me Tamana. Ua ike makou ia Peeu, Nonouti a me Matin, aole nae pae i uka.
He lahui Polunesia na kanaka o Kilipati e like me ko Hawaii nei, ko Kahiki, ko Nuuhiwa, ko Sawaii a me kekahi hapa o ko Fiji, a pela aku. He kanaka kino nui pono ko Kilipati; aole nae oi o lakou mamua o ko Hawaii nei. He kino oolea a ikaika, aka, he poe molowa loa. Oi iki ka ulaula o ka ili mamua o ko Hawaii nei.
He poe hele wale ka nui o na kane. He paahu lauhala ma ka puhaka ko na kane i kekahi manawa, aka, aole lakou makemake e uhi ia ko lakou kino; "aia a he wahi ino, e huna" wahi a lakou. I ko kakou nei manao, he ino wale no ko lakou kino, no ka mea, ua paapu i na eha i hanaia i ka pahi i ko lakou hakaka ana. He lehulehu na kaha i hanaia pela, a ua loihi na moku o ka ili, he kapuai a keu aku ka loa o kekahi, a pokole wale no kekahi. I ko lakou manao, he nani ia mea, aka, i kuu ike ana, ma ko lakou kua ka nui. Aole nae o lakou hilahila i ka eha o ke kua. Ua hana ia nae paha kekahi o na eha i ka pololu, i ka ihe a me ka pahoa o lakou, no ka mea, me lakou kela mau mea; ua paapu i ka niho mano, a weluwelu ka ili a me ka io i ka hakaka ana; no ka mea, lokoino lakou i ka manawa huhu, makemake lakou e hoomainoino i ko lakou enemi, aole e make wawe, pela ko'u manao.
O ke kapa o ka wahine, he pau huluhulu a puni, aka, pokole wale no ia, elima a eono paha iniha mai luna a lalo; a o ke kaikamahine ekolu a eha iniha. He huluhulu ia no ka niu i mahele ia a makalii. Oia wale no ke kapa o ka wahine. I ko lakou manao, he paa aahu ia no lakou; hele hilahila ole lakou ma kahi akea.
Hele wale ka nui o na kamalii, aohe kapa. Kukulu na kane i ko lakou lauoho, a i ka nana aku, nui loa ko lakou poo. Kupu wale ka lauoho o ka wahine elike me ka lau o ka niu ke kalewa wale. I ko'u manao, aole huikau nui wale na kanaka o na mokuni Kilipati me na lahui e ae, e like me Makala a me Ponape.
He mau olelo like nae me ko na lahui e ae, aka, o ka pili nui o lakou me ko Hawaii nei no ia, a me ko Polunesia a pau. Me he la, ua hui aku lakou nei me ko Makala, ko Ponape a pela aku, aole nae hui mai kela mau lahui me ko Kilipat ma ko lakou aina.
I ko'u manao, he kumu maikai keia lahui ke loaa ia lakou ka naauao. Mahalo au i kekahi poe Kilipati a'u i ike ai ma na pae mokupuni e ae o Maikonisia. O na haole o ko Kilipati, ua paa i ke ako ia maluna, aka, hamama wale no maloko.
He pale ua a la wale no. Ina oe e noho ilalo, e ike oe i na kanaka a pau o ke kulanakauhale e noho ana iloko o ko lakou hale.
Aole aupuni maopopo ma na mokupuni o Kilipati. He alii no ma na mokupuni o Butaritari, Apaian, Tarawa a me Apemama. He "Ahaolelo o na Elemakule" ma Tapiteuea, Nonouti, Maiana a pela aku.
Aole malu pono na mokupuni a pau, hookahi wale no, o Apemama. Ke noho nei o Tem Binoka ke alii oia mokupuni ma ke ano kahiko, a weliweli na kanaka.
Lehulehu kana mau wahine. Oki ia ke poo o na kanaka ke huhu ke Alii. Aole ia e ae i na kanaka e ao i ke kakau lima.
Maka'u lakou ke hai aku i ka hana a ke alii. Okoa ke alii o kela mokupuni keia mokupuni o Maikonisia. Aole kekahi alii e noho maluna o ka mokupuni e ae, ma kona mokupuni wale no. Malia paha he alii kekahi maluna o na mokupuni liilii e pili ana me kona wahi e noho alii ai.
Ma ka nui o na mokupuni o Kilipati ina hewa ke kanaka, e mahuka oia a hui me kona mau hoapili e pale i ka poe hoopai. Nolaila ke kaua pinepine oia mau mokupuni, a hakaka, a mokuahana. Hui na kanaka e hoopai i ka hewa, a hui no hoi kekahi poe e kokua i ka mea hewa.
Ua olelo au he Polunesia na kanaka o Kilipati. Pela ka pili ana o ka lakou olelo. Eia malalo kekahi mau olelo Kilipati & Hawaii:
KILIPA TI HAWAII
Teuana Akahi.
Uoua Alua
Tenua Akolu
Aua Aha
Nimaua Elima
Onoua Aono
I tua Ahiku
Wanua Awalu
Ruaiwa Aiwa
Tebwina Umi
Tebwi ma teuana 11
Tebwi ma noua 12
Ua bwi 20
Ua bwi ma teuana 21
Tenibwi 30
A bwi 40
Nima bwi 50
Kona mauli Aloha
I laua Ehia
Aia Ae
Ulaula Ulaula
Mama Malamalama
Ekamalili Anuanu
Teika Ia
Wa Waa
Te matau Makau
Kaoweni (Eng.) Kawele (Eng.)
Kaowe imata Hainaka
Te pala Papale
Ta aomata Kanaka
Te wae Wawae
Kai buke Moku
Moa Mua
Ta Raiau (Eng.) Ka Liona (Eng.)
Ua hui aku, hui mai kekahi mau olelo o Kilipati me ko na pae moku e ae.
He waa i humuhumu ia ko Kilipati. He apana papa ololi mai ka mua a i ka hope, a mailuna a lalo. He papa niu kekahi papa a he Noweke kekahi papa a'u i ike ai.
He lauhala ka pea, he moena makalii, he huinakolu ke ano. Aole lakou e hoohuli i ka waa, aka, lawe lakou i ka laau o ka pea mai kekahi poo o ka waa i kekahi poo, a pela e holo ai. Ina mamua mai ka makani, pii loa lakou i ka makani.
He ama ko ka waa. Ka pinepine lakou i ka liu o piha i ke komo nui o ke kai. He ka laau. He hoe papa, hiki ia i ka laau lima. Holo nui lakou i ka lawaia. No ko lakou lehulehu, a no ka ua ole i keia mau makahiki, pilikia lakou, a make loa kekahi o lakou i ka pololi.
O ka nui o na kanaka ma na mokupuni o Kilipati a pau, mai ke 30,000 a hiki i ke 50,000.
Ma Tapiteuea wale no 6000 a keu. Ma ka pepa hou e hoike aku au no ko makou holo ana maluna o Hoku Ao a i ka pae aina o Kilipati.