Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 34, 23 August 1877 — Page 1
KA LAHUI HAWAII.
"Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
BUKE III.} HONOLULU, POAHA, AUGATE 23, 1877. {HELU 34.
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
Paiia ma kela Poaha me keia Poaha.
H. H. PALEKA, Luna Hooponopono.
He pepa i hoopukaia i kela me keia hebedoma no na Ohana a me na Ekalesia o Hawaii; he mea kokua i ka noho pono ana o na ohana, ka maluhia o kanaka, a me na pomaikai kino a uhane o ka Lahui Hawaii. "Aole paonioni; aole haanui; aole hikiwawe ka huhu; aole noonoo ino."
O na Kumumanao a pau, na Nu Hou o kela me keia ano, na Mare, Hanau, Make, e kakau mai i ka Luna Hooponopono, a e paiia no ke kupono.
Aole e aeia ka pilikino, ke kuamuamu, ka hoino, a me ka huhu, a ua makemakeia ka hoohoihoi, hoolana manao, hoonaauao, a me ka hoopono.
He $1.75 ka auhau o keia pepa no ka makahiki, a he $1.00 no ka hapa makahiki.
E hookaa mua ia ka auhau o ka pepa mamua o ka loaa ana i kekahi mea makemake e lawe.
NO NA OLELO HOOLAHA.
E lawe ana keia pepa i na Olelo Hoolaha a na makamaka, e like me ke kupono, a e lawa pono ai hoi me ka hoohaiki ole i ka huina o na kolamu kukulu manao, no ka uku haahaa.
O kela a me keia makamaka e makemake ana e hoolaha, e hele mai ma ke keena a e hui pu me ka Luna Hooponopono.
Aole e paiia kekahi Olelo Hoolaha ke ole e hookaa mua ia ka auhau.
Eia kekahi, ke noiia aku nei na makamaka e hoouna mau mai i na mea hou; mai hooloihi loa i na palapala; e hai pololei mai i na manao me ke kuawili ole, a e kakau mai me na hua moakaka.
H. H. PALEKA,
Luna Hooponopono.
E. STREHZ,
[AILUENE]
MALAILA E LOAA AI NA ANO LAAU A pau; a me na wai hoomaemae o kela a me keia ano. E hamama mau ana ka ipuka ma na po Poaono a pau. Ma ke kihi o Alanui Papu a me Hotele, ma Monikahaae. 1 1y
S. B. DOLE.
LOIO a he Alakai ma na mea pili Kanawai. Ua makaukau oia e pale i na hihia imua o na Aha Hookolokolo a pau o keia Aupuni, me ke kakau ana i na Palapala Pili Kanawai, ma ka olelo Hawaii a ma ka olelo Beritania. 1 1y
C. H. DICKEY, (Kale Kika,)
LOIO!
A he Luna Kepa i apono ia e ke
Aupuni no ka Apana o Makawao, Maui Hikina.
E HELE NUI mai ka poe a pau i loohia ia me na pilikia pili Kanawai o ka "Ua-ukiu" nei, a na ko oukou makamaka oiaio no e kokua a e hooikaika e hoopau i na pilikia ma na ano a pau o ke Kanawai. 17-1y.
WAi Hui o ka Hau!
E IKE IA ka Hale ma ka inoa o "BONANZA" Ke haawi ia aku nei ka poloai i na makamaka keonimana a me na lede o ke kaona Alii, e kipa ae ma ka hale hookipa inu wai momona o ko oukou makamaka nona ka inoa malalo iho, a e loaa no ka hau i hoomomonaia (ICE CREAM) na wai momona o na ano a pau! hoohuihui ia e ka hau iniki o Nuuanu. O keia hale, he hale i hoomakaukauia no na keonimana a he keena nani i hoomakaukau ia no na lede. E kipa mai, a o ka makepono me ka oluolu ke haawi ia'ku, oiai, he makamaka, a he kamaaina no Hawaii nei o JOHN W. CROWELL.
2-1 y (Keoni Koloela.)
Ma ka Hale "BONANZA" ma alanui Moi, mawaena o ka hale kahi umiumi a me ka halekuai o Dillingham ma.
E. O. HALL & SON
[E. O. HOLO MA.]
NA MEA KUAI I NA MEA MAHIAI
NA LOLE, PENA, AILA,
—A ME—
NA ANO LAKO E AE A PAU.
Kihi o Alanui Papu me Moi. 1-1y
KE HOIKE AKU NEI KA MEA NONA KA inoa malalo iho i ka lehulehu o Koloa a me na wahi e ae e kokoke ana, ua makaukau oia i keia manawa e hana i na
KII KAHA NO KE KUKULU HALE
ana a me ka houluulu ana i na lilo, no ka poe e manao ana e kukulu hale. A ua makaukau no hoi e hana Olelo Aelike no ke kukulu hale o na ano a pau, a
HANA KAA O KELA ME KEIA ANO.
O na ano mea hana kamana a pau e loaa no ma ke kahua kahiko, ma Koloa, oia hoi na
PAPA O NA ANO A PAU, PUKA
MOLINA-PUKA ANIANI, KUI,
PENA, AILA, &c. &c.
E kuaiia no ma ke kumukuai haahaa loa. E hoopaeia no ka papa ma na awa pae a pau mai Koloa a hiki i Waimea me ka uku haahaa loa. Aole uku o ke kaha ana i na Kii Hale ke kuaiia ka Papa mai a'u aku.
W. H. WRIGHT.
Koloa, Kauai, Dek. 4, 1876. [51-6m.]
PAPA, PAPA.
AIA MA KAHI O
LEWE RS & DICKSON
(O LUI MA.)
KE KAHUA KAHIKO MA
Alanui Papu a me Alanui Moi
E LOAA AI NA
PAPA NOUAIKI o kela a me keia ano.
NA PAPA NANI
A PAA NO KE KUKULU ANA I NA HALE.
Na Pani Puka,
Na Puka Aniani,
Na Olepelepe,
Na Pou, na O-a,
Na Papa hele,
Na Papa Ku,
Na Papa Moe.
Na Pili o na ano a pau!
NA PEPA HOONANI,
Na PENA o na wai a pau
Na Kui mai ka nui a ka makalii,
Na Ami-puka,
Na Ami-puka Aniani,
Na Ami o na ano a pau,
NA AILA PENA,
NA AILA HOOMALOO,
NA AILA o na ano a pau.
NA VANIKI
Na mea HOOHINUHINU o na ano a pau.
Na Balaki o kela a me keia ano.
A KE HAI IA AKU NEI KA LONO i na makamaka a pau, ua makaukau keia mau hoa o oukou e hoolawa aku ma na mea a pau e pili ana ma ka laua oihana
—NO KA—
UKU HAAHAA LOA!
like me ka mea e holo ana mawaena o LAUA a me ka MEA KUAI.
E hele mai! E na makamaka!
A e lawa no hoi ko oukou makemake me ka oluolu
1 a me ka maikai.
Let Me do Something for Jesus.
Crown of Glory p. 33.
1
I hana no na'u no Iesu;
He keiki liilii no au;
Ua hewa no a pono ole,
Ua Make nae Iesu no'u.
Cho—I hana no na'u no Iesu,
I hana haahaa no nae;
I hana no na'u no Iesu,
Ka'u ia e nonoi ai.
2
I hana no na'u no Iesu;
Ua nui no kuu aie.
Ua hune a dala ole;
Heaha la ka'u e hana'i?
Cho—I hana no na'u no Iesu, &c.
3
E hana no au no Iesu,
I hana haahaa no nae.
Uuku no au a hune,
No Iesu nae kuu waiwai.
Cho—I hana no na'u no Iesu, &c.
4
Ikaika no au e hana,
E hana no kuu Iesu;—
Ei ae la no ko'u kokua
No kamalii hune no.
Cho.—I hana no na'u no Iesu, &c.
5
He wahi dala uuku
Me kuu aloha pu no;
E kii a hooili aku
I ka poe naaupo.
Cho.—I hana no na'u no Iesu, &c.
HAWAII.
Ka Honua nei.
A ME NA MEA A PAU MALUNA IHO.
(Kakauia e J. H. Kanepuu.)
Eia kekahi, ma na helu mua ae nei i puka aku imua o oukou, ua haule kekahi mau huahelu, ua kapeke a houluulu hewa paha, e hiki no i ka poe naauao io ke hoopololei ae, i ke ano o ka huaolelo a mamala olelo paha me na kiko, aole e paewa ana o kekahi hua ma ke kapeke loa o ka'u peni, ka mea e lilo ai ko'u ike helu i mea ike ole, aole he mea mau na paewa a me na kulike ole, oia ka mea i koho ia ai i luna hooponopono no ka nupepa Lahui Hawaii, he hana nui no kana a pela aku.
Na Muliwai o Hawaii.—Aia ma Waimanu a me Waipio, he mau muliwai no Hamakua, aia ma Waiakea, Waiolama, Wailuku, Honolii a me Onomea paha he mau muliwai no Hilo. O ka muliwai paha o Wailuku i oleloia aenei maluna, oia paha kekahi muliwai akea loa ma ka Pae Aina o Hawaii nei; he 30 anana a kapuai paha, ke kuhihewa ole au, ka loa o ka uapo e kau la maluna iho ona, he uapo kaulahao, a he 3 paha anana ka laula. Aia ma ia muliwai ka papa kaulana o Wailuku no kona ano holuholu, a he wailele kaulana malalo iho o ka lua kanaka. Aia ma Honolii he uapo kao, a he mahu wahine paha, oia ka mea nana e malama ka huki ana, mai keia aoao a me kela aoao. A he mau muliwai e ae no paha kekahi ma Hawaii, na ka poe ike e hai hou mai i lohe kakou, a i hooponopono hou ia mahope, ina nae e hoomauia ke kula maoli, no hookahi haneri makahiki i koe. Akahi, ina e hoololi ia na kula maoli i kula haole, alaila, e hooponoponoia no hoi ma na hoike honua haole, aka, ma ko'u nana ana, aole no i pau loa ma ka hoike honua haole keia mau mea a'u e kuekaa nei. Aole i pau ko'u kamailio ana no na muliwai, oiai o ka waiwai koe a me ka pomaikai o ke ao nei iloko o na muliwai. E huli ae au e kamailio iki ae maanei o ka kakou moolelo.
Moeuhane a J. H. Kanepuu.
Ka moeuhane hoopahaohao.— I ka Poaha o kela pule i hala aku nei, Aug. 2, 1877, ua hoea mai kekahi moeuhane hoopahaohao, ua laha aku la imua a ke holo nei iwaena o keia Pae Aina, a ua ike oukou. Eia no ka'u olelo ia oukou, e hele no i ka mahiai ko, ke makemake oukou, mai kanalua oukou no ka'u mau wehewehe ano olelo laula, a o ka mahiko no hoi e puoho mai ana ua loaa aku la ia he puu noa. Aole au e kunana wale aku i ka pilikia e hanaia ana pela i ko'u lahui kanaka Hawaii ponoi, ina nae ua hana io ia, ina aole i hanaia pela e na haku hana, a e na luna paha o lakou, mai ka wa i hoomaka ia ai keia mea he mahiai ko ma Hawaii nei a hiki i keia la, ina aole ma ka la, ma ka hora paha, ma ka minute, alaila e hoihoi hou no wau i ka'u olelo me ka mihi aku imua o ke akea. Aka hoi, ua loaa he wahi ahihi iki oia ano hana i hanaia i kekahi poe ano kakaikahi o ko maua lahui kanaka me ia la, alaila, he laau hahau keia e hoopololei ae ai a holo aku imua ke ano aloha kanaka, a ano Kristiano aupuni holomua.
He oiaio no, me ka hou o ka lae e hana ai ke kanaka i loaa mai kana ai, oia ke kauoha a ke Akua ia Adamu, e hana kuokoa o Adamu nona iho, ma ke alakai a kona lunaikehala, me ke kokua pu ana mai o ka uhane o ke Akua. Ua hana kuokoa io no o Adamu, aole malalo o na luna mahiai ko, aole hoi ma ke kuhikuhi a na luna hana malalo iho.
Pela io paha; ke kakau io nei au me ka maopopo ole o ke ano o mua a ma hope, ma ka olelo Hawaii me ke akaka ole o ke ano.
Ke lalau nei ke kanaka i luna hooponopono nupepa, ua koho oia ma kahi ku loa i ka nihinihi, aia malaila na walaau a me na hauwawa a pau. A ke kahea leo nui nei kekahi poe, aia ma kahi pono, keehi ae ko wawae ma o he lala maloo ae kela. A pela e kahe mau ai ka poe malalo aku e nana ana iaia, oiai e ku ana oia ma kahi nihinihi. A ma keia, ke olelo maopopo ae nei au, aole luna hooponopono nupepa i ole ke kalai ia mai e kona poe enemi ma kekahi nupepa e ae. A pela no hoi au, ke lawe nei au a hoopiha aku me ka hanai ana i kekahi mau kolamu o ka nupepa, i kela a me keia pule alaila ua lalau no wau ma kahi nihinihi, me kuu manao no e kalai mai ana na enemi kuwaho ma ka nupepa e ae aole me kuu manao e pololei loa ka kalai ana, eia nae, ua poha ae nei no ke au iloko o ka nupepa hookahi, ua pono no hoi ia, aole no ke kanaka e ka Davida i olelo ai ma Halelu 41:9. "Oiaio, o ko'u hoa'loha a'u i hilinai aku ai ka mea i ai i ka'u berena, oia kai hapai kue i kona kuekue wawae ia'u.
Eia malalo iho kekahi mau olelo ano ole i maopopo ole ia'u a me oukou paha. Hikapalale, hikapalale, hioloauki, walawalaki, waiki, poha,—palaoa, palaoa, mahimahi,—o ke kui o ka holo, moe ka-wa, hapala ke kea, na ka ele ka ai. Aole maopopo o ke ano o keia mau olelo Hawaii ia'u, ia oukou paha e ka poe heluhelu ka maopopo.
Aloha oe e W. B. Kekapa Kawainui, ka Hope Lunahooponopono o ka Lahui Hawaii, ua aie au i kou lokomaikai, no kou hookomo ana i ka'u mau kolamu olelo i hoopukaia iho nei ma ka aoao mua o kau nupepa, eia ka'u e noi nei ia oe, e hoopuka oe i keia moeuhane hoopahaohao maluna ae nei, o kuhiia mai hoi auanei ua kukule au. Aloha no oe me ka mahalo. J. H. K.
Ka waiwai io o na muliwai.—Ua ike ae nei kakou i na muliwai o Hawaii nei, he 19 ma Kauai, he 22 ma Oahu, a he 13 ma Molokai, a hui me ko Maui a me ko Hawaii hiki paha i ke 70 muliwai o keia Paeaina, pela ka kakou koho wale aku. A ina e imi io kakou i ka waiwai io o keia mea he muliwai, e hoolei wale ia nei iloko o ka moana kaiakea, e loaa mai no he mau haneri teriliona dala i hoomaunauna wale ia.
Ina paha e lawe maoli ae kakou i 50 muliwai kupono ma ka hoohalike ana, a e koho kakou i kookahi mile ka loa, a i 15 kapuai ka laula, a i 10 kapuai ka hohonu o ka wai ma ka hoohalike ana, me ko kakou hoomaopopo ole aku i kahi i koe, oiai aole paha i mile kekahi muliwai, ua lawe nae ia muliwai pokole a liilii paha i na muliwai loloa o Kauai a me Kaukonahua ma Oahu a pela aku, a ma ka hoohalike keia i akaka ai ka mea i loaa mai ma ko kakou imi ana, penei: 5280X15 like 79,200 kapuai kuea, 79,200X10 like 792,000 kapuai paailiono no ka muliwai hookahi; a hoonui aku me 50 muliwai puka mai 39,600,000, kapuai paailiono no na muliwai a pau he 50, a hoolilo aku kakou i mau iniha paailiono, penei ia: 1728X39,600,000, like 68,428,800,000 iloko 231 like 295,228,571.43 hapahaneri oia hoi keia mau huahele maluna ae, 296, muliwai 228 tausani, 571 galani wai, a me 43 hapahanui o ke galani wai no keia mau muliwai he 50, ina nae e pani ia ka nuku o waho, a pela hoi kahi e kahe mai ai o uka, ina he hiki ia kakou ke pani a ku malie iho ka wai, alaila, hiki ke imi i keia mau iniha paailiono a ka kou i olelo ae nei maluna, oia hoi he 68 biliona, 428 miliena, 800, tausani a puu naue o 231 iniha paailiono e piha ai ke galani wai hookahi, oia kela mau galani wai a kakou i hoike ia aenei maluna. Ua imi ia keia e kakou, ina nae he mea ku ka wai i kahi hookahi me he wai punawai la, a ua paa paha i ke pani ia e kakou ma ka noonoo ana, aole ma ke pani maoli iho, he mea paakiki ia.
(Aole i pau.)
No Galileo a me ka hoomana Roma.
HELU 2.
Ma ka hooakea ana aku i kana mau hana, a me ka hoopololei ana i ke kahua o na mea o ka lani e like me kana i noonoo ai. No keia mea i ulu mai ai ka oiaio o kana koho ana he mea kaa mau ka honua, a ua poina iho la iaia na hooweliweli ia mai e ka Pope, a me kona pilikia. Ua hooholo iha oia i kona manao e kukala hou no ka manawa alua, no ke ano o ke kanawai loli ole o na mea kino lani, me ka aa aku i ka Pope, ka ekalesia a me ka Inikuisitio. Ua kakau iho la oia i buke me kona hoakaka lea ana i ke kuhihewa o Potelemai, i ka makahiki 1632, a hoolaha ae la, a ua mahalo nui ia na mea ana i kakau ai e ka lehulehu o Italia.
Aole i kana mai ka huhu o na poe Inikuisitio, i ko lakou ike ana i na manao hoakaka o ua buke nei ; a no keia mea, i ulupuni ai ka Pope Urebano VIII i ka huhu. O na Iesuita hoi ka poe e huahua ana i ke kaulana o ko Galileo akamai, ua koi aku lakou e hoahewaia oia, a ua imihala mau na poe Dominika me ka hoopukapuka ana i na manao kue, no keia mea, ua kauoha hou ia mai la oia e hele aku i Roma e hoahewaia ai no ke kue i ka hoomana Roma. Me ka nawaliwali, a me ka mai, a me ke ano maule no hoi, a me na pilikia e ae i haalele iho ai oia i kona home aloha ma Feloreneke, a hele aku la e lilo he pio na ka Inikuisitio Roma. Aole no i pili kaumaha loa kona hoopaahao ia ana, aka, ua poluluhi nae oia i ke kaumaha, a me ka nawaliwali o ke kino. Ua lawe ia aku la oia imua o ka aha hookolokolo, o na poe hoomana Roma, a ua hoahewaia mahope iho o kona pale makehewa ana aku. Ua heluhelu ia mai kona olelo hoopai ma kekahi la hoomanao, i ka wa i akoakoa mai ai na poe Inikuisitio, a e noho ana ma ko lakou mau noho hookolokolo me ka nani o ko lakou haaheo ana, a e kukuli ana hoi ke kanaka akeakamai kaulana ma ko lakou mau kapuai, ma ka aahuia i ke kapa o ka mihi. O keia ka lanakila nui ana o ka naaupo a me ka lapuwale maluna o ka naauao.
Ua paa iho la kona olelo hooholo, a e hookoia na hoopai e pono ai. Peneia ke ano o na hoopai i kaulia maluna o Galileo e na kahuna Pope naaupo a lapuwale. E mihi aku oia i kona kue i ka ekalesia imua o na Kadinale; e hoole, a e hoihoi hou i kana mau olelo a pau iloko o kana buke, e hoohiki hoi aole loa e hoopuka hou, e kaa ana ka honua a puni ka la; e hoopaahaoia iloko o na rumi pouli o ka hale hoano, a e puana mau i na halelu mihi ehiku i kela a me keia hepedoma; a o ke koena o kona mau la o ke ola ana, e noho pio malalo o na kiai makaalaia e ka Inikuisitio. Ua akoakoa hou ae la na Kadinale e noho ana ma ko lakou mau nohoalii o ke aupuni, oiai e alakai ia aku ana o Galileo me ke kapa paahao imua o lakou, he pio mauwale malalo o ka hupo, no ka hoohiki ana e like me ke ano o na hoopai i kau ia maluna ona e ka aha hookolokolo. Ua kulou iho la ka lolo noonoo o ke akamai no ka mihi ana imua o lakou, a ua hoopaiia hoi kona uhane e ke kaumaha a me ka hilahila. Kukuli iho la oia, me ke kau ana o kona lima maluna o kekahi kope o na Euanelio, a puana ae la aole loa oia e hoopuka hou he mea kaa ka honua. Pela i hoomaewaewa ia ai ka Naauao e na Pope, a me na kahuna, ma o ke kino la o kekahi o kana keiki make ole. Aka nae, ua hoike mai kekahi moolelo, i ke ala ana ae o ua kanaka akamai la mai kona kukuli ana, ua loheia kona puana ana ae, "Aka hoi, ke kaa nei."
Ua hoopaahaoia oia no kekahi mau la iloko o ka hale paahao Inikuisitio, alaila ua lawe ia aku la i Areceteri e kokoke ana i Feloreneke, malaila oia i noho ai he pio no na makahiki elima. Aneane like kana hoopaahaoia ana me ke kanaka i hana i ke karaima koikoi loa. I ka makahiki 1637, ua makapo loa iho la ia, a ua emi loa iho la kona ola kino e nawaliwali iloko o kona wa i noho pio ai; a make iho la oia i ka makahiki 1642, i ke 77 o kona mau makahiki o ke ola ana. Mahope iho o kona make ana, ua uhai pu aku no na hoomaewaewa ana a ka aha hookolokolo i kona kino lepo, a aole i kanu ponoia ma kahi kupono. Mahope mai, ua huna ia iho la kona mau iwi iloko o kekahi kihi ponalonalo o ka luakini o Sana Coroce, ma Feloreneke, me ke kukulu ole ia ae i wahi kia hoomanao e hoike ai i kahi i hiamoe ai o ke kanaka ake imi kaulana loa o kona au.
Iwaena o na hoohenehene ia a me na hoahewa ana i ka ekalesia Roma e na poe mahope mai, no keia hoole ana i ke kaa o ka hanua, a me ka hoopai ana ia Galileo, ua hoopuka ae o Tiraboseki he Iesuita, i kekahi olelo pale no keia mau hooili ana i na hoahewa.
I mai la oia ma kana olelo pale, o ka Inikuisitio kai hoole i ka akioma o ka naauao; aka aole i hewa ka Inikuisitio a aole i ae ka ekalesia e hookoia na palena o kana mau olelo hooholo. Ina hoi o ka Pope, ma kona ano Poo Kiekie no ka Inikuisitio ka mea nana e hooko na manao oiaio ole pili naauao, a pili kino, pehea kakou e hoomaopopo ai i kona hihia ole, oiai oia e hana ana ma kekahi mana e ae? Ua hoopuka oia i kana olelo no ka ekalesia, aole e kaa ana ka honua a puni ka la, a ua kukala hoi he wahahee ka mea i ikeia pela. Ma o keia mau mea la, ua haule pu keia manao malalo o ka malamala o ka naauao. Ua ola mau ka Galileo olelo, a ua kahakaha ia ka inoa o ua matia la a ka Inikuisitio mawaena o na hoku. G.
Kekahi mahele o ke Akeakamai.
MAHELE 7.
Eia kekahi mau loina e pili ana i ka anai. 1 Aole i hoonui ia ka anai ana e like me ka hoonui ana o ka ili. 2 Ina e waiho loihi ia na mea kino elua e pili pu, e mahuahua no ka anai ana. 3 O ka wa hoomaka, oia ka wa nui o ka anai. 4 Aneane ratiolike ka anai i ka nui o ke kaumaha. 5 Ua oi ka anai o na mea ano like kekahi i kekahi, mamua o ka anai o na mea kino okoa kekahi i kekahi. Ua emi ka anai o ka hao i ko ke keleawe malalo o ka anai ana o ka hao i ka hao a o ke keleawe paha i ke keleawe.
Ma na mekini aole no i like ka nui o ka anai ana, ma ka une ana mai ka .02 a i ka .03 paha o ka hoeueu ikaika, o ka anai o ka huila a me ka iho mai ka .08 a i ka .10 paha o ka hoeueu ikaika. O ka anai o ke pokakaa mai ka .20—.60 o ka hoeueu ikaika, ma ka holua ua uuku ka anai. Ma ka huila e olokaa'i i ka mea kaumaha, ke kuinao a me ka makia, ua nui loa ka anai, hele pono ka hana me ka makia a me ke kuinao, ke ole he anai nui e paa ai. He nui ka pono o ka anai, aole e paa na kui ke ole ka anai, hemo wale mai hoi ka makia, aole e paa ka wawae o na holoholona, pakika wale, pela hoi ke kanaka.
Ma ka hana ana me na mekini, he mea keakea nui ka anai, o ka aila a me na huila liilii kona mea e pono ai. E nana ma ka iho o ka hoana-kaa, o ka wai ka mea hoopaa i ka anai. Ua hiki mai kakou i kahi i olelo ia, owai ka materia nona ka anai nui, a owai hoi ka materia nona ka anai uuku? O ka lole huluhulu ka oi loa e anai ana i ka lole huluhulu, ua oi ka anai o na mea hao i ko na laau oolea. O ka haosila ma ka hau (ice) ka mea anai uuku loa o na mea a pau loa.
Ma na mekini a pau, ua hoomaunauna wale no lakou, o ka anai ke kumu, aole i hooulu iki ina hoemi ia ka nui o ka hoeueu ikaika, hoonui ia ae kona velosite i like kona momenetu, aka nae, aole loa e hoemi ia e ka mekini ka momentu e hana ia ai kekahi hana, ina pela, heaha ka waiwai o na mekini.
Eia no ka waiwai, me ka mekini, ua hiki i ke kanaka hookahi ke hana me ka hooikaika hookahi ana, i hooloihi ia na hana hiki ole iaia ke hana, ke ole e mahele liilii ia. Penei e akaka ai, ina hiki i ke kanaka ke hapai i ka pohaku 100lbs. mai loko mai o ka lua 50 kap. i ka minute, aka, ina me ka iho a me ke au e hapai ai pa 10 ka loa o ke au i ka loa o ka hanai o ka iho, alaila, ua hiki iaia ke hapai i 10 pohaku like i ka minute, a i na oia wale no he 10 no minute e pau ai ua mau pohaku la. Pela hoi, ina he pahu wai nui e hapai ia ana i ka moku me ke pokakaa ole, ua pono e hoopiha i na bakeke liilii, i mama ai, aka, ina he pokakaa ua hiki loa ke hapai ia.
Pela no hoi ka hapai ana i ka pohaku me ka une, ina aole une, alaila, o ka wawahi liilii ka mea e pono ai a e hapai pakahi i na apana, aka, ina he kolopa, ua hiki loa ke hapai i na pohaku me ka nui ole o ka luhi.
No Akimeda (Archimedes)—O Akimeda, he kanaka kaulana loa no kona naauao, e noho ana ma ke kulanakauhale o Kulakusa, Mokupuni o Sikili, nana i pale aku i na koa Roma no na makahiki 3 me kona mau mekini, M. H. 212, o Hiero ke 'Lii ia wa, eia kana olelo i ke Lii, "E haawi mai ia'u i wahi e ku ai me ko'u mau mekini, mawaho aku o keia honua a e hoonee no au i ka honua." He oiaio paha keia aole paha, aka, ua hiki ia kakou ke hoomaopopo, ina e loaa kona wahi e kukulu ai i kona mau mekini a e hoeueu ai i ka honua, alaila, ua motio ia kona kino iho e like me ka poka o ka pu. Ua olelo kekahi poe naauao, he miliona na makahiki e hoonaueue ai i ka honua, a hiki aku kona nee ana i ka 1—27 miliona o ka iniha, aka, aole malaila ko Akimeda olelo ana, ua manao wale ia, ma ka avariga ana i na paona o ka honua maluna o kona mau mekini—O ke anawaena o ka honua, aneane e 8,000 mile, o na paona i manao wale ia e kekahi poe he 8 set-tiliona, a ina e manao kakou i 100,000lbs. ka ikaika o ka mekini hookahi; alaila, ua like me 80 kuaderiliona na mekini, he heluna nui loa keia e hiki ole ai i kona naauao ke hookele. Nolaila, ua hiki ia kakou ke manaoio, he hoopunipuni wale no, a i ole, he manao hoolana paha i ke 'Lii. He moolelo maikai ko keia kanaka no kana mau hana kaulana i ka naauao. Eia kekahi, makemake iho la o Hiero e lawe i kana auka-gula e hana i papale alii nona, a ua hana ia e kekahi mea akamai i ka hana, hana ia iho la a paa a like loa me ke kaumaha, ka nui a me ka nani a ke 'Lii i makemake ai; aka, haoaho iho la ua Hiero nui, malia paha ua kolohe ua kanaka nei, haawi ia aku la ia Akimeda, a hana iho la ia penei: kaupaona iho la ia i ka papale iloko o ka wai a maopopo kona kaumaha, a mahope kaupaona aku la ia ma ke ea, a o ka like ole o keia mau kaupaona ana, oia ka nui o ke gula i aihue ia, a i ka imi ana ua loaa ka oiaio.
He nui aku na mea i koe e pili ana no kana mau hana naauao, aka, ua lawa paha kakou ma keia, eia hoi, ua manao au ina he mea hiki, aia a pau na mahele i manaoia o ke akeakamai, alaila, hoopuka ano nui aku i ka moolelo pakahi o ka poe kaulana i ka naauao, a e hoi hou kakou i ka wehewehe ana no no na mekini.
Eia hou kekahi mau pono nui i ike ia me na mekini. 1 Ma ka mekini ua hiki ke hana i na hana hiki ole loa.
Ina aole ka mekini, aole hiki ke mahele i na mea kaumaha a pau, aole hoi e hiki i na kanaka he nui loa ke hui pu i ko lakou ikaika e hapai ai i kekahi mea kaumaha.
2 Me ka mekini ua hiki i ke kanaka ke lawelawe me kona ikaika a pau, i na milo lopi ka wahine aole e pau kona ikaika i ka milo ana i ka lopi hookahi, aka, ina he mekini ua hiki iaia ke milo i na lopi he 100 iloko o ka manawa hookahi, pela hoi ua hiki i ka wahine e humuhumu i na iniha 3 ka loa i ka minute hookahi.
2 Ua hiki me ka mekini ke hoopili aku ma ka hana i ka ikaika o na holoholona, ka wai a me ka mahu, o ka mekini ke alanui e hele aku ai ka ikaika o keia mau mea a lalau aku i ka hana; hoololiia ka motio pololei o ka wai a o ka bipi paha, i motio poepoe o ka wiliko a wili palaoa paha. Pela e lilo ai ka motio ole o ka mahu i motio pololei o ka mokuahi. (Aole i pau.)