Ka Leo o ka Lahui, Volume II, Number 213, 11 June 1891 — He Moolelo Kaao NO KANA. [ARTICLE]
He Moolelo Kaao NO KANA.
KE AHI KANANA - KA HIAPAIOLE - KA MOOPUNA AULA - KA MEA NANA I HOOHIOLO O HAUPUKELE KA PUU KAUA I MO-
he mea pono i ka mea kakau o keia kaao, ke hoakaka aku ma keia wahi o ko kakou moolelo penei: O Uli ke kupunawahine o Kana, o Hakalanileo (k) ka makuakane, a o Hoakalani ka makuahine. O Hilo-hanakahi ko lakou aina hanau. Noho ae o Hakalanileo (k) ia Hoakalani (w), ma ke ano hoao o ke au kahiko; a he mare hoi ke ke ano ia kakou i keia wa, o ke au malamalama. Hanau mai ka laua keiki makahiapo, o ko laua mau la opio, oia hoi o Niheu (k); he keiki kanaka e like no me na keiki o keia au a kakou e noho nei. Ua hanai no hoi na makua iaia a hiki i kona nui kupono ana; a ua hiki hoi iaia ke ho-a i ka imu liilii e like me ka hiki i kona mau lala palupalu ke hoohana aku. A ua aloha ka noho ana o na makua o Niheu ia Hilo, i ko lakou one oiwi, no ka mea, oia ke ewe hanau o ko lakou mau kupuna; a loaa mai hoi o Niheu, a me kona muli pokii mai, oia hoi o Kana, ka mea nona keia moolelo e hoohuai aku nei, a pela no hoi paha i kohu ai nei wahi hookapeke olelo a kahiko; "Ka Ulu o Lele i ka makani." Nolaila, ua aloha nui lakou i ka aina o Hilo; he ua hoomehana ili ko ia aina kaulana; a ua holo hoi i ke mele a ka poe oia au; a kaua hoi e olapa iho ai penei: Nani Hilo noe i ka ua Kanilehua Nohea ula ka maka o ka ohia o Kaliu Puapua ula i ka nahele o Malama Ke okooko Lehua a ka wahine i ka lua Okooko ka lae ohia o Keaau Pau no ka nani ka maikai ke ona ona a noho i Hilo Nolaila i aloha ia ai e ko laila mau kini He nani ka hala, a he onaona ka lehua Alua laua i ke kai o Huia. E oluolu mai oukou e na maka-
maka heluhelu o keia moolelo, e hoaui ae kakou i ko kakou alahele ma ka motio pololei ana ma ka hoomaka ana i ka wa i hanau mai ai o Kana, mai ka puhaka mai o ko laua mau makua, ua pau aku la hoi ka ulele ana o ka makakila ma kela mau wahi aku la, a ke hoi pono ae nei kaua i ka muku. Penei ka hanau ana mai o Kana, ua hanau ia mai oia ma ke ano he eepa; a eia iho malalo kona ano ma ka hanau ana: Hanau mai o Kana ma ke ano kino kaula, a mahope o kona hemo ana mai iwaho, ua hele aku la kona makuahine e auau i ka wai no ka hoomaemae ana i kona kino a mamua o kona haalele ana iho i i kana mea i hanau aku; ua kauoha iho la oia i ka ohana e nana i ke keiki; a penei oia i kauoha iho ai: E, auhea oukou, ke hele nei au e auau; a e nana ae hoi oukou i ke keiki, a hoi mai au. Ae, he mea maikai ia, a na makou hoi ia e malama aku. I ko Hoakalani hele ana i ke ki'o wai auau, ua hele aku la kona ohana ma kahi o ke keiki e waiho ana, aole he lohe ia iho o ka leo uwe keiki i kela manawa. Nolaila, i pane mai ai kekahi o na makamaka: Aole he uwe mai o ke keiki; ua make paha? He mea mau hoi i na keiki a kakou ke hanau mai he uwe; i keia keiki hoi aole he uwe mai. He ano kupanaha hoi keia keiki kai no o kahi kupanaha a lohe mai i ke ao; he pakela loa ka keia keiki i na hi-a-loloa a ke kupuna, ke hele la ka hoi aAhu kupanaha i ka la o Mana Makalii lua i ke kaha o Papiohuli. A pau ka auau ana o ka makuahine o ua eepa nei; ua kau nui mai la ka manao e ike i kana kamaiki, he mea mau hoi ia i na mama a pau o ke ake no e ike i ke keiki. I hoea mai kahia i ka hale, e noho aku ana kona ohana me ke ano maka'u i na hiohiona o ke keiki; i kela manawa no a lakou i hoomaopopo pono ai i ke ano o ke keiki. He kaula ka lakou i hoomaopopo e waiho ana ma kahi a Hoakalani i hanau ai; aohe he kino keiki ma ua wahi la, aka, he kino kaula ma ua wahi la. No ia mea, ua hooho ae la lakou me na leo hoopuiwa e olelo ana aohe he keiki: he kaula wale no ka mea e waiho nei: a aohe no hoi o kakou waiwai i keia kaula, o ke kei ki hoi ka kakou e ake aku nei e hii eia ka o keia kaula, e pono e lawe aku kekahi o kakou e hoolei i keia kaula ma kahi e loa. Olelo mai la kekahi o na ohana, e aho paha e waiho i keia kaula a
hoi mai ka makuahine mai ka auau mai. He oi aku ka pono e lawe e kiloi i keia manawa; a o ka mea ua loaa o kakou no na hoike ke ninau mai ka makuahine i ke keiki. A ua hooko aku la lakou i ka lawe ana i ke kaula e hoolei ma kahi e loa aku. I ka wa i hoi mai ai o ka makuahine, ua ninau koke mai la oia i ko na ohana; Auhea iho nei ka hoi ke keiki a kakou? Ua hooho like mai la na ohana me na leo kupinai ano eehia penei: He keiki auanei he keiki kino papalua ma ke ano kupanaha, aohe kino kanaka o ke keiki, he kino kaula, a ua lawe aku nei makou e hoolei i kahi kaawale loa i kela kaula au i hanau mai nei. Nolaila, ua kulou iho la kona poo ilalo, a na ka waimaka no ia e kulu makawalu me he kuaua la no ka hooilo; i kau ua mea he aloha i ke keiki; a oia iho paha nei wahi hooheno ana penei: A kulu iho la ka waimaka Uwe ka opuaHe waimaka pua ia na ke kehau, Nohea kulu ole no hoi o ka waimaka, i nei mea o ke aloha keiki, ke hele la ka hoi ke aloha a hiki i ka puu o Kaunuohua, he puu wale no ia. He hua hoi keia mai ka puhaka mai, nawai ole hoi ke aloha ia oia mea he keiki. Aloha wale. He aloha welawela ko ke kane, a he aloha anuanuhea hoi ko neia mea he keiki. Ua kaana like iho la hoi keia haawina maluna o laua a ielua, oia hoi o Hakalanileo kana kane i hoike mua ia ae nei ma ko kakou moolelo no ko laua aloha i ka laua lei he keiki; a eia nae ua makehewa ko laua aloha ana, aohe he keiki. Ma keia wahi o ko kakou hoonanea, e hoopoina loa kakou i ke keiki, oiai, ua hala aku la ia, a e uhai aholo aku kakou ma ke alahele pololei. Ua noho iho la na makua me ke ano kukule iloko o ia manawa; no ka mea, ua hele mai la a haale i ke kani-a-i. Ia moe ana iho o na makua ia po, ua loaa aku la ma ka moeuhane ke keiki kaula a laua e hele mai ana e ai i kona waiu, puoho ae la ka makuahine me ke ano puiwa; a i kona nana ana ae ma kela a me keia aoao o kana wahi e moe ana, aole ana mea e ae i ike, aka, o kana alii kane wale no ka mea e hiolani ana ma kona aoao, oia hoi ke aloha kakia i ka iwihilo; a o ka lua hoi o ke ala. Ua haule iho la no keia hoonip-
o hou me Niolopua; aka nae, ua halawai hou mai la no ua keik kaula nei a ia nei ma ka moeuhane, e ai hou mai ana no i ko ia nei waiu. Ua puoho hou ae la no keia mailoko ae o ka hiamoe, a aia loa ae la keia a noho iluna. No keia hana hoopauaka a ke keiki kaula a laua nei: ua hoala koke aku la keia i ke kane me ke ano puapuahulu penei: Einei e moe nei, e ala ae oe - E papa-e, e ala ae oe. Oni ae la kana kane, a ninau ae la: Heaha hoi keia mea au e hoala nei i ko'u mea ua nanea? Heaha mai ka hoi kau o ke keiki kaula hoi paha a kaua; ke hanahu'a mai nei i ka ai i kuu waiu ma ka moeuhane, ua ane maka'ū mai la au i ke keiki a kaua. Auhea oe e ka wahine, mai hoomanao no oe ia keiki kaula a kaua, o hoopilikia loa mai auanei ke keiki kaula a kaua ia oe, a poino mai hoi oe o kaua. O ke ola iho la ka ia a ke keiki, o kona hoi mai a hana mai i ka hana hoihoi ole o ko'u manao; nolaila, e hiamoe kaua, o ke ao wale ae no koe au e hoala nei ia kaua. Heaha la ka hoi ka ai mai o keia keiki kaula i ko'u waiu, he pono no hoi paha ia ina he keiki kanaka, aole hoi ana olelo ana. Hooholo like ae nei laua nei e hiamoe hou, no ka mea hoi, ke hele ae la i kau wahi o ke ao; ke iniki hui mai la ke kehau o ka wanaao me he ipo la, he anu ma ke alo a he maeele ma he kua. Ia laua nei e moe ana, ike hou aku la ka uhane o ka makuahine i ua keiki kaula nei a laua nei; e hele kino kanaka mai ana i o ia nei la, a ai hou mai la i ko ia nei waiu.