Ka Leo o ka Lahui, Volume II, Number 723, 11 July 1893 — Page 2

Page PDF (1011.55 KB)

This text was transcribed by:  Trent Teister
This work is dedicated to:  Robin Warren

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

KA LEO O KA LAHUI

JOHN E. BUSH,

lunahoponopono a me punku.

POALUA IULA 11. 1893

E HOLO ANA.

            e holo ana ka Loio Kuhina Kamika, pela ka lohe mai, ehia mea aloha o ka ihu o na wahine a ka poe e holo nei e aama aku i na Pali-hulaana o ka aina Kaihi la.

 

hapa ka hae o ka hale  ke Poo Aupuni Noho Manawa.

HE HOAILONA MAKE KEIA!

            He mea i maa mau, ke hapa ka hae o ka Hale o ke Poo Aupuni, ua make ka mea e nono ana ma ia kulana. Ua hoopuiwa ia makou i ka ike ana aku i ka hapa  ka hae auuni ma Hale Alii Iolani, hoomaopopo ae la makou ua make paha ka Peresidena, oiai ua lohe mua ia kona kaa loihi ana i ka mai la grippe e ahola nei i kona mau la. I ka ninaninau ana nae hoole ia mai ia, aole nona, a no ia kumu ua hooahaohao ia makou, a hai hou ia mai la, he hailona keia no na moeleo e waiho puanu la ma ke kumu pali o kahi o ka Pap@ Kaua o Koolau, ma ke kahua o na koa "P. G.," ma "Camp. Dole." He mau hoailona ino keia i ka poe nana i hana me ia, oiai aole i pili ke kulana o keia oe i make i ko ka hanohano i haawi ma na Hale Aupuni. nolaila, me he la he mea nui hou aku no koe e hoea mai ana oia mea aole kakou i ike, aka, o ke Akua hookahi kai ike, a o ke Kaula a ke Akua e hoike ai i ka haina a ina he Kaula kekahi ma Honolulu nei, eia iho no a puka ae.

Eia Hou aku No.

            I ko makou @@@ naooo o ka moolelo i hiki mai ke aupuni mai Kalalau mai, ua hoike lalau ia mai a o kekahi hapa, aole @ pau, oiai ua lohe makou i ka nui o ka poe i make, he oiaio he eha no, koe aku na mea i hana ia i keia mau la mai nei, a he oe kekahi i eha kukonukonu, a me he mea la oia oe i oha a kupilikii maoli no. aole i hoouna ia mai no ia kumu. Ua loaa mai keia lohe ia makou mai kekahi mea i hoi mai Kauai mai, he hilinai nei makou he wahi no ko keia olelo. ina aole alaila ua lohe hewa makou. Ua oleloia nae ka nu hou i puka mai maluna o Pele, na makou a he hoopunipuni, a o ka poe i hoole o kekahi o na luna kakau  kekahi nupepa Hawaii hoohui aina. I ka puka ana mai nei nae o ka mea oiaio e like me ia a makou i olelo ai, a i oleloia ai he hoopunipuni. ke huli mai nei e ao i ka poe hunahuna i ka oiai a e hoohilahila i ka poe hoohui aina. Owai la kai hoopunipuni. o ka "Leo" paha o na wahi manu Kapalulu paha o ka aoao hoohui aina. Aloha wale ka Hawaii ewaewa ai maunu a na misionari.

He Moolelo Kaao

-NO-

KOOLAU,

KE KAEAEA

O NA

Pali Nihoniho o Kalalau

KA WELI O

KAUAI O MANOKALANIPO.

 

Ka Maka Uwila Nana I Oani ae i na Ihe Laumeki Kauila o Puukapele.

Ka Mea Nana i Lumai aku la me ka alanehe i na Elele Ahailono Ole a Lonomakua iloko o na Awawa o Hanakaiei a me Laniwai.

            O Ulumaihea (k) kai noho aku ia Kaula(w) hanau mai  Lehua (w) i noho aku oia ia Niihau[k] i hanau mai ai o Haena (w) i noho aku oia ia Lauaeomakana (k) hanau mai ai keia keiki o Koolauon@ano aka, ma ka hoopokole inoa ana, ua kapaia no o Koolau. O ke ano o keia inoa Koolau he maka o ka La; he mea hoea mai ma ke kukulu Hikina he kukulu makani, he kaomi ana mai  ka makani, he kaomi ana mai o ka makani Moae; he noho ana o ka aina ua mau, ua ua Lookoolau a pela aku.

            O kahi noho mau o Koolau, oia no o Haena ma Kauai; o kona wahi nae i hanau ai, aia iluna o ka piko o Maunahina. No kona hanau iluna o na ikomauna. ua maa oia i ka hele ana maluna o na pali nihoniho o Kauai.

            Ua oleloia hoi ma kona ano. a ma kona noho ana a me ko@a hele ana, he iua ole ka palanehe, ka mimo, ka maina a me ke kohu ano mana akua lapu o ka po@.

            He hiki iaia ke noho iluna o na pali nihinihi o Kalalau, kulou mai la no, lalau na lima a huhuki i ke kalo o na loi kaio o lalo o Kalalau.

            He hiki ia Koolau ke ku mai iluna o ka mauna o Waialeale, a kamakoi aku la i ka muhwai o Wailua, laoa no ka oopu hoihoi na ka makuahine ona i Haena: paina no me ka makuahine a maona ku no pii aku la ma ka pali  Haena; elua n kikoo ana o na wawae o Koolau noho ana i Kalalau.

            I ke kaua a@a o na Alii o Kauai ma Kahoaea kela wahi e kaalo ae ai mawaena o Huleia e hele ai i Koloa; ua olelo ia, e noho ana o Koolau iluna o Haupu; a ilalo o Huleia ka makuahine ona kahi i noho ai; @ ka wa i holo ae ai o Koloa, he alii oia no Waimea mai ua lalau aku la k Koolau mau li@@a ia Koloa, a haai mai la a honoho @ala iluna o kahi kiekie o ka uu o Haupu pe@a oia i pakele ai mai ke lukuia ana  kona poe enemi.

            O na wahi kiekie loa, na kualono a me na wahi nihinihi ko Koolau wahi e noho ai; a mamuli o kona hoi mau ana i Kalalau ua kuono no ia me ke ano wehewehe ana o kona inoa Koolau.

KO KOOLAU IKEIA ANA HE KANAKA KOA.

            Ma ke kaua ana, a na Alii o Kauai ma kahakai o Kalihiwai mawaena  Mokulau a me Laamea ma ka haa hope o ka Mahoemua, ua ike ia ko Koolau lele ana mai mailuna mai  ka ali  Haena, a hopu iho la i ua mau alii la a elua, a hookomo iho la iloko o ke eke lauhala a lawe aku la a kiola iluna  ka mokupuni o Niihau; i k laua nana ana ae, he aina okoa loa keia a nana aku la laua aia o Kauai i kahi mamao loa; a, aole e hiki la laua ke au: moe iho la laua i na wahine o Niihau.

            A noho pu iho la i ka aina malihini a lilo ae la laua i mau hoaloha: a na laua mai na mamo e ola nei ma Niihau, nolaila mai ke Lii D. W. Pua e noho mai nei i Kapalama.

            Ua ikeia ma keia moolelo, mamuli o ka Koolau hana ana, ililo ai kela mau alii enemi i mau alii hoaloha ma ka aina mai@hini o Niihau, a ua aie nui hoi @@@@@ i ka loaa ana mai  ke 'Lii @@@ he mamo i o loko mai o keia @@@@ mana kaulana a Koolau

Aole i pau.

Na Kanaka Koa Hawaii.

            Ua hoi mai o Kunuiakea, Kamana a me Kauhane, na koa Hawai kaulana i holo aku nei i Kalalau, e kokua e hopuhopu ina ma'i @Apera ma ia wahi. Ua haalele iho lakou maluna o Waialeaie, me na koa kaulana o ke aupuni. Ia lakou e ku ana maluna o ka oneki  ka moku, he aneane he kanalima k lakou huina pau, ke helu ia ke kauka, ka poe e@@ lua a me ke kalaiwa kaa, na lii a me na koa a he hookahi wale no mea i koe iho. lawa na luna o ka puali kaua, oia hoi ke kahuna @ana e pule ka ai ana, ka inu ana a me ka hoolewa ana. Ua lawa ke kakaolelo ia Kunuiakea. oiai o ka pu makani kai iaia, ka eli-lua hoi malaio o ko Kaman mana, a ua lohe wale ia o @osepa ke Kahunapule. aka, ua halowale nae i ka wai i makaukau ai ka huakai, a o ke kalaiwa kaa hoi o ke kanaka uhane ole i hi i@o nei mahope iho nei. Nui ko makou mahalo i keia mau kanaka Hawaii, i ke koa, ke hele la a mamao ke kulana mai kahi o ka Papu Pali o ke kaeaea Koolau o na pali nihoniho o Kalalau. Ua ku no ka ole@o o ka poe o ka wa kahiko i keia poe, "ao no i ke koa, ao no i ka holo," eia nae he holo paha ka hana nui  maa i keia ano holoholona.

KA MAKE ANA O ENOKA KAHELE.

            Ua minamina makou i ka hiki ana mai  ka lono, ma ka la 3 o lulia nei, ma Nawiliwili. Kaua@ ua kii mai la ka make a kaili aku la ia Enoka Kahele, ko makou makamaka, a makua no hi no ka Lahui Hawaii.

            Ua ike ia oia e @@ makamaka a me na hoaloha a pau i@@ o Kauai, ma kona kulana Awe Leta hoopono no na makah ki he kanakolu a oi aku. Ua iha k Kauai oe, a pela no me na hoaloha malihini e kipa aku i ka mahalo piha no ia. He hoa oia no ka Hui Aloha Aina. a ma ia ano, ua ili mai iluna o makou ka hoomanao aloha ana aku nona Me ka wahine a me na pilikana o ka mea i hala aku ko makou aloha nui.

HALA HOU AKU LA NO.

            He 12 koa hou a Bihopa i lawe aku la no Kalalau. me na lak hou e ili ana i ka oihana koa.  He makaukau kia ma ka aoao o ke aupuni, a ma ka aoao hoi o ka mea e upu ia aku nei, he hookahi no ia, oia hoi o Koolau, kana wahine a me ka laua keiki.

AIA I WAINIHA.

            Ua lohe mai makou, aia ae la i Wainiha o Kimo Kauhane, a me kekahi mau koa ewalu, o ka mea i hoike ia mai ia akou, oia keia.

            I kii ae nei lakou e hopu ina mai alii, e noho ana ma ia wahi; a lawe mai i Honolulu nei, a mai nei aku no Kalawao.

            Ua hoike ia mai no hoi ia makou kekahi lono, no na mea e pili ana i keia poe mai, a me ko lakou wahi e noho la.

            He laula o uka o Wainiha, he aina @alahalaha, aka. o kahi a na mai e noho ala, he ino, aia iloko o ka hihi pea o ka naele o Alakai.

            O ke ala, kahi e hiki aku ai, he ohopoho ia, i ano like aha me ke kahua kaua o Akola.

            I ko makou lohe ana i keia, ua komo iloko o makou ka haohao pehea la, e hiki io ana anei ke kii aku e hopu aole paha.

            Aka, na ka hopena e hoike mai i ke ano o ka hana i hana ia.

Heaha ke kumu o ka hapa ana  ka Hae o ke Aupuni.

            Ma ka la inehinei, ua ike ia ua hapa ka Hae  ke Aupuni, a no ia kumu, ke ninau nei makou, owai la ka Luna Aupuni kiekie i make.

            iai hoi, ua ha'o@a'o ia makou i ke kumu o ka hoohapa ia ana o ka Hae o ke Aupuni, a oiai hoi. i na o ke kumu o ka hapa ana ka Hae no ka make ana o na koa o ke Aupuni ke olelo nei makou, aole ia he kumu kunono e hapa ai.

            Oiai hoi, aole lakou he mau Kuhina no ke Aupuni, aole no hoi he mau Luna Aupuni Kiekie n Hawaii nei, e noho ana ma na aina e,

            No ia ohihihi o makou, oia ka makou e ninau nei; a e hoike ia mai ka haina ololei Oiai i ke a@ o ke Aupuni Moi, aole loa i ike ia e hoohapa ia ana ka Hae o ke Aupuni no kekahi @oa, a mau koa paha, ina lakou e make ana.

            O ka rula @aa o ka oihan ka, ina e make ana kekahi koa@a mau koa paha, e hooewa ia lakou. me ka uhi ia  ka ahu m@ ka Hae o ke Aupuni, a e haawi ia u@ ki-pu aloha ana nona a no lakou apha, mai na pu raifela aku a na koa he @mikumamalua. Oia ka rula o ka oihana ka, aka. o kea hoi o ka hae kai hoohapa ia.

            A @a kuhihewa makou ua make ia la kekahi luna aupuni o Hawaii nei.  Nolaila, ke ui aku nei makou makou i ka nui manu, a e pane ia mai ka haina o ka maku ninau. oiai, eia makou maluna o ka pono. a me ke kaulike e hana nei, aole maluna o kekahi hana hupo a naupo maoli, aka, maluna  na alakai ana a na rula naauao o na Aupuni naauao o ke ao nei.

            E like me Enelani, Farani, Geremania, Amerika a pela aku.

            E pane ia mai keia, me na hoakaka piha ana.

UA HALA, UA NALO.

            Hora  9 a.m., July 9, 1893, ua kipa ae la ka a@ela o ka make i ka hale kino lepo o Mrs. Puapua, a kaili aku la i ka haru o ke ola mai iaia aku; ma Honuakaha oia a haia aku la.

            Ua hoea mai oia mai ka uhaka mai  Kekoi a me Hoopale, i ka makahiki 1827, a ua piha iaia na makahiki he 65 a oi o ka hanu ana i na ea mauleule o keia ola ana.

            Ua waiho ih oia he mau keiki na moopuna, ka ohana ke kini, a me ka lehulehu e paiauma aku nona ma keia kae o ka @@akupapau. No Holuaioa I, i Kona, kona one hanau, a oia ka makou e hoike aku nei i ka lono walohia luuluu kaumaha, ehaeha a paumako, e ka Lai Malino a Ehu, ua hala o Mrs. Puapua, ua pau kona ike ana i kou mau kapakai aloha, na kualono uliuli, na Hala o Mapuena, auwe luuluu ino, ehaeha wale.

            Nolaila, ma ka aoao o ka ohana, ka lehulehu a me na kioi no aau o ka mea i moe aku la i ka moe Kau a Hooili, ua kun ka luhi ua au na inea.  E na kini  ka mea i hala aku, O ka la o ka Haku me he aihue ala oia i ka po.

            E hoomaikai ia ka inoa o lehova nana i haawi mai, nana n e lawe aku.  I ka hora 2, ua manelo ia aku ia no kona hale lua.

            E alawa ae i ka olelo hooiaha a ka Hui Hololio Poomaikelani e uka aku nei ma ko kakou epa o keia la.

            E hoomau ia aku ana anei ka hapa ana o ka Hae Aupuni, no na la he 15 a i ole 30 paha, oiai ke hapa mai nei no?

            Aia i Wainiha Kauai o Kimo Kauhane a me S-k a no ka hopu ana i na mai a ii ma a apana. o ua aina kaulana ala.

            Nui na mea hou a me na hana lealea i malama ia ma na Waiel@a Maui, @ela no ma Hilo Hawaii. Me he la @a oi aku ke ohohie ia o keia la ma ke a mau wahi mamua o Honolulu nei. Ua hoiwahawaha ia na hana o ka la mamuli o ka hoihoi ole ia o na hana a ka oe hoohui aina.