Ka Leo o ka Lahui, Volume II, Number 847, 4 January 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII N LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unuhiia e Mose Manu no "KA LEO." HELU I. Aka ma kahi o ka makemake no ka hookoia o kana mau upu ana, ua pane mai la o Koaekea: ua nele oe e kuu kaikuahine me ke kane a kaua i ke keiki ole; no ka mea, ua hoopuka mua au i ka'u olelo paa, i hanau mai auanei ke keiki a he keikikane, aole auanei ia e lilo aku ia waho, aka hoi, i hanau mai a he kaikamahine, aohe olelo ana. No keia mau olelo a Koaekea, ua pane aku la kona kaikuahine i keia mau huaolelo kaukau ku i ke aloha me ka helelei pu ana o ka waimaka: Heaha la hoi auanei, he nani hoi ia, ma ke alo aku ia no hoi ka hua noi a nele mai la no hoi, aole o'u o ka mea i pili ia oe, eia ka mea aloha o ke kane a kaua, ka mea i hele mai nei mahope o'u, oiai o kakou pu iho la no kai ike i ka la pilikia o kuu kaikoeke. E kuu kaikuahine, he mea oiaio kau e olelo mai nei, a i hapai hou aku keia ma keia mua aku, a i hanau mai he keikikane a kaikamahine paha, o ke keiki ia, aohe ou mea e nele ai. I ka pau ana o keia mau olelo, ua lilo ae la ia i mea maikai mawaena o lakou. Mohope iho o ka pau ana o na papa olelo ana mawaena o Pokahi ma, ua hoomanao ae la oia no kahi lau limu ana i lawe mai ai na kena kaikoeke. Nolaila, ua kii aku la oia i kana eke limu a lawe mai la a mua o ke alo o kona kaikoeke, lu iho la iloko o ke poi; i nana iho ka hana o ka Opihi wale no ke ahu ae ana, aole hoi ka Lipoa. No keia nele, ua ninau ae la oia: eia iho nei la hoi ihea ka limu Lipoa ? Malia paha ua ai hele mai nei no hoi oe ia oe i hoi mai nei ? Aole, wahi a Pokahi, a hoomakaukau iho la oia i meaai na ka opu keiki, a i ka makaukau ana, ua ua ai iho la lakou. Mahope iho o ka lakou paina ana, ua hoonanea wale iho la no lakou, me ka piha hauoli no ka malihini hou. Aole auanei ke ninau iho la oe e ka mea heluhelu i kahi o kela limu Lipoa i nalowale honua ai mailoko ae o kela eke a Pokahi ? ke ae aku nei ka mea kakau, ua laweia kela limu e ka mana kupua o Hinaulu-

ohia, oia no hoi o Laea, he wahine ku-a waa me kona mau kaikunane Kumokuhal, Kupaaikee, Kupulupuluikanahele. He ohana lehulehu keia mai Tahiti mai, he poe na lakou i noho na kuahiwi o keia Pae Aina a kupa. Ua ike ia no ko lakou moolelo mamua o keia moolelo kaao Hawaii, a oia ka mana au e ka mea heluhelu e hoomaopopo iho ai: "ke Kahulileole'a o ke kuluaumoe." Ia lakou no e nanea ana me na hoohialaai olelo, aia hoi, ua loaa iho la ia Pokahi he haawina ma ka hihio: "ua hele kino mai la kekahi wahine ui, ili palauli [ili kou], ua piha pu kona kino i na lau nahele aala hihiu o ke kuahiwi, mai ka piko o kona poo a hala ilalo o ka poli o kona mau wawae. Ia ianei i ike aku ai, ua eehia iho la oia; aka pa-e e mai la no nae ka leo o ua wahine nei: ua ike au i kou nele ana i ke keiki mai kou kaikunane mai, a na'u no e haawi aku i keiki nau. Nolaila, e ala koke oe a hele e nana ma kahawai, a aia maloko o ke kahawai nui, kahi hoi i hoolei ia ai ka inaina o ko kaikoeke, aia hoi maloko o ka Punohu Ua-koko e halii pono ana iluna o ka iliwai, e lohe aku no oe he leo keiki e uwe mai ana, a oia mea au e lohe aku ai, e hoomanao iho oe, oia kau hanai e pomaikai ai oe me kau kane ma keia mua aku, a e kali oe a hala na anahulu ekolu ma kela kahawai, a na'u e kuhikuhi hou aku ia oe i kahi e malama maikai ai iaia, a-o kela lau Lipoa au e haohao nei, aia no ia me ua mea la a'u e olelo aku la ia oe, a mai hai iki oe i keia mea i kekahi poe e ae, aole i ko kaikoeke, aole hoi i ko kaikunane, i ko kane ponoi wale no, e hoolohe i keia, a e halawai no na pomaikai me oe." I ka pau ana o keia mau olelo a Hinauluohia me Pokahi, ua puiwa koke ae la oia me ke kahaha nui o kona noonoo, me ka nalu ana iloko iho ona, he noho wale anei no hoi a o ka luahine wale no hoi koe, akahi no a loaa ia'u ka hihio, o ka lihilihi kai pili iho, e ala ana no ka manao a loaa hoi keia haawina, a no keia mea, ua hai malu aku la oia i kana kane ma kahi kaawale o laua wale iho no, a oia ka kana kane i pane mai ai: Ina pela, ua pomaikai kaua i ka kaua hanai, ola no hoi ko kaua mau la elemakule, nolaila e hele koke i keia la me ka hookaulua ole, e hooko pololei oe i ke kauoha mai a ka po. Me keia mau olelo maikai a ke kane, ua ae koke aku la kana wahine, nolaila, ua hele koke aku la oia a hiki ma ke kae kahawai, ua honi mua aku la no nae oia i ke ala lau Lipoa, me ke kau mai o na hali'ali'a aloha imua ona, a iaia i hiki pono aku ai ma ke kiowai, a iaia e nana pono ona ia luna o ka iliwai, aia hoi, he manawa pokole ku ana ka Punohu Ua-koko iluna o ka ili wai, a lohe pono aku la keia he leo keiki e uwe ana iloko o kela Punohu Ua-koko.