Ka Lei Momi, Volume I, Number 1, 5 August 1893 — Page 5

Page PDF (503.55 KB)

This text was transcribed by:  Donna Shiroma
This work is dedicated to:  Awaiaulu

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

 

HONOLULU, OAHU, POAONO, AUGATE 5, 1893.

 

KALEEWAHEA.

 

ekahi @ Heakaka e peli ana me hoaia hopu@ ana.

 

       O Kalei Wahea, he kamaaina ia no uka o Kalihi no kekahi @au makahiki loihi.  He wahi ina wale no kona ma ka maka me waha.  Iai e noho na pela, na enemi ia iho la oia kekahi poe a lawe ia aku la e oike i ka Papa Ola he ma'i Ieera kona.  Ua ha@aia iho la ie palapala hopu a paa iho la oia a lawe ia aku la no ke kahua hoomalu o Kalihi.  Ua hoike @e oia imua o kekahi poe he eono pule kona paa ana ma kela wahi, aole loa oia i naua ia a me kekahi poe ma'i e iho.  I keka'i la ua hoike aku la kekahi poe iaia e lawe ia ana oia no Molokai me ka nana ole ia.

       Nolaila, i kekahi la ulu ae la @a manno iloko ona me ka na @a ole i ka mana o ka Papa Ola, @ me kona manao iho no aole oia he ma'i lepera, ua lele aku a oia mawaho a holo aku la no ka hoopakele ana iaia iho a hele aku la ma ke kuahiwi a hiki ke awawa o Waimea.  Mahope iho loheia ae le ua mahuka pia, ua haawi ia ae la ke kauoha i na Hope Makai Nui no kona nalowale ana a e hopu aku iaia ke loaa.  Ua noke ia oia i ka huli hele me he holoholona ahiu la.  Ua olelo iho oia aole ona makemake e lawe ola ia oia.  Mamua aku nei, aole oia i lawe i na mea make, aka mahope iho o kona lohe ana ke huli hele ia nei oia e na makai, ua holo aku la oia a au iloko o ke kai a alualu  aku la na makai maluoa o ka waa, a i ka wa i kokoke iki aku ai na makai mahope ona ua paa ae la oia ma ke ama a hoohuli ia aku la ka waa a palahuli aku la na makai iloko o ke kai.   Ua hoi mai na makai iloko o ke kai.  Ua hoi mai na makai i kula me ka loaa ole o ka laua mea i kii ai e hopu.  Ma ka poeleole loa ana iho, ua au mai ia o Kaleiwahea a pae i kahaole o Waialua.

       Mai kela wa mai, ua ike ia ko Kaleiwahea lawe ana i ka pu me kekahi mau mea eha e ae, a i ka hoea ana aku o na makai no ka hopu hou ana iaia, e noho mai ana kela me ka makaukau.  Ua olelo aku na makai iaia e hele aku ana lakou e hopu iaia i ka po, nolaila ua ahai aku la kela a noho i ka kuahiwi.  Ua olelo ae oia e like me ka loihi o kona huli ia ana me he holoholona la, pela no oia e noho ai me ka haawi pio ole.  Ma kekahi mau lono hoi ua loaa he wahi kupono loa nona e noho ai ma ke kuahiwi o Kahuku, kahi i oi aku ka maikai mamua o kahi a Koolau i noho ai, a ua hiki iaia ka hana paani mai i na poe a lau e hele aku ana imua ona.

       I kona lohe ana e hopu hou ia ana oia, ua ahai hou aku oia no ke kuahiwi, oiai nae he mau mahina wale ae nei no i hala, e noho ana oia i kai a ua lawelawe hana no hoi i ka uwapo o Waimea.  He kanaka makaukau loa oia ma ia hana.  Aka, ua mahuihui wale ia ae nae hoi ua haawiia aku nei ke kauoha i na Luna Makai o Waialua a me Koolau aole e hopu iaia, o Waiho malie pela a hiki i ka manawa kupono, a malia o hiki no ia ke nana pono i ke ano o kona mau helehelena.  hooluolu la aku oia ka hiki no ia ka nana pono ia ke ano o kona mau helehelena.  No ka mea, wahi a ka poe i ike aole he mau hiohiona o kela ma'i hookaawale ohana maluna ona.

       O kea malalo iho kana leta i kakau ai i kekahi o kona mau hoaloha, a e heluhelu ia me ka onoi nui:

KAHUA HOOMOANA MA KA MAUNA,

Kahuku, Iulai 29.

       Ia ---------------------

       Ua loaa mai kau palapala aloha, a ua haawi mai ia i na manaolana he nui ia'u a me ka olioli, akahi iho la no a ono ka'u ai ma ko'u home mauna nei.  He nui na lono i loaa mai ia'u eia au ke huli ia nei, a i kela pule aku nei ua kaumaha loa ia ko'u noonoo no ka lohe ana mai e hele mai ana na makai haole a me na koa o ke aupuni e kue ia'u, a e kipu hoi ia'u ke loaa, a heaha la ka'u hewa i hana ai i hoao ai e hana ia'u pela me he holoholono la.  I ko'u wa i lohe ai i kela mau olelo ua hu ae la ko'u aloha no ka'u wahine a me ka maua bepe hou loa he elua pule no ka loihi, a pela pu no hoi me ko'u ohane.  Ua hoao iho la au e holo hou e hoopakele ia'u no kuu home meuna, me ka haawi ana i ka'u wahine a me ko'u ohana i ke aloha hope loa, a i ka'u wahine hoi keia mau huaolelo, "Ua hiki mai ka wa no'u e hele ai me he helo holona ahiu la, a e hoi ana au no ko'u home mauna a hiki i ka wa e hui ai au me na mea a'u e lohe nei, a ia wa au e paio ai no ka make a me ke ola, a hiki i ka pu-a ana o kauwahi hope loa mai ka'u pu raifela aku."  I keia mau huaolelo ae la ua haalele iho la ua o ko'u home me ka manao kaumaha, aka i ka wa i loaa mai ai o kau palapala ia'u ua haawi mai la ia i na manaolana oluolu a e hooki ia ana hoi na hana hoomaau ia'u no kekahi mau makahiki.  E hoomaha au e like me ke kanaka, e hanaia e like me ke kanaka, aole hoi e like me kekahi holoholona holonahele.

       Me ke aloha a nui, owau no kau kauwa haahaa.

                                                              Jack Kaleiwahea.

 

Na N@dafa Hoikei.

 

       Eia kekahi mau olelo a Mr. Mordhoff e pili ana i na hoa o ka Aha Hooko o ke Aupuni Kuikawa.   Ua apono kekahi poe o lakou i ka bila lu@ piliwaiwai a me kekahi hapa o na mikanele, a eia iho na inoa o na poe ana i manao ai ua kakau inoa i ua bila lotari la:

       O M. N. Sanders, luna kiai awa; F. S. Hustace, luna nui o oihana kinaiahi; F. Wilhem hoa o ka aha kuka, ua waiho nae mamuli o ke onawaliwali; W. Larsen, luna nui o kaoihana makai kiu, Hugh Gunn kekahi Kapena koa o ke aupunikuikawa; C. Klemme, kapena makai kau lio; H. A. Junn, Kapena makai, J. D. Marlin, Hope Ilimuku; o Kenake, kekahi aliikoa iloko o ka pualikoa o ke aupuni, a ua lilo aenei nee i Kakauolelo no ka hale leta nui; a me kekahi poe ae he lehulehu wale.

       Ua kakauinoa lakou i na palapala hoopii e noi ana e hooholo ia ka bila lolati, pela ka hoike a keia haole kakau nupepa kaulana o Amerika.

 

Na olepe i no ia@

 

       Ua hoike mai o Mr. Hamilitona o ke kiowai hooulu o na mea kanu, ma ke kulanakauhale o Nu Ioka, i kekahi mea hou kupanaha i loaa mai, no na hana aloha ana maluna o na holo holona o na papa haahaa loa.  Aia ma kekahi wahi pahu hao uuku kahii malama ia i o ke kahi mau olepe, ma ka hoonoho iike ana ia lakou, ma na alanui.  Ua noho hookuli wale no lakou, a i na la a pau, e hoolei @ aku ana no Hamilitona i ka ia i pakuikui ia a wali, a me kekahi mau hunahuna mea ai e ae, a me he mea la, ua hiki ke hoomaopopo ia ku ko lakou hauoli ao ia mau mea.

       No kekahi mau pule, aole lakou i hoike lea mai i ko lakou olioli, aka i kekahi la a Hamilitona e kaapuni hele ana ma ka pahu hao wai, aole kanawai ka nui o kona kahaha i ka ike ana ku i na olepe e hoohamama mai ana i ko lakou mau iwi ia ia i kokoke aku ai, Oiai, ua manao paha lakou e loaa ana ka ai ia iakou.

       Hookomo aku la oia i ka ai maloko o ka waha hamauna o kekahi o keia mau holoholona, a upoi koke iho la kela.  Ua hoomauia ka hanai aua pela, a laka loa ua poe olepe nei, ua hiki ia Hamilitona ke hookomo i kona manamanalima iloko e ko lakou mau waha.  Ua manao kekahi kanaka i ike maka i ke ia mea, aole paha e ike ka olepe i kekahi kanaka e, ke hookomo aku oia i kona manamanalima.

       Ua hoao aku la oia e hookomo i kona manamanalina ma ka waha e kekahi olepe, ia manawa no i upoi koke ae ai kona mau iwi me ka ikaika, a ua lilo ia hoao ana i mea hoeha mai iaia.  Aka, i ka manawa no a Hamilitona i hoopa aku ai me kona lima i ua olepe nei; me he mea la ua ike mai la no ka ole pe o ko lakou kahu keia, aia manawa no i  hamama ae ai a hemo mai la ka manamanalima i upikiia.  Ua hooikaika mau no ua poe olepe nei e ukali i ko lakou makamaka, ma ke kaualupe hele ana ia lakou iho e nee hele ai iloko o ka pahu wai, me ka hoohamama, a upoi hiki wawa ana iho i ko lakou waha.

 

Na Haeneu o Ewa.

 

       Ua lohe mai makou o na ma'i lepera elua, Manuela me Aikolani, aia laua iuka o ke awa@a o Waiawa, Ewa, me ka lako i na paia me na poka.  Ua lawalaua i ka ai m@ ka @a a aole he pilikia o ke laua noho an@.  Ua hiki loa i laua ko kau wale maluna o na lio hele ana ma ke kula me na pu a iho i kai.  Aole he hopohopo iloko o laua.  Ua make ka Manuela wahine me ke keiki pu aole loihi loa.  Ua loh@ pa mai makou ua ike ia o Kaleiwahea i ke uwawa o Hahaa.  Aloha ino keia poe i ka noho iloko o ka nahelahela la me he mua holoholona ahiu la.

 

Hele i ka Lawa@ aole i ike hou @

 

       Ua haalele iho kokahi kam@ ina o Naalehu, Kau, i kona home i ka Poalua i hola no ka hele lawaia aua ma kekahi wahi i kapaia o Maniania.   Ma ka lio kona hele ana.  I kona wa paha i hiki aku ai malaila, ua hiki iho la oia i kona lio a paa a hele aku la ka lawaia.  Ua kali ia oia a po ia la aole i hoi iki mai, a i ke kahahiaka o kekahi la ae ua hele ia aku la e hiki a loaa aku la ka lio e ku ana a o kona mau wahi lole ua loaa aku no a waiho mai ana iluna o ku pahaku.  Ua manao wale ia ua pau paha ola i ka ainu ia e ka mano, a i ole ua pohu ia paha e ke kiana pauda.  Ma ka olelo a ka ohana aole lakou i ike i kona lawe pu ana i kekahi mea hoapahu ma ia la ana i hele ai.  Ua nalowale loa oia a hiki i keia la.

 

Ua Hala aku Ia.

 

       Ma ka po Poalua nei, Augate 1, na haha aku ia ma kela a @ nei o Mr. Kauai, ka ma'i leperoa i lawe ia mai ai mai Kalalau mai ma ka pa hoomalu o Kalihi.  He kupa oia no Waimea, Kauai, a he luanakanawai no kekahi manawa loihi, a na ka ma'i hookaawale ohana i lawe aku i ka oihana mai iaia aku a noho ma Kalalau.  Ua haalele iho oia i ka wahine a me na keiki e noho kumakena aku nona ma keia ao, a me na makamaka he uui.

       Ma ka Iwalani o ka Poakola nei i hoihoi ia aku ai oia no kona aina aloha, a ilaila e hoi aku ai ka lepo i ka lepo a o ka uhane i kona mea nana i hana.  Aloha wale.

       Ua hanauia oia na Hana, Maui, a na komo i ke kula o Lahainaluna i ka 1813, i ka @lama o Iulai.  He hoopano oia i kona wa e noho ana i ke kula a na mahalo nui na kuiau iaia.  He oluola maikai kona noho ana me na haumana.  I ka wa i hu ai ke guia o Kaleponi, ua holo aku la oia ilaila a hoi mai ao.