Ka Lei Momi, Volume I, Number 5, 4 September 1893 — Page 4

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

 

4                               HONOLULU, OAHU, POAKAHI, SEPATEMABA 4, 1893.                              .

 

Ka Lei Momi

POAKAHI, Sepatemaba 4, 1893.

KO HAWAII MALUHIA.

 

     He mea hauoli no kakou ka ike a me ka lohe anai ua olelo mahalo mai na lehelehe mai o he malihini mai na aina mamao mai, a pela pu no hoi no na kupa a me na kamaau @ noi o ka aina i pau aku k @ @hee i na aina e, a o ka lakou mau hooia ana i hoikeike aku @ imua o ke lakou mau poh@ na aina e, e pili ana i ko Hawaii kulana maluhia mamuli o ka @ ole ana o na hana hoohaunaele mai ka lahui Hawaii Ponoi @.

     Ho mea keia na kakou e kaena mau ai, no ka mea, @ kakou a pau mai ke nuia ka liilii, he poe wale no ua mea i ka malama ana i ka noho ana lokahi, ke aloha a me ka noho ana akahai, he mea ole ia kakou na mea a pau e hoinoino ana i ko lakou inoa, no ka mea, ua maa kakou i ka hoomanawanui, a oia hoomanawanui, oia ke kumu e mau ai ka maluhia.

     Nolaila, e mau ka hoomanawanui ana, o noho me ke kali aku aia no he wa e hoea mai ana a e loaa no he hauoli oi lea aku mamua o keia wa a kakou e noho nei.

 

O KA HUA ANEI KEIA O KA OLESONA A'O ANA?

     Ua @ kakou i na leo kumakona o na makua a me ka ohana o ke keiki nona ka inoa i kapaia o Hau @ Kapule i ku ai i ka noka pu raifela ma ka auna la Poaono nei, a ua hai ia ae hoi, he haumana oia no ke kula o Kamehameha, malalo o ke ao ana a Olesona ke kumu.  I ko makou huli ana aku i ka mea oiaio, ua maopopo, he haumana io no oia a oia no kekahi i puni mamuli o na ao ana a ke kumu, e hoolilo ma ka moraki i kona aina hanau no na apana dala a Iuda Isokariota, ma ka hoohui ana ia Hawaii aloha mo Amerika malalo o ke koi a na mamo a mo na pohai o ka poe alunu.

     Ua hooko a Hanuwela maikai i ka leo lokoino o kana kumu oiai oia o auwana hole ana ma na aekai o Amerika, e hooikaika ana no ka pono o ko lakou mau pakeke iho, aka, eia hoi ka uhane o Hanuwela ko hoopahu'a aku la i kaua hana, a o ka hope, oia kona halawai me na ulia pakalaki ma kana huakai hele.

     Mamuli o ka make ana o keia keiki a haumana hoi a Olesona i ao ai, ua ulu mai keia ninau iloko o makou, o ka hua iho la anei keia o ka hoonaauao ia ana o keia keiki, he luahi na ka poka o ka pu raifela?  Manao makou, oia no ka haina kupono, no ka mea, ua hoomaamaa ia na keiki e hoolohe i ka leo o ka lakou kumu, a he mea maopopo, ma muli oia ano, ua hoolohe na haumana mai ke nui a ka liilii i ka leo o ke kumu, ma na mea a pau ana i ao ai, a eia ka hua o ke ao ia ana, ua hoopokole ia no la o kona hanu ana i na ea oluolu o o keia ao a naue aku la oia no ka ilina o na mea a pau ma keia ao.

     Nolaila, ua nui ke makou minamina mamuli o ke alakai hewaana a na kumu e loaa ai ka poino i na haumana, elike iho la me keia a kakou i ike pu ae la.  Aloha no keia no kela opio i hbolilo ia i paku one na ua koa o ke Aupuni Kuikawa e ke ki ai me ka lealea.

    

O KA MAEA KE KUMU O KA HOOPII.

     Ua nana makou i kekahi manao e pili ana i ka ohumu kipi, no ka hookuu ana o ka hapanui o na kiure i ka hihia ua maopopo loa ka hewa, a e elelo ana, na ua loio ka i ao aku i na kiure e hookuu i ua lawehala, a he nui walo aku na olelo oe pili ana no ia mea.  A ae ka hau ole o ka lili e opuopu ane iloko o ka manao o ka mea nana i haku kela manao, ua hoopili ae la oia i ka poe "auee alii he poe i piha i ko kini ae e ka makani inaea."

     O ko makou manao no keia moa, aole ia i kulike me ko kahi wahaolelo o ka aoao e hapai nei i keia aupuni iluna o na ao uliuli panepane o ka lewa, no ka mea, ua hapai ia mai na olelo ano ole a kekai i hoopuuluulu ai a ku ka maea, i kumu hoopii imua o na Aha Hookolokolo o keia aupuni, a oia ka kakou i ike iho nei ma o ka hihia la o T. B. Walker a me A. Sinclair.

     Na ka maea o ka noonoo, i awili ia me ka lili pilikino, i honu ia ai keia poe hewa ole, a e like me ka ka Baibala i hoike mai ai, "o ka mea pono, mau no kona pono," a oia ke kumu i hookuu ia ai o kela mau mea hewa ole.

 

HE I'A INO KA KE HOA I HOPU AI.

     O ka i'a a ke Kuokoa e honu mau nei i na la a pau, he wanauhalula, ke hoopa lihi aku oe ma kona mau kukuna e e-ke auanei me he lio la, aole i kau ia.  Pela makou e hoomaopopo nei i ko kino o kahi makai kiu a ke Kuokoa e hoolimalima nei, ke hina-pe nei oia ma na huina alanui o ke kulanakauhale nei, me kona ake o ka maalo aku o ke a-ka o ka poe aloha alii, a makee aina, alaila manao ae ke ola, a kiko io ma kaua buke hoomanao, ua loaa kona wahi koalaala o ka auana hele ana.

     Ke hapuku mai nei ka waha o ua wahi makai kiu kino pahaohao nei, no na mea e pili ana i ka mokuahi Monowai, oia ka wa a na nupepa Ka Leo, Holomua a me KA LEI MOMI i kukala ukea aku ai ka e hoihoi ia ao ana ka Moiwahine ma kona nohoalii, aia wa ka, e komo pu aku ai na nupepa i kokua mahope o ka Moiwahine i na pomaikai o ka hooikaika ana.

     No makou iho, aole i like ke kulana hana me ko ka makai kiu i hele a piha pono na aoao i piha i ka hohono o ka uwahi pauda ma kona mau puka-ihu, ua olelo makou, ina e noonoo ia ke kumuhana e pili ana no Hawaii nei iloko o na la mua o ka malama, alaila me ke kanalua ole, ua hooko ia kela hana, a ua hoihoi kohe ia ka Moiwahine i ka la i ku mai ka Moiwahine, a i ole, mahope mai paha o ia mau la.

     Ke hoomanao nei makou, aole makou he poe kaula a kilokilo e like me na pa-i-punahele o loko o ka rumi hoonui hana o ke kuokoa puka la, aka, e hoike aku no makou i ke akea, he poe makou@ apene ia e ko ke Akua anonui, oe hooke i kona leo uwao iwaena o ko makou lahui aloha oiaio.

     A no ia hana, ua huli mai ko makou mau hoa kanaka, e mau ana no ka pumohana o ke 'aloha alii iloko o ke lakou mau waihona noonoo, a laulima pu me ko makou mau kaikuaana iloko o keia hana nui e komo kino aku ai iloko o na hana e hoino ia mai ai, a he mea oiaio i keia la, ke hoolilo mai nei ke kuakoa ia makou he enemi noua, ma o ko makou komo pu ole ana ana aku o kuilima pu me ia iloko o ke apo o ka hoohuiaina.

     Aole i wae mai ke Akua ia makou no ia poai, aka ua hoala mai oia ia makou i uwao, a i kalahala no ko makou aina makuahine o kue aku ma na ano apau i ka poe e hoao ana e hana i kekahi hana hewa i kue i ko kakoa noho aupuni ana, a ma ia ano, he wahaoloio makou no ia poe, a me ia pohai hookahi, no ka mea, he mea ia i kulike me ke kaupaone ana a ka lunaikehala o ke kanaka.

     Ke kaena mai nei oia iaia iho "he Hookahi no Hawae Lauhue o Kona," oia hoi he hookahi no ke kuokoa, lauhue na mokupuni o Hawaii, ua liko keia me ka hoohalike ana ia Kaniapuau, i Hawaii no kahi i puhi ia ai o kona mau hulu e Pele, ua ku ka hohono i na moku.

     He oiaie, he mea hoopailuaia na hana a ke kuokoa i hana ai, ua like ia me na hu'u puaa o Kamapuaa, a ku kalahea nei i na moku a oia pakui hohono me khe awahi la no ka opiuma, aole ia he mea no ka makai kia o ke kuokoa e makemake ia ai o kona puka-ihu, no ka mea, he kawa ia ua hoomaamaa ia e ka makai kiu mai kona mau la pokeo wale mai a hiki i koia la, a no ia mua i ka luu iloko o ka ma-u o na hana me a me na nenelu poho o ka pelapela, e huikau pu ana na lima a ka ahakoni i Wailua.

     Mamuli o ko ka makai kiu ike ana i keia hana, ua hoouluku ia kona mau noonoo uluhewa, a hoomaka ae nei ka waha e hoopuka i na mea hua ana i hoopaa ai ma kana buke hoomanao, ka mea i hiki ole i na rula o ka oihona makai kiu ke hoopu-a wale ie imua o ka lehulehu a hiki i ka paa pio ana o ka lawehala.   

     Nolaila, i keia la ma ko makou ano he haku he alii maluna o keia makai kiu lalau, ua lawe ae nei makou.  I kona hookohu oihana, a ke kukala aku nei, na hoopau loa ia kona noho ana iloko o ka oihana, a ma keia hope aku e ike ia aku oia ma ke ano he makai ku huina no Leleo, e ka lohe ka pono, e ka hookuli ka hewa.

 

Nanahu o Kue-kai-eki i Kona Alolo Ponoi.

     I ko makou wehe ana ae a naua iho i na manao o Bihopa a me Iosepa i kakau ai, ua ike iho la makou i kekahi manao i kakau ia, a nona hoi ke poo e olelo ana, "He Mau Mea Maopopo Lea," maloko o ke Kuokua puka la o nehinei (Aug. 28.)  I ko makou kanana ana i ka io o kela manao, ua hiki no ke kapa ia aku he uea-makani oia na ka poe kuihao, ua nole i ke oa ole, oia hoi, nohe io o loko, ua ohaka a papeu ku kahua o ke kukulu ana a no makamaka i ko laua kahua kumu, a oia ko laua hale ke hio nei no kona hina aku ilalo a weluwelu liilii, ke ole e loaa no mau laau koo mawaho mai a kahi e hi-o ana.

     Pela no laua e hooikaika nei no ka pono o ke laua mau haku e ai hookano nei i ka luhi o na kanaka Hawaii. ma ka pahi mau ano i @ laua o @ hanapilo, ka hoohaiaina, ma o na Komiaina la a lakou i hoouna aku ai, oia hoi o Kakina a me Alekanedero, e noho kini la i ka makaha o ka Peresidena o Amerika me ka hilahila ele.

     Na olelo ae ne hoi o Bihopa, a i ole, o loaopa paha, e kuka pu ana ka ka Peresidena Kalivalana me keia mau Komisina Hawaii elua, a mahope aku e kuka pu ana me na Komite Huwaho o ka Ahaolelo Senate a ia wa ka e noonoo ia ai i huikahi kupon no Hawaii, a pau ia, alaila, hoouna aku o Kalivalana i kela kuikahi i ka  Ahaolelo Senate, na lakou o noonoo a e hooholo hoi. 

     Aole i pau ae kela a maopopo lea, kuekaa ao la no na mea e pili ana i ka Moiwahine Liliuokalani me ka hoole ana, "aole e hoihoi hou ia ka Moiwahine i hoopau ia," a e hoole pu ana hoi ma ka hoohaahaa ana i ke kulana Aliiaimoku, me ke kapa pu ana aku iaia he wahine, i hiki ole ke hookele done i ke aupuni Hawaii, aole ka e hiki iki ana ke malama i ka maluhia o ke ola a me na waiwai o ka poe hapa Amerika, elike me ko Bihopa, Kakiu, Alekanedero a me na keiki a pau i hanau kaka ia ma Hawaii nei.

     Pela no ko makou noii ana no na mea o pili ana i ke Komisina Blount, a e mahalo ana ka oia i na hooponopono ana i ke Aupuni Kuikawa, ma o na alakai makapo la o keia mau la, a ua makemake ka ke Komisina Blount e hoomau ia ko Hawaii pono ma ia ano e ka malama ana.  A e hoike hou ana no hoi, "he elua wale no aoao e noonoo ia nei, he hoohuiaina, a he aupuni hoomalu ia.  Malama e noho kanalua nei.  Ina he hoohuiaina ke mea i hooholo ia, alaila, e pau ana ka Hae Hawaii, a o ka Hae Amerika wale no e welo ana ma Hawaii nei.  Ina nao he aupuni hoomalu ia, alaila, e wele hou ana na hae a eluelike me ko na malama o Febearuari a me Maraki i hala.  Ina hoi he hoohui, alaila he kiaaina Amerika ke poo o ke Teritore o Hawaii.  Ina he aupuni hoomalu, alaila he Peresidena ko ke Aupuni Hawaii, a he Komisina Amerika nana e noho pu, a papa i na hana kohu ole i ka pomaikai o Amerika.  Ke noho kulanalana nei ke Aupuni Hawaii mawaena o keia mau aoao elua.  Hookahi mea maopopo, aohe e liuliu loa, e welo hou ana ka Hae Amerika maluna o ka hale aupuni, a e noho ana o Hawaii malalo o ka malu ikaika o Amerika Huipuia."

     O keia kahi a makou i olelo ai, ua nahu hou o Kue-kai-eki i kona alelo, oia hoi, he mau la wale ae nei no i hala, ua kukala ao no na Bihopa nei, aolo loa e welo hou ana ka Hae Hawaii ma na winiwini o ka pahu hae o Aliiolani Hale, aole hoi e ike hou ia ia mau ano ma keia mua aku. O keia kekahi o na hoike hoopunipuni eleele loa i hanaia e kekahi mau kahunapule i hanau kanaka ia, a ke au pu nei