Ka Lei Momi, Volume I, Number 17, 27 November 1893 — "HUAI KA ULU O LELE!" [ARTICLE]

"HUAI KA ULU O LELE!"

Ma kekahi hoike wahahee ana a ka wahaolelo namu iuolehulehu o ka poai hoohuiaina, e pili ana hoi no ke Aliiaiinoku, ua lilo ia i raea no ka wahaolelo nainu alaula e kokua ae ai a, me ka olelo ae hoi ua nui na Hawaii huhu a hoowahawaha ka i ke Aliiainioku mamuli o na hoomaikeike ana a ke "Kuokoa" polopolona. 0 ua hupauosi la no hoi ka hoiko oinio no ka hilinaiia o ke "Kuokoa," oiai oia maoli no kn i ike «• uu ope nupepa i ka hoihni huu iu mai no ka lilo a mo ka lniihoi olp ia. Ku ke ahua o na o ]>a'i nei, aolie nae helilo nui nku, u aia no hoi he mau opp leliulehu e waiho nei ma kekalii muu wahi uie ka lilo ole a lieluhelu ole ia no ]ioi. Mu Houolulu nei hoi, ku ko pai m hana ka haawe o kalii awolu puka lu haawi wale, aohe no hp J a we nui ia a aohe no he lioihwiia, He mau puuuui ke wailioia nei i kefu a, me keia la m» kekahi 111 au wahi, aole ma ko ano mea heluhelu ka laweia ana,' aka, he hana okoa ae no ka mea i j»anaoia uo ia awelu, a o ka pono io no ia, pau ae ia ]ūlikia o ia poe e lawe ahua nei. He mea ole na hailuku nna i ke Aliiaimoku, no ka me;i, a*i}i

ko ka 'ahui aloha a iini nni me ia, a he ole wale no na hapala lepo ana. Mai ke kumu a ka mole o ia inau hailuku a hapala Ief)o ana, ua iko a ua maopopo i ka lahni ka oiaio ole o ia mau hoonaulu wulo ana no. Malia no ka ike nui paha o ua poe Pi Gi la i ko lakou ano onawaliwali, hoao walo ae la no e liailuku i kameaihala 010 ia iakon. A nia knhi o k® ke "Kuokoa" hoomaikeike nna i ka lahui a huai ko lakou hoowahawaha, a raakon hoi i ike 010 ai, ua anaia lakeu a ikeia ko lakou ii>sma. Ua kai huakai hele ae hoi na poo hapai pu Pi Gi i ko konano mahina o ke ahiahi Poakolu i lialu iho la. He 210 paha poe, ke huiia ine na poe hookani paliu, i akoakoa ae ma Ilalealii Kuea. A mahope iho o ke aloha ana 1 ka hae Hawuii a hookaniia o "Hawuii Pouoi" e ka puuli puhiohe, ua hele aluka nui aku ua poe la malalo o ko alakai nua a ku bana Pi Gi, o Mmna EmMuka ma ka liiu loa, a hala nui iwaho o £!ulaokahua i ka huli hele i na poe kipi iwaena o na poe aloha aina, a ua hoea nui ao ma ke kahua hoolulu i ka hora 9 me kā loaa ole o kekaki wahi kipihookahi. Ia lakou nae hoi i kaawale nui aku ai, ua haaleleia iho o lolani Hale me 24 poe k'oa kiai mai waena mai o na poe ki pololei, mt<lalo o ke alakai ana a kela opu lialukoa o Hamakua mai i kaulana i ka iole monoku, aohe nae i lele kaua ia aku e ka lahui. Iloko no o ia nawaliwali o lakou, ua waiho malie nui ia aku no e kiai i na aka o lakou. No ka nui lauua ole mai o ke aloha a uiakee Alii o ke Aupuni Pi Gi, a mamuli lioi o ka manao ana o ua poo oehaa la o lawe maoli ae no ke Aliiaimoku i kona ola ponoi iho, o !ike īio ino kalakou wahahoo nna, oiai koua mau la kunikoo, noluila, ui hooholo lakou e hoouna i elua mau makai e kiai :»i i kn Moi, hookahi ma ke ahinui ma ko alo, a hookalii hoi ma ko hui pu ma ko kua aku o WusinH,oiia Pa; me ka nole hoi iniua o ko ko Alii alo ponoi. Nuni walo no hoi ko lakou hoopulaimaka wale, a hu no hoi ka aka i ka lukou mau hana oehua wale, Aole no hoi 01010 ae ua kaiiolinia lakou 6 kokahi luna kiekie o kekahi aupuui okoa aku e hana a e kiai a nialaoia pono aku lakou i ka nialulna o ke Aliiaimoku maf na poe kiu haole iapuwale a hilaliila ole a lakou, Ua olino iki mai no he wuhi kahoaka i na la mua o keia pulo iho l,i no ka Amoriku Huipuia moa e hnna mai ai no ko Hawaii noj kulaua. Aol« no e knln knhiko loa i ikeia ai ko in Aupuni iini "o.ka pono ko hnnnia u

haulo mai na īani." I ka Poaliiua iho la hoi i liooi loa ia mai ai ka oiaio loa o kaolino moa, a na oi loa aku kti olinoiino i keia wa, a makou no hoi e hoike ak:i nei raa kekahi wahi okoa ao o keia helu. Eia hoi makou, a me ka lahui holookoa no, ke hauoli nei ne koia lono maikai, a ko lioomanawanui ae nc; no ka manawa e hookoia mai ai Tna iho ! Ke houpuupu nui noi no uu poo la e kaua kae nku ia Amerika Iluipuia» ina ka o liookoia ana ka hoihoi hou no i ka Moi mi ka Nolioalii ona i kipsku kuleana ole ia īnai ai a ke hooleleia mai lioi na koa Amonka iuka nei mai na mokukaua mai. Ua liuliu ae lakou a ua makaukau o lolani Ilalo, aia na pukuniuhi iluna kalii i ku makaukau ai, aia ua kou iloko kahi e moe mau nei ma na po, a oia nui no ke paikau nui nei iloko' i wahi e ikeia ai o ka elou o na koa. Mawi'ho ae hoi o keia mau houpuupu kaua ana, ua lonoia aohe e kalu i loaa mai ai i ke Aupuni, a i ole ia, i ka Ahahui Hoohuiaina he umikumamalua mau pu ki pinapinai a me eouo naau poka hoopahu (hoina eiaiuamita), i mea ka e luku ai i ka lahui. Mai Wailuku mai nei i loaa mai ai ka hooiaio loa ia, o ke kahua alakai ka o keia Aupuni Pi Gi, oia no ka hoonele maoli m o na oiwi o ka aiaa nei i ko lakou mau pono koho balota. O ke kumu o keia oili ana ae o ia noa huna a lakou, ma muli no ia o ka malanaaia ana o kekalii halawai ana o ko Maui Ahaliui Hoohuiaina, he 13 wale 110 lala i hiki ae, a malalo o ka noho hooiualu ana a J. W. Kalua. Ma ia halawai ka Hope Luna I)ute, knknhi hunona a Afona, a na ke Aupuni i uku kona i»au lilo kaaliele ma keia liana hoohulihuli lahui a pili knluiaina h©i, e puipai ana hoi i na pno hoohu ; .ainji omilumilu o kupaa mahope o ka Pi <li. A ma ia lialawai no hoi kekahi luna Aupuni, ho haolo makai, Lnna hoohana paahana nui mamua no ka mahiko o Wailuku a niakai hoi mahope mai no ke Kula o Kumaomao. Ua haiolelo iknika ae oia o kue au i i ka manao hoonele i ua oiwi i ko kuleaiia koho, oiai, uaoi ko lakou kulpa»a ma ko lakou aina iho. Aka, ua hoowahawaliakona poo, kn Mukai Nui o Maui, a i kukahiaka ae ua loaa aku iaia ho paiapala, e hoopau ana inia mai ka oihana oku no kona "kue i ke kahua alakai o ke Aupuni Kuikawa." Nani kela, na ikeia aelnkniiiii 10 o koia poe pak;iha, a ua pau aku lu kela lia ole AmOVika mui ka oihaua no

kona lioiko i koua manuo kiiokoa, e pue ann i kela Luna pnkaha Avale. oohaa iho nei ka Loio Ivuhina piha ik<? kauawai o hoopauin kekahi Lunakanawai Apaiu\ o Oaiiu uei, a e ko kumu ka no ka uouopaa ole ma ka upuni 0 like mo ka manao o ko kaiu.wai. Ho uhi lau mniūaue walo iho no kela kumu, aka, o . kft kumu io maoli, no ka hooko ©Io ia o ka makemako o ka mahiko. Ua waihoia aku ka liana, ua koi liou ia inai nae e noonoo hou oia i kona manao haalolo, nie ko ooia raai aole na (unakanawai i hookohuia no ka pono o na mahiko, n aule no lioi lie Lunakanawaī mai na Aha o lalo a i na Aha o luua i nele ole 1 ke kinaunau ma ka lakou mau hooholo ana- A nolaila, uole no i ko ka innnao o ka Loio Kuhina mumuli o ka paipni ana n kekahi loio mikanolo o ka mahiko. Mamuli o ka mauaoia aua ua loihi l,oa o Adimerala SekereLe ia nei a \ia kamaaina a noho aloha hoi m« kekahi o na poe Pi CJij uolaila, oia kekahi feumu ona i kauohuia mai nei e liuli hoi aku, a kauohaia 110 o Adimeralu Iwini ma kona wahi mianei, he moa hoi i kamaaina ole ia lakou la ma ao. Pela ae la ke ano nui o na manao i walaauia ma Amerika mo kona hoi ana aku nei, a aole no nae hoi i maopopo i ua Adi:nerala la. Malia, pela io no, owai hoi ka i iiee aku. Aka nae, ua manao ■wale no hoi makou pola, a 1 malihini hoi i launa nui ole me na poo la ka mea nana o hooko aku i kn Amerika Iluipuia hana maanei. 0 ka Poaha nei ilio la ka le. i manao wale ia ai e kipaku a e hoopau aku i na luna Āupuni a pau loa i nno lokahi ole ka manao me ko ke Aupuni Pi Gi. Ua lilo ia i kumuhnnu imua o ka hnlawni malu © ka Ahnkuku Pi (Ji,peln ka l(»noi;i mai, a ua iknika ko kuein n haule, n pela iho hi i hoku hou ni o Mmnii Emulukn mn. Mo ka hewn 010, Uoo wale no pnhn ko nlohn i kn nina a nu! ko aloliu i ko Alii, oia īine, un hlo in i mea p hi»wa ai, a o knhi kumu wale ih<> la no kn ia o ka manao kipaku nna. Huhowa no hoi uu luluu o kn inoowua ana. līe hnluwai ka ua poe hoohuiaiua la i uwnlo ae ni i ke ahiahi Poaono iho la, a un piha a paiakuli ae ao hoi i ua poe Kolea kaunhua hilahila ole la. O ka mnnao nui ka o ua halnwai hoohuiaina la, i mea ka o homnaikeiko ne ni i ko lakouiknikn i ke Kuhina Amcrika, a na ka Ahaliui iloohuiainn i kalion i»o in halawai. K« hnla ole mukou, nole lakou o puniheiia nku, no ka mea, ho iiihmiu m'aopopo.

Aka, ina o ku mnnaoiu, aluila, nn ka lahui hoi ia o hoiko no ikn oiuio 010 o k a ikaika o ua poe la <. kalole nei, ke kaheaia hoi ona halawai makaninana nui nm ko ka lahui aouo. Le-hulohu ka na poe i haiololo ae iua ua halawai la', a iwaona o ia aluka, o ka moonihouwa pookoi kekahi o ko alolo-lua o kekattiai*a iui o ko Au]»vini noi, a nana ae hoi ka hupo a mo ke kupouo ole o ka lahui oiwi e loaa ka mana koho halota. Maikai loa ae Ia ia, mnopopo loa "ke ano o ia holoholona." O na olelo iho la ka hoi a ka hapanui, aole e haawi pio wnle aku n'e i ka pono i loua ia lakou niamuii 1 pakalia, a o hoouka kaua u no ka ia Amerika Iluipuia a ula na alanui me ko koko. E ko ana naha auauei ia olelo ana a Rey. Mr. Ilaulani—e kalie ana ke koko, nelo nae lioi iwaena o na oiwi. Iloaha \a hoi ka hewa o ia? Nolaila, me lakou niai no ia, oiai, aohe a knkou "olena" ana aku. Ua inahui leo >vsilc ia ae oo e haawi ana ka Puali Puhioho Lahui, i ahahoolaulea ma ke kahua o ka Hotelo Hawaii i ke aliiahi Poalima iho la, ua alahula ne no kā lehulehu malaila, a ua hele ia a aneaue e "kini Kailua, mano Kaneohe." Aole n ae "na kahuli 100 lea o Paliuli" i hoohoene nui ae ia ahialii, mamuli o ko akeakea ana ake Aupuui, a mamuli hoi o ko na Pi Gi makau o hoohaunaele &e kanaka Hawaii. Ka no hoi a ka lapuwale e! Ika halawai hoi a na poe hoohuiaina, malalo pono o na ihu a me na maka a me na pu a lakou, aohe ke Aupuni i papa ae, aka, ua ae oluolu ia aku lakou e malama i kola halawai. Malin, o ko lakou ol'a 110 ia, eia nae, ua akaka ue lu 110 lioi ke "kapakahi Manuhia" o ua poai hemolulo nui wulo'ln.