Ka Lei Momi, Volume I, Number 18, 4 December 1893 — "HUAI KA ULU O LELE." [ARTICLE]

"HUAI KA ULU O LELE."

Ae. ua hele mai nei na ouli a ua kohu akaku na kahōaka imua o na maka, me he la e i okoa mai ana no na kokoko ka manawa nou, e Hawaii, e ku ae ai iluna a maloeloe, a e lu helelei aku hoi i na heu i kau ilio maluna ou. A me hal» no boi e pane okoa mai ana no e hoomanawanui iki iho lioi ka lahui, mai kaniuhu, oiai, ua kokoke loa mai ka manawa e huai ae ai i ka īmu ulu e'kakaa nui aku ai nu pakaha wale, a he inau la helu wale no a ko ka iini nui o keia noho pauaho ole ona iho nei i ka make a ka alunu a na kolea kauahua.

Ke xv\'i nei 110 na hana houpuupu kaua a na poe hoohuiaiua a me na Pi Gij a ke mau nei no hoi ke ko-ke kele o na Viu a īne na lsiai hoohalua ma ua alanui, a o ka po nae hoi ka mnuawa eeu loa o ua poe la. Na keia mau hoohaili mau o ua poe la, ua puni ae o lolaoi Hale, mai luna a lalo, ir>G na eke one, a ke hoopihapiha mau nei no. No ko lakou aKe kue a puui kaua, nolaila, imi eke aho ame kahi i manao ai e loaa ana ka ikaika ia lakou. He mau po nae hoi ko lakou e. naka haalulu ana no ka makau, a he mau po hoi ia uo ka lahui kumu e hiolani malie ai iloko o ke apo ana a Niolopua. Aohe wahi hana a na Pi Gi i hoike ae no ko lakou makee io i ka lahui Hawaii, e like hoi rae kaiakou mau hauhāū ana, no ka mea, ua nele ko lakou makee ana i ko Hawaii nei Aoho lakou i hoomanao ae ia la haaheo o Hawaii nei, aka nae, ua hookamaemae ae no kahi hooinanao ana uo ka la o kahi aupuui e aku. He keehi .maopopo keia i ka lahui oiwi, ahe īneakupono loa hoi e hoomanao mou Joa ia me ka hoopoina ole. Ua aknku ae lu ia loina hoowaliawaha o lakou, aohe niuu palau ann e nalo ai, oiai. he liookamani wnle uo ko lakou makoē ia Hawaii nei a me na kini.

Ua hoao ae ka Luna Dute Nui, ia welo paioa kikoola a Kakela, e hoolilo iaiaiho 1 inoa e hookoia ai ka iini ake oihana o na poe pakahu, ma ka hoopau ana ij:ekuhi kukauolelo welo Hawaii mai ka noho oihana ana malalo ona, aka, e ole ke Kuhiua Waiwai i keakea, ua lioka iho la oia a haiile ia iqanao hoopau wole me ko kuoau ole. Uu olelo wale ia i ka lohe nna o ke Kuhina, ,ua paneia aku la ka ua kikoola la oole oia ke poo o ia oi.hnnn, aka, o ke Knhina no, a mamua ae hoi o kona hoopali ana aku i. kahi mea mamuli o ka like ole o

na manao maka nipaukalaiaina, e kuka mua oia me ia. Aole i hoopauia ua kakauo'.elo la, a ua loaa i ua paioa la he mana Pfvi inahunahaua e wili ai kona poo, a uu hoka miiopopo loaia'manao kipaku o na kolea kanahu*. e kalahea noi no ka hoopa a o (, ua pua i aloha ika aina Malia ua manao ua paioa .iliouou nei oia ka oi oka horr, .>lele, eiu nae, aolo makou īpoina i na tausani oka llui Mahiko o Kuhuku aua i amio ai, oiai oia e noho ageua anr,. a e ole ka waiwai o kana walnue, pakele ni.

He iniki wnle ae la no kela, u eit iho ku mea i hookoia. Mti ka la paii o keia uialama ilio la, ua hookui oe la ke Kuhina o ko na Alna. E i kekalii kukauololo Hawaii i noho hana loihi ma kana oihan?, oia o Mr. E. Stiles, 110 kekahi mau olelo i kuhiia uana ka i nlela, eia nae, i ks liooleia ana a.eu, ua loli a<) ko alelo oua o Kolekaaka, a i moa ka e a'taka ni ke kupaa io oua opio la ia lukou Pi Gi, mawalio ae o k'a lioolnki oiliana, ua koi aku la iaia e amo ika pu. Oke kanaka i aloha a i makee i kona aina, he mea maopopo e kue aku ana oia r kela manao. a pela no ua opio oiwi la i kue akū ai a hoole i ka manao haawe pn a kue mai i kona poe hoalahui o ka ewe a pupuu hookahi.

No keia opio Hawuii ae la ko makou mahaln, aka, he mea hewa ole no nona ko liooirfaha iki iho no ka manawa, oiai, ua kokokejmai na la o ua poe p«kaha la, a ke hala ae n-o ka ikiiki 0 ia la a ua loaa iki iho hoi kahi maha, hoi hou ae wo. Aka, na lilo ko makou manao mahalo no ko ke Kuliina kuokoa a makee Hawaii i moa 010, e hoike nim ana no lioi ho popeiao kona no na poe lawe olelo wale, a ho kauwa hoolohe h'oi oin no na poe pukaha ake nlhnun. Ua lilo kona kuokoa a nio konu mau manoo mukoo h ulohu i nu oiwi Hawaii i puahiohio wele no, a oili ae Ia 110 hoi ke ano "holoholonu" o konn poni. E noke wale r»o 1 lea hoopalnhinu ae a "palahi jpuaa ka ai o Koua," aoJe e nalo ana keia bana uko ole a nei welo mikunele '-'alolua iuu pali," a nonn aku anu hoi ka hoomanao mnu loa oiih o ka lahui, mamuli o keia hoopau Mule ana 1 kela Hawaii ine na kumu kupono ole, koe waie no ka ae ole ana e anamo i ka pu.

Mai kiuohi mai o '<e kulana kamehni o'ko kakoa nei Aupuni ko makou manno n hilinni nnn no kn munuo okiikuu a kaniihni mai o nei welo mikanole, i kokuu ' ia lioi 1 ke Kuhina Waiwai, aka,

ua'loli hikiwawo ue la īa manao a liilinai aua o makou no kona kokna i na Hawini, a euamuli wale no o keia wuhi hana ae la i kahi mea hookahi q ka lahui ana i paiknno ae ai'i kona aloha a makeu./ Ua liooliloia oia i aweawe nana o hooKo i ka iini o na poe Looliuiaina, a o kona kupaa hoi a makou i hilinai kuhihewa ai i mea nona o kauohuluhuluia ai ma ka ihu. Aole pela iho in hoa ona, oia ke Kuliina Kaiaiaina, ua loheiaaole oia i ae e lilo i mea nana e hooko ka iini ake oihana o na poe pakalm o lakou, a ua ae ole oia i ka hoopan aku i na poe nuilalo o kana oihaua. Nolaila, ua mahae a un pai a pai ao la ka Aha Kuhina ma keia kumuhana hoopau wale. Uq hoopukaia ae tna na nupepa Amei'ika kekahi mau wahi i maokiokiia mai ka hoiko aku a Komiaina Balauna, e like me na meu i ikeia ma;na~rtupepa i loaa mai i ka Poakahi i hnla ma ka .noknmahu Kina mai. Ma ia hoike i i'keia iho ai ka hele a "pili pono ka la i Papaenaeua," a/ua lilo hoi i mea no ua poe Pi Gi nei e wilinau nui ai i ke ku lohaloha i kahi o ka hoka maopopo. "I make no o Pamano i ka io ponoi," a pela no lakou i make nui ai ia lakou iho no. 0 kekahi o na olelo ike ano nui 1 huaiia ae la, oia no ka Mr.F.W. Wanabaga, Luna Leta Nui mamua a Ilope Kakauolelo hoi no ka Aha Kiekie i keia wa iho la. Ua kakoo ikaika loa la hoi kana olelo hoike e Uamona, Dole, Hn» nale Walakahauki a me 'Sopa, eia nae, ua lilo no ia i mea na lakou e oleTo ai i ka hoopunipu ni, i ka wāhahee a i ka oiaio ole o na mea i hoikeia, me ka ike nui iho no nee o ka oiaio, o ku oiaio loa n o ka oiaio wale no ia mau mea i lioikeia. No keia ku nui hou no,i ka hoku, uu nui mai ku walaau ana o iit) nnpepa ma ko lakou aoao e hoopuuiuo Mr. Wunabaga, aka, mulalo o ke kanawai o hooponopoeio liou ui i ka Oihana Hookolokolo o 1892 iho nei,' aole loa oia e lioopauia ke loaa ole na kumu kupono no ia hoopnu ana. Nolaila, ua hoopii ae ku Loio Kuhina ī ka Poaha iho la imua o na Lunakauawai o ka Aha Kiokie, a i keia la eJmoloheia ai, uo ke kupono e lioopauia oia mai ka oihana uku, mamuli ka o kona hoopuka i na olelo oiaio ole e kue ana i ke Aupuni Kuikawa no ewalu malama i liala ae, kela hoiko ana hoi ia Koniiaina Baluuna, a pela walo aku- u munuunuu hewahewa wale. Ile hoopii ano nui koia u Alapuki i kakauinoa ai i ka palapala lioopii,

a c nuiuiia nn lioi ii.i inou hnnii 1 o m» unii i ko u'koa u '*;tia- ; l«i» nn i\vi o Tlua i kn la." Ihi i oki ko innkou uiiinao niaaiu'i, a ' o kakali aku hoi kakou no ka ' liopona o 1io!a ho ipii oohaa av:iU\ 0 kokahi no hoi o n:i lono uno nui i hoom.iopopoia iho niui walio inai, oia no ku Inno o 01010 ana aoīu' o IVrosiMona Kalivi'a- : na o kuoini hopo anji in;ū kana i 01010 hoohoio, i kakooiu hoi o k >nt\ Alia Kuhma, o pili ana HaWiiii uoi, ii o hookoia aku unii 1 110 ia kahun ulnkai ina 110 ino ku ' iUaika l\'*lookoa oiu Aupnni o ; hunniii ai. Aoho kuloana o ka ' Aiu.ololo ma i:i nioa, oi;u, aoho ! liana iniua o ia nhn: oinniu- hoi, e hoike ak'i atiti no ku j 110 kana i hana ai inu kola niinui, ' a iiolo noy no.e ueiii kona kakooia, ! o liko no īoo kolii kiuiawai siloVii, j a ho looa l-alaiaina inaopopo no hoi oia. 110 inou 010 na >v:iu\vnu w.iU' anu aku no.

Ua oiaio h>a no lioi ko An»orika Uuipuia. kakooia o na Aupuni o l>oritania Nui a me Farani, maniuli o ko laua hooia ana i ka mau loa oko Ilawaii uei kuokon, a e hookoia mai ana no ia inanao kakoo oia mau Aupuni iuc ke kok\ui mai hoi o ka Einopaea o lapana. Eia o Buritaniu Nui i ke kahua, pela no lioi me īapana, a e Farani ko-j i hoea mai. jS!unui na leo o lakou nei nui ats o kalahea noi no ko lakou kue aku i ka hoololei.i īnai o na koa mai na mokukaua mai, ake manao nei hoi makou ho keke nihowale il. . no no k« papai, a ke kueia mai, ua oki oee holo awiwi ana o ka lua poopoo. A iko iho no hoi kakou la !

Kiiu o no ka weli la i ka man.'io o kahi Loio Kwhiiui, iaia i li.uiopi ai i'iiua oka Ahaolelo I'i <ii i ka l'oahu iho la, (■> 01010 iiua ua hooholo kii inaiiii hooko iiie k:i inannopaa 1 • ■ c kuo loa iiku i iiii lelo kaiiii ia mai o ko Anpui.i, nn' k;i nana f)h- inai hoa iii:ii h' i;i mau 1010 k:iiiM ;m:i niai Auwe. '.vikiwiki k<-ia wahakani wahap.-ilolo i ko kuha ao i ko koko o kalioouku kana I I keiu niau 01010 paha a ua pihn iko kanawai la, ua koino aku hi ka weli i na auniokukaua, a ua naka liuli ona koa. K akahek'. «nai na inokukiuia, o "hoi nolo i ko kula o Malaniii," oiai, eia ka poinola niainua, ua kalahoa e ao nei koia ou inikunele. Mau Wiilo no 1 m iiii moewaii olalau o koia miui la il-ii'- la !

No kn aiH) kiikiuiha no o nu ])(»<• ]>.ikuliii sikn oil ana, ua liooknlni »ku kn Luna Nui o ka Oiliiinu i 'ki'kalii inali-

hini i nS lunui o ia oiliana i imo niahina o na poo o ao a pmi mnlalo iho ona, a iui lilo ia i -.no.i o wiihiiwaliaiii ai in hana a ua l.iina Noi noi. Nohiila, ua uuini iho la ka uiau.'io o -na p.'iahana kui:tiahi u i '~i hi pau o ka nuhiina i h:tl:i iho la. ka hi «>hi ola, a ia \v a l-.ko» nio ka lokahi i wii'ho liko nui akn iii i k:i haiia. () kikahi kumu nana i lioom ol.iwuhi loa ia liikou, oia no ka inakomiiko «» ua Luna Nui ln o hoopau aku i kokahi Hawn i 1 kani.iaina i ka liana no kck:.hi nialihmi i ik*■ ole lou i tui hiwoo ia oiliann. () ka hana aiia iho la ia ii koikikane, hookahi ka waiho liko ana i k;t lmna, a o iiiiiiii aku hoi no k''ia mua koko ilio o kakou. Ko halavai :nair noi 110 ka Ahakuka Ti (}i, poia no hoi m<' tia aliikoa, a aolie manawa halawai 010, pau p.i ko ao a īno k:i po. kf akaku ole o ko lakem kulana, nolaila, hoohua no ka h ilawai 'mui, a nialia ana paha ilaila ko lakou waln kanaaho iki. iki. lloko no o ko lakou haīawai niau, pela no lakou i hoomakiiukau niau ai i ko lakou kulr.ua kaua. au a n ui na pu ī lioolakoia mawalio ae o na koa īne* ke akaka ole o ka hopena o ia īii au luina. Iloko no o neia man la liuliu kaua, hoomaloka nui ae no ka pule ana aku o oa apokaka i ke Akua. Ma kola halawiii makaainana, ua nui ao ko 1\ 0. Keoni walia i ka 01010 ao aia ka ke Akua nie liikou, a ua kokua no hoi i ka lakou niau hana pakiilia. Uoopunipuni no hoi ke alelo o uf opuhalakoa apokaka. a'pnlua la hoi i maopopo ai iaia ia niea oke kokuaia niai. Iluhowa ka pul(; lalau ana, oiui, nu niako ka iini mii o lakou, a ho oh' Wiih* iho iio koe o 1.0 lakou hopoun. A e liko no hoi nio kolu ae la, j)chi i hilahila 010 ai oia 111:1 kona luanao Miui, "O ka Lanakihi, a i oh 1 ia, o ku Muko," o na niou uui i:i a liiknu o uoonuo ai. Ko knhihowa 010 inakou, ina uo o iiiuia io in niui una, aolo n« opnhiihikoa la o ikoia ana wni kah: o ka hana, akii, o lona iiku ana oia iloko o konu poopoo ma kauhale. Ano ka lanakila hoi, o liko. nio kaiui i īnanao ai, a"le nio. iu i:i niou, no ka moa, ua liiihi oia niawaho ao o nu poe i uuinao 110 ka loaa o ka ianakila īnannili o kii pono, aole luoi nianiuli o ka niluie, ka pakaha a nie ka limanui a limaikaika aku puha.

lVli) |ni iio aiiiuiei ni" k:i liunuhiu'.iw.'.ii Kiokii', ka iui'n lioi i hoohnmniii au lu i ktui:\ (»ilian;i MHiuuili o kma uimu.o

Kiiuliki» i'lia ua iK'le ]i»a ]ioi />i.i 111 o i);i haawina () k a pon() a ( iiu' ko k.-i..iiko. inu kana oihana. ! l .i h;n iil.i ni;i i ka niliana, (.■ . liki' iio iioi mi> ko ano mau i , '.K< i;i iimia, ii uu ninkehewu kft i ka liilinni ana 1 ■ 11 ■ -V l«'*hi iho no hoi tno. ! <v:ihi llone Pi!r< si<l(!na o na I'i ji!i, iia !i:.i k<'na ike kanawai i uu ii lapuwalo loa uiamnli o ka , i"■■•iiM«) n' h na oi nku oia i ko Amonku lluipiiia poo loea. Ua kuli.i aku lakou īa Pipeahleiaa j Kalivilan-i a me ke Aupuni o i A'iH i'ikii IHiipuia, a 110 lakou aleu ftiia hei ke kuliaia mai me Ih.» iiiou "uwala 7:11 iī no Kulopoa e hiki nui ole ae ai ia , 1 nk ; >u ke ea nui hou ae na poo j i nna a nn ia pono mai.