Ka Lei Momi, Volume I, Number 20, 18 December 1893 — "HUAI KA ULU O LELE." [ARTICLE]

"HUAI KA ULU O LELE."

Mai fc»la helu, mai a keia, ke lioike hou aku uei no makou aole o Kuhina Waiwai Damona i waiho aku i kouakulana oihaua, eia uao, ua hoopauia na kakauelelo Hawaii ona i inoia ai e na hoa lioohuiaiaa ona, .mauiuli hoi 0 keta olelo hooholo a ka Ahakuka Pi Gi. Ua mahalo jpaakou 1 ke kulana ana i lawe ai ma U men, aka, aole o uiakou wahi mahalo iki nona no kona waih" ole aku ika hana mamuli o kona liilinai ole loa ia e na hoa Gi ona. Na keia haalele ole ona i hooi loa mai ia makou i ka lioopalaimaka v;ale iho no o kona manao makee Hawaii, eia ka o ka pololei inaoli he hoomeanfea wale no a 'ne uhiuhi lau mamane Ua hooholo mua no oia e hoopau, a he uhiuhi wale no kona ae oie, oiai, aole oia i makemake e a.iamo ke koikoi oia hana. No kona alolua no, kioln okoa aku la i ke kaumaha maluna o koua mau hoa oka Ahakuka, a loaa hoi he wahi puka nona e oili ai, me ka olelo iho ua hoopau oia i kela mau opio Hawaii mamuli oka hoohoio aua a ka hapauui, ao ka ka hapanuikauoha ke hooloheia. Ua ahu wale ia noa, aohe mea e nalo ai.

Omaimai o Kole, ka Poresidena, i na la makainua o keia pule īlio la, a ua koho wale ia ae no 0 ke kumu o keia mai ona, oia no ka bonohopo o kona manao no ko lakou hopena o keia mua koke iho. Ina paha he mai na na aumakua, aohe e eu koke a pwka iwalio me ka hana ole ia e kekahi kahuna, aka, ua loaa koke kona laau lapaau e ola aiikahoea ana mai nei o ke Kowini, me ka upu mua o'.e o lakou. 13 ole ia wahi laau, pioloke nui ae la ua pue kolohe la i ko hai waiwai, a lakou hoi 1 kaili hookano nui ae ai me na inakakeleawe maopopo o ko lukou pakaha. Eia wale no ka hoi kahi ola la. Eia iho 110 ia wahi kaaka o lakou i ano omaimai a pii ka leua, oia no kabi Loio Kuhi.ua, ka mea i kaulana no kona piha ike kanawai. Ke ao nei i ka hula no ka la nui o lakou e uniki ai, aole i mamao loa, a ia wa auanei e huai pau ai i ka ike a 1 ka lea hoi i ka lewa. E lewa paha auanei a hemo na maka iwaho c lewalewa ai, a loaa wahi lewalewa ole hoi no kauhale. XJa uhi iho kona aahu o ka opili nananakea, aole wi\le iaia hookalii ia mai, aka, ia lukou no a

pau eia aluka mailuilu, a oka wale ae no koe. I kau batia!

Ke hoomauao nei no paha ka lehulehu i kela loaa ana ona naea hoopahu iloko o kekahi#ke maloko o ka pa o Makipine, ma ktf kiui aku o kahi uoho oke Aliiaimoku, ikapo o Mei 31, a na ia mea i hookau aku i ka weli i na pualikoa o lakou a hoi nui ai iloko o lolani Hale o hehiku ai. Ua hooiliia kela hana no ko ke Aliiaimoku aoao, i mua ka e hoopeino aku ai i ka halekoa a kaili hou ae i ke Aupuni. A hiki ika Poakolu īho la, ua hulei pau ia ae e ka "Holōmua" namu a nakeke aua na iwi o kolohe ika ia. Ua manaoia paha ia hana i mea noHalauna.e hoomaopopo ai i.ke ano o ua poe aloha aina a makeo Alii, eia nae, aole oia i liilinai iki na lakou ia mea i hana. Ua pololei no kona hilinai ole ana.

Noho iho nei ke kolotie a hoike wale ae la no. Ua hoike ae 0 Hale luena, he Kapena makai Pi Gi i hoopauia, na na poe haole kiu olelo e lapuwale a me kekahi poe o ka Oihaua Makai, a oia pu no kekahi, i ohunau a hooko i kela hana ekaeka, i mea ka e hiki ai ke kipaku aku i ke Alii.-āmoku a me na poe i kupaa mahope ona ina aina e. Ua maopopo no ka i ka Ilamuku keia hana/a pela no hoi i kekahi poe eaeo ia oinana, aka, ua hoao loa lākou e hunikele loa. Ia lakou i hoao ai e hana pela, ua huaiia ae laa kuhalahala ana 1 ka malamalama, Ua hanaia keia hoike malalo o ka hoohiki, a nolaila, ua hiki loa ke hilinaiia, no ka noea, ua hoike pu ae no ua la mea me kekahi mau kumu kupone uona e aliewaia ai.

Na keiu hoike i kono uku i ka Ilamuku 0 hoolo loa i kn 'oiaio o na mea i lioikein, me kona. kulii ae i ka hoopunipuni o ka msa i hoiko ae la, a me kona hoohilikau aku i hoonauia ua moa la mai ka oihana aku no ka lawe i na dala kipe. Eia nae, me ko ka Ilamuku ike 110 ia hewa o ua mea la, aole oia i manao ua kupono 0 hoopiiia. Nolaila, ua waiwai ole 110 boi kana hoole manawa ino iho i keia wa, no ke knulaiia ana a,e la o ia mea huna a lakou. Hookahi uo mea maopopo loa, he au keia no ka huna a upoipoiloaana i nahanahewa i ku 1 ka ekaeka haalele loa, a o ka Ilamuku kekahi ma ia moa. Ile Ilamuku oia na na welo mikanele o lakou i paikano ae no ka hopo 010 a me ka hoopono ma ka oihana, a pehoa iho la keia. Mfo ho la ua makau oiu i

kela poe haole lapuwale o lakou, a malama iniju uo nae ia lakou ma ka oihana 'a hiki waleno i nei wa.

Ua loaa mai he wahi uupepa hookahi ma kokahi mokupoa i ka Poalua ih.o la, mai Kapalakiko mai, aua lilo ae ika Luna Kiai Awu, eia ka, he mea hanu mea hou oia 110 ka waiiaolelo oili auwiua la o ka,poai hooliuiaina. Na ia nupepa hoohuiaina i hoopuka ae ia niahele ( ka hoike a Ealauna, a o ia malielo ho palapala na ke Aliiaimoku. Ua hoikeia ma īa palopala na hoakaka a ke Aliiaimoku no na ihen-e pili ana i ke Kumukanawai hou ana i manao ai e kukala, ka hoi hopo ana oka Aha Kuhina, ko Mr. Kolopana kumakaia ana iaia a me ka ae ana oka Lunakauawai Kiekie i na kinaunan o ke Knniukannwai elau pu o 1887. Ua lilo keia i mea hauoli no na poe hoohuiaina, ua ike ole nae hoi makou i ko lakou wahi e hauoli ai, no ka mea, ua hooi ioa ia palapala ika pono ma ko ka laliui aoao. Eia nao, ua minamina makou i ka puka ana ae la o kela palapala i keia wa. aua ehaeha hoi makou no ko ke Aliiaimoku kakau ana me ke kuka pu ole me koua inau Kuhina mamua, a he hoohaahaa maoli no hoi i kona kulana.

Ma ua nupepa hoohuiaina la no i hoopuka ae ai o Alapaki Kauka i kona mauao e hoole ana i kona ae i ke Aliiaimoku no ke kinaunau o ke Kumukanawai o 1887, ana uo hoi i kokua ai ma ka hana ana, haku ana, hooponopono ana a nae ka unuhi ana- ma ka olelo Hawaii, i kokuaia ma ia hana unuhi ana e Rev. S. E. Bihopa a. me Mr. W. L. Wilikoki, a nele ai no la hoi Ka hemahema o ka unuhi ana a ua moonihoawa la a me ke poohina waha polapeln. Ua ike no o Alapaki, o ke kunou, ho ae ia ia kakou Hav/aii, luliluli ke poo, ho hoolo in. 0 kamoa nae i ikeia nona ma ka la 14 o lanuari, maloko o ke Koena Kalaunu o Ilalealii lolani, oia no kona kunou ana aku i ke kuhi ana mai o ke Aliiaimoku ua ike 110 oia ia mau kinaunau. Oia no hoi ka alopeka i lioao ao ai e alapahi i ke Aliiaimoku i na la maknmua ona i kau ae ai ma ka Nohoalii. E hoole mai-anaka paha oia i ka ike a na mnka lehulehu iaia ma ia la. Eia nae oia ke hoole makawelnwela loa nei. Akaka no lioi ke alolopelu o keia welo a "Kauka Okolekalo," kameahoi i hooikaika no ko Hawnii nei pono, a ke keiki hoi e heao noi e kinai loa. Pfcla* ilio no hoi me ia manao a ua Kauka la i aloha (ma leekahi ano) la Ilawaii nei, oia

kela palula Knle Kaaka u H rt . iMilo k.iiiku Uu lioito oia c puno aku :a lvuhinr. (ic.rof?ohama, a ua paiia Vonu nmnao pano a hala aku i,i !n ;1 k a Mi,riposa, nii' ka hoopukai# ae no nuo ijtuani'i. llokn o kmia kamalii, ua wini aku la oia o kikaho aku i ka mou i hu*oo mamua ao o kona lao niu liaohao, o pili anu ro na m«a a lakou i liookahuli ai i ka Nohoalii a me ko Aupuni o Hawaii nei. E like no ka hoi me ka makua, peia no ka hoi me ke keiki, ka pau pu a ka poopoo hookahi o ka ohumu ana e hookahulihio. Me ka iko maopopo no i na mea a lakou i ohumu nui ai a i hana nui ai, hoao iho la no o lioole makaewaewn mo ka paakiki kohu kekake. Ua kaunui oia e lilo i Loio Kuhina, eia nao, ua ikeia kona ma-na a me kona papau haalele loa.

E like 110 me ke ano kamalii o ua palula la, pela no i kamalii ai kela pane ana i ka mea i oi ae ainmua ona, a olelo okoa ai oia i kekahi mea i kona wahawaha ia Amerika Huipuia no' ka loaa ole mai o ka lioohuiaina a lukou i kauuui ai. O na kumu ana i mauao ai no ke kupono o ka hookahulihia ana i ke Aupuni Moi, oia 110 ka Bila Kan&wai Loteri, ka Bila Kanawai Opiuma, ka āpōno 010 ia ana o ka Bila Kanawai Iloopaa Inoa o Kanaka, a me ka hoopauia ana o ka Aha Kuliina BalaunuWilikoki, me kona hoomaopopo ole iho ua koho he elua o ia Aha Kuhina 110 na Bi!a Loteri me Opiuma, a ua apono ole ia hoi ka Bila Hoopaa Inoa mamuli o ke ao ana a ka Aha Kuhiua a ine ka hookuu e ia ana o ka Ahaolelo uiaiuua ae o ka haln ana o n'ala ho umi e waiho ai imnn o ka Moi no kona noonoo ana. No Waolaui no la hoi kamalii i kaulana i ka apiki, a eia iho koia, a akaku loa no hoi konn nno maiLO na ke kekako eoiao loloa. E ahona o hoi i Kula, i ka unaunahi aweawo lioe. lloko o na la o ka pulo mua o keia inalama, na palapala aku o Kolo, ko Knhina o ko na Aina E, ia Kuhina Wilisi no koua wehewehe ana mai i ka manao o kela palapala a Kuhinn Gereaehama e pili aua ia Hawaii nei, ana i waiho aku ai ma ko auo hoiko imua o Pore % 9idena Kalivilana, i hoopukaia ae ai hoi ma na nupepa, pela ka lioike ae a ka wnhaoleio auwina la o na Pi Gi. Mahaoi no hoi koia winianaae 10. Ao, a ua loaa aku he nano kupono no it< niahaoi ana ao, oia Jioi, aolo i loaa mai i ko Knliina kekahi hoakaka no ia palapala mawaho o ka mea i ikoia nia na mipej)«. Aolio i loaa aku ho pane kupouo no ka lakou mea i

j niHkeiuako ai. IT« wini io ia uo ' un « « loa» aku lu n;ifi l w >i ], c t»n-ic n»> lakou e ku nwi ni i kahi jo ka lw.ku mnopopo lou. 1 ka un nmlinoi 110 }>ijlja!

jMh ku lii 4 noi i wohoia ;ū a uolm liou kii Aliaoleln o Aiuorikn llui])uia, a ii:i hoouna uku 11« o IVrPsiil«n« Kulmlnim i knim palapalu. A iua ia pnlapulH, īna ka uicn o pili nna ia k«kou noi, ua hoike aku oka pono aia Aupuni nni e hana ai no keia lionhanau palanaiki ona, oiai, ua hoomaopopo oia ua hewa i.i Aupuni ma o kona lunala.a rolaila heniea pouoe hoihoi hou a« a i ke kulana mua, no ka raea, aia no ia mea maloko mai o ke kuleana mana kuniukanawai o ka Mana Hooko. Ua hooia aku no'hoi oia eia i ke Kuliiua maanei kana mea i kauoha ai no ka hooko aku, a e hoikeia aku i ka Ahaolelo na uiea a ppu e piii ana no ia hana k<-. hookoia, ke loaa aku hoi ike Aupuni na mea a pau loa e pili ana no ka hookoia ana oua liana la. Ua hauoli nui ae ua poe la me ke akaka ole no o ko lakou wahi o ka hauoli ana, aka, ke hoomaopopo loa ia iho ua palapala la, e ikeia iho no ke kupaa o ka Peresidena e hookoia ka pono, a ke hooko io.ia, e hoomau mai no i ka hoomalu a kakoo ana a hiki i ka wa eku hou ai o kulana e hke me mamua. Aole ona naanao e nanamaka mai.

Aikena wale no hoi na hana eHiaa a na kolea kauahua a pakaha e keia au. Oi noke nui iho nei i ka hailiili a i ka hapala lepo i ke Aliiaimoku me ka imihala wale, a no ka pala paha hoi kahi o ka ahui maia, eia ke hoao nui nei e imihala wale no i na hoa o ko ka Moi Aha Kuhina. 1 kekalii po i hala iho la, ua imi nui ae i ka pa a tneka halo noho o Mr. Keoni Kvlopana, aua ikeia ua liuhewa ka ike a aa kiu, oiai, aoho inau pu oae i loaa aku mnwaho ae o na pu i hoike mua hi i ke Aupuni Pi iii inaliopo koko iho oke Luhuliliia ann, pela ao no lioi 1 ko Mr. retesoua hale noho, uole nae hoi i kotxi«» ilaila no ka nelo i ka palapala huli ole, iluhewa no hoi ua lalau, a loaa ho mea no ka Llamuku e mihi ai no keia huna hilahila a kona poe. He hana keia iku j ka hoomakeaka, a he mea hoi no lakou o liilahiln ai. Maliā" T hana nui, i loaa kahi mea e oleio ai eia na alakai o ka aoao makoe Alii ke ako uei e hōala ae i kipi oiui 110 kein mau la opikipikio. ljfll«u a huJicwa maopopo, a ku no hoi i ka hilahila ole. Inai lion ia ao, oiai, uoho i paln ae la koia muui.