Ka Lei Momi, Volume I, Number 20, 18 December 1893 — KOLOPANA IA KAKINA. PA KA LAE, NINIU KE POO, NAUE KE KUI, LEWA NA NIHO! [ARTICLE]

KOLOPANA IA KAKINA.

PA KA LAE, NINIU KE POO, NAUE KE KUI, LEWA NA NIHO!

A Haupa Hewa aaa ka Waha līauopi i ka Io Pahnln o ka Waliahee!

O keia malalo iho ka palapala pane a Mr. Kolopana ia Mr. Kakin?, a makou hoi i hoomahui wale aku ai no ma ko makou helu i hala, a i hoolahaia ae ai hoi e na nupepa "Holomua" namu a me "Buletina" ma ke ahiahi Poakolu, la 6 nei. Mk. Lunahooponopono: 0 I'. A. Kakina, ka mea ī kakau mai ia Mr. A. Rosa ma ka 1m 16 o Maruki, 1393, e olelo ana aohe ana koilipi e hookala ai, aohe i makemake a aohe no hoi e ae e lawe i kekahi oihana, mahope mai nae ua ae e lawe ak'u i ka hookohu mai ke Aupuni Kuikawa aku ma ke ano Elele a Kuhina Nui, ,a, ua ike ae hni i ke kupono laia e pane loihi ae i ka hoike a Komisina Balauna a e alako aku hoi i na mea a pau e hiki ana iaia e pili ana no'u, a i na mea hoi a'u i olelo ai a i olelo ai iaia he mau la mamua iki iho o na 'hana e hoomanau loihi ia ai, i lanuari 17,1893. Nolaila, ke lawe mai nei au i keia manawa, me kou ahonui mai hoi, e hoomaikeike aku i ka'u i hana ai a i olelo ai oiai ia mau la poina ole. E hoike pu aku no hoi au i kekahi unau mea aMr. Kakina.i olelo ai a i- hana ai ma na la i oleloia. Ua olelo ae o Kakina ua hole aku ka au imua ona me ke ano pioloke pihoihoi mā ka lu 14 o īanuari, ho'ra 10, a hahai aku la iaia i ko ka Moi manao e kukala i kumukunawai hou a nonoi aku la i kana ao mai, aka p.ae, ua nele hoi kona olelo ae i. kana i a.o mai ai ia'u-. Pen4a iho na mea māopopo loa: He manawa nuku mahope iho o ka hora 9 o ke kakahiaka o lanuari 14, 1893, mahope ihe o ka huli hoi ana mai o ko'u mau hoa a me a'u i<u mai ka halealii mai, ua lohe iho au i ka maaaoo ka Moi e knkala i kamukauawai mahope iho o ka hookuuia ana o ka Ahaōlelo. Ua kaliea koke au i ko ( u niaiā hoa e akoakoa mai a knkakuka iho lu ' no ia mea, a ua hooholo makou a pau aole makou e ae i kekahi mea o ia ano. Ua hele aku o Mr. Paka i o ka Moi la e hoike ai iaia ina na pololei ko makou lohe, e

haalele koke oia in manao i» manawa a malaila aku no, oiai, aole makou e hiki ke ae aku. Mahope iho o ko Mr. Paka haalele ana mai ia makou, ua puka mai au mai ka. Hale Aupuui mai a hele pololei aku la no ke keena o Mi\ A. S. līaka wela. Uu hahai aku la au ia Mr. Hakawela i ka u mea ī lohe ai a me ko ka Aha Kuhina kukakuka ana no ia meu, ke kulana a makou i lawe ae ai, a ua olelo hou aku no hoi iaia, ina e hoopaakiki ka Moi ma ke kukala ana mai i kumukanawai, e waiho koke aku no au ia wa, oiai, aele 'aii i lawo i kekahi noho iioko o ka Aha Kuhina mamuli o ka hooia ana e kakoo aku au ī kekahi kaluia alakai o ia ano. Ua nenoi uku au iaia e kakau mai i palapala waiho, i makaukau ai hoi we a'u ke manao nae hoi au e hooko aku 1 pela. Ua pane mai o Mr. Hakawela, he mea oip na J u iike he h»a'loha "! mau oia no'u a mea ao mai no hoi i kekahi wa, a he hookahi no hoi hora mamua iho ua kipa mai oia e ike i ka Aha Kuhina iloko o ke keena malu o ke Kuhina Kalaiaiua a haawi mai la i ka mahalo ia makou no ka hookohuia ana mai, me ka oielo ana mai, "He mau kue anei kekahi ou. ke noi ae au ia Mr. Kakina e hele mai a e kamailio pu me kaua ?" Ua pane aku no hoi au aole, a ia wa ua hele aku oia a ke telepona a kahea aku laia Kakina a nonoi aku la iaia e hele koke mai. īloko o ka manawa pokole ua hoea mai la o Kakina a kamailio aku la au i ka'u moolelo. ī ka pau ana o ka'u kaao ana, ua hookapakahi uku la o Kakina i kona p.ipale ma ke kua o kona poo, anaanai ae la i kona lae, a o]elo mai la, "Aole i maopopo ia'u heaha lu lra mea e hana aku ai no koiu meu." Uu pune koke ue ai] a olelo aku la: *'Aole loa uu e ue owau kokuhi moa ma kekahi kumukanawai hou, ina no ua kue gu ia oe a me keu mau hoa'loha e pili ana no ku lioopnuia ana o o ka Aha Kuhina o Wilikoki. Ke manao uei au e hoouiaopopo ia'u iho ,a pono imua o nakiionohi o ke anaina kalepa, a nolaila, ua ahona no ko'u ■ wailio aku mamua ae e ko'u ae aku ia mea." Haka pono mai la koua mau maka ia'u a olelo mai la: "E Kolopana, he haawe kaumaha a koikoi loa keia tualuna o kou mau kipoohiwi, a mai haalele oe a manao palia e hana pola malalo o kekahi kumu, no ka mea, ina ana oe e haalele e hoo kohu aku ana no ka Moi i Aha

Kuhina hou nuo, a aele no paha lakou e hookueun iho ma 'ke kakau hoapouo ana aku a mo ka ae aku hoi i ko kukalaia ae oia mea, a maniua a« hoi o ko kakou hoomuopopo ana ua onou ia mai lie kumukanawai iloko a ilalo ona puu o na kanuka o keia aina." īa inakou ekolu nae e kainoilio nei ua hoea ulia <pvale mai la no 0 W. O. Kamika iloko o ke keena. Ua hoomau aku no ko Kakina kalekale ana a ine ka olelo mai, "E hele koko aku ano i ka Moi a e ao aku iuia e ae 1 keia inanao ona" tJa pane aku au ua lioouna aku makou ia Mr. Paka i|sila, aole nae hoi makou i lohe iki mai iaia mai. Ua olelo mai o Kakina, "Hele aku oe a olelo aku iaia (Moi)." Ua pane aku au aole loa o hiki ia'u ke hole aku e ike iaia ia manawa, oiai, e kono lole ana oia uo ka liuliu una i ka liookuu aku i ka Ahaolelo. Ua pane mai i>o oia uoe ka olelo mai. "Heaha ke ano eae o ia? Hele aku oe e ike iaia i nei wa auo, ina no e ike aku oe iaia ua olohelohe." Ua hoole loa au, ia mauawa i ninau mai ai oia ia'u ina paha ua like ke kupaa o ko Petesona manao e like »a me ko'u, āua paue aku au ma ka ae. Ia wa oia i nonoi mai ai ia'u ina paha au e ao e kii ia Petesona a ē lawe aku iaia ilaila ia onanawa koke ilio. Ua hele aku au e kii,ia Mr. Petesona. ī ka halawai ana aku me ia ma kona keena, ua hoike aku au iaia 110 ka'u mau kukai kamailio ana me Hakawela, Kakina a me Ka-mika, a hoike aku ia 'noi iaia ua makemake lakou e ike iaia u me a'u pu. Ua hele koke aku inaua a ko Hakawela keena a hooinaka hou no e kamailio i kela kaao mun, aua hoopauia ke kumakamailio ana mamuli o ko Kakina nonoi ana mai ia Petesona ina puha ©ia e haawi mai i kona ae ana iaia (Kakina) e hele aku a « lioomaopopo ina paha e loaa iaia he kakoo ana i ka Aha Kuhina ma ke kahua a lakou e kue aku ai i ke kukalaia mai o ke kumukanawai hou a aole hoi oka haalele aku. Ua haalele aku maua a hoi aku la e hoomakaukau no ka Ahaolelo, oiai, īloko o hapalua hora mai ia manawa aku e hookuuia ai. īa makou i haalele aku ai i ka halealii ua hele poloiei aku aū i ko Kakina keena e hoike aku iaia no na mea i hanaia, oiai lioi, ua lilo mai !a oia i hoahana pu me. makou no ka pono o na poe a pau mamuli oka loh ana ae q na ouli oka munawa. Aole nao oia i loaa aku in'u ilaila, aka, mahopo mai

ua ike auaaia e ku ana ma ke kowa hamama o ka Hale Aupuni. Ua kono aku au īaia i ko Mr. Petosona keeua a ilaila i kūka ai Qtaua keia ' kumuliana me kekahi heluna nui o na poe kalepu.. a'u i kono ai ilaila uo ia moa; malaila i waiho akuai o Kakina ia Petesona no kona apono mai i kana kahua no ko kue ana aku i ka Moi me ka ikaika, a e kukala ae hoi i ka noho< alii ua hakahaka, e hoolele e ia mai nae hoi ua koa o Amerika Huipaia ma ia manawa iho no ka hooko maoli ana aku i ka hana. Ua nohō no maua ma ka tlale Aupuni a hiki wale i ko ka Moi manawa i kauoha mai ai ia maua. Oiai na kapuai e koelo aua no ka Halealn, ua holo awiwi mai la o W. O. Kamika ma ka lio a kaohi iho la ia'u ma ka aoao o ke kia- hoomanao o Kamehameha. Ua olelo mai oia: "Mai makau 00, e Kolopaua, ua pau na pualikoa o ka Bosetona i ka makaukau e lole mai, aia na pono kaua a pau iloko o na waapa, a e pae koke mai no lakou i kula nei me ka emoole ke hoike koke ia aku." Ua pane aku au e huli hoi aku ana makou ekolu i haalele ai i ka haleulii ilaila no a ua manao au e haalele ka Moi i koua mauao. Olelo mai oia, "Hoike mai ia makou ina he makemake kou i na pualikoa a e loaa no lakou ia oe, e like no hoi me ka mea i maopopo lea i ka lehulehu." Ua haalele 10 no ka Moi i kana kumuhaua. Mahope loa iho o ia auwma la ua halawai hou au me .KJrina a ua olelo aku hoi iaia ua pau la no ka pilikia. Ua pane mai oia: "Aole loa pela, ua manao oia e hoala hou mai i keia kumukanawai i kahi wa aku, a aole loa e hiki ia makou ko mnnaoio ae i kahi niea okoa ae." Eia nae uā koke wawao like aku n« maua a kona keena. Oiai uialaila, ua komo 111 ai 0 Wanabega a me J. B. Kakela. Ua kamakamailio makou uo na mea i ulu ae ia la. Ua ninau mai o Kakina ma paha au e lawe a noonoo i kekahi manao. Aole i maopopo ia'u kana mea i manao ai, a haalele aku la au iaia me ka olelo ana ua maluhiluhi loa ia au no ka lawe ana mai a noonoo i kekahi- manao a noi paha. Mnhope iho 0 ko'u haalele ana aku iaia ua komo aku au ma ko W. O. Kamika'keeua, aia ilaila ho anaina nui 0 lehulehu ka i akoakoa ae, a oiai horau i komo aku ai ua kahea mai lakou ia'u e kamailio aku 110 11 a mea i ho t ea ae ma ia ia, a 0 keaha la ko'u manao no ka ka M.oi mau hana mahope aku. Ua hoopuka liou aku la au i ka'u 1 olelo ai ia Kaki'na. I ka pau anu ae o ka'u kamailio ana,

ua hnawi inai la o Mr. īfnkawula ia'u he apana pepu moUmolo. Ua ike koko iho 1k au o ku liuiakakau no Kakina, a h« 1101 ia J. L. Kiwini, Kuliina Ai»ftrikft, a me Kaponn Wilosc o īJofietona o lioolele »ijti i muu pwalikoa :u) ko koku» anu ma ko kapao ana no i Wa Moi iuai ka Nohoalii ae. la'u 110 o lioiuhehi ana, ua konio mai o Kakina u olelo mai la: "KakauiHoa :lio oe i kena palapala, a e kel aku i ko«i mau lioa e kakauinoa mai, a e waiho aku hoi iloko o na liiaa o kekalii mea au e hilinai ai, o Mr. līakawela paha, malia o lioea mai he wa no ka Moi e kauoha ae ai e hoopaahaoia oukou, i hiki a i hoi iaia ke kukala mai i kaia Kumukanawai hou." Ua pane aku aū e kuka pu au me ko'u mau hoa mamna ae o ka hiki aua ia'u kw hana a hooko aku paha i ke kakauinoa ana i kekahi palapala e ia auo. Eia nae, ua paa no au i ua palapala la a hiki wale i ko Petesooa komo ana iloko o ia wahi hookalii he mau minuia mahope iho, a ūa haawi aku au i ka palapala iaia. Aia ua palapala la i keia wa ma ka waihona palapala o Amerika Huipuia uia Wasinetona, Kakahiaka La Puleae, mamua iki iho o ka hora 6, v»a hoea ao 0 Kakina ma ko*u hale a nonoi mai la ia'u e hele pu aku me ia 1 ko Petesona hale, a ua hele' akn no hoi au. Ia maua i hoea aku ai ilailaua olelo ae o Kaklna he inea kana o ke ano malu loa i makemake ai o olelo mai ia maua, a ina ua kue maua ia mēa e hoomau aku no ia manao ana pela. Ua hoomaka mai oia i ke kalekale ana.ua lialawai ae kekahi poe lehulehu ma kona hale 1 ka po iho, a ua liooholo lakou e kipaku i ku Moi mai ka nohoalii aku, ua hookohu i Komito Iloopakelw, me ka hahai mai no i na iuoa, a na lakou i hoouna mai iaia i o mana la o ninau ai ina palia c lawo ao niaua a na maua o hoomaka ia hana, oin lioi, na maua ekukula ae iu hakahaka ka nohoalii a o kiikulu ae i Aupuni Kuikawa. Ua makemuko keia komiU o kukauinoa mnua i ka palapala noi ia Kiwini a me Wilos«, kela palapala no hoi i liaawiia mai ai ja maua i ko nliiahi mamua ae, a e hoololi ao hoi i kekahi mau huaolalo i knpono ai no keia manawa. lawao Petosona i ninau aku ai, o ke anaina hea la ka i makomako i*ko ka Moi lioopauia, a noke kumu hoa la. Ua pano mui o Kakina o ke anaina lawelawo oilumn kalepa, a un inanao hoi oia(Moi) e kukala i kumukanawai i kahi wa okoa nia koia mua aku. Uu 01010 akii maua iaia aelo loa makou o ao iki iaia o hnna aku pela. lJa pane mni oia, aolē loa o hiki ia

lakuu ke hiliuni iuia, a ua liko loa ni» ko anoninoni o kn mnnno pilihua mo ka moo iluua'ilio o kekahi lunpple i hele a ennena; mauno maoli no oia no ko laki-u «u»e inau mo ka lakvu īuiiu j»u raifolo i na īnauawa a pau, a aolo loa hoi Inkon e liiki ke hoomi'nnwaiuli aku. IT» hnomau iuai no oi« i nu U kuleknlo ana a nio ka olelo mai: ,! lFa makemake inakou i a olua o liooko aku i keia hana me ka hoopuka wahi olelo ole aku i kekahi o ko olua mau hoa, ia Paka a me Konuwela, no ka mea, lie hoopunipuni haalele loa ka mua a he hooko wale no hoi ka Konuwela i ka Paka mea e kauoha ai iaia e hana; aolo aole lua hoi laua e hiki ke hilinaiia, a aohe hoi.o makou makemake e lawelawe i kekahi hana me laua," Ua ninau aku au iaia ina paha o na Lunakanawai Kauka a mo Kole kekahi naa ka halawai, a ua hoole mai oia i ka yano mai. la wa o Mr. Petesona i hoike aku ai iaia in& keia he hoeueu ana na ke anaina kalepa, alaila, u» makemake oia e kuka pu me kekahi o ua poe kalepa la, ae hoonaaopopo hoi i ko . kou mau manae, a e haawi aku no hoi oia i kana pane e like la me ka emoole e hiki ai iaia ke haawi koke aku. Ua ae mai la 0 Kakina a hele aku la. I kahi manawa okoa mahope ii*f.i o i.*i la no, na kipa hou ae oia ma ko'u hale, aka, aole oia i ike ia'u. Aole au i ike iki iaia mai ia la mai a hoea wale mai no i keia la. Ua kukakukapu o Petesona a nae a'n me ko maua mau hoa a ino eono poe kalepa koikoi o keia kulauakauhale. Mainuli o ka lakou mau ao una ua lioopuka aku ka Aha Kuhina lie olelo kuahaua, ī kaknuinoa pu la uo hoi e ka e hooia ana i ka lahui aohe mau houo hou ana tiku e kukala ae i Kumukanawai hoū. Ua haawiia aku no hoi o Kakina mo keknhi pane e pili ana i kona manao e lioopau i ka Moi. Aolo loa o P«teßona a mo a'u e lilo i mau kipi i ka Moi a me ko Kumukanawai a maua i hoohiki ai e kukoo. Kehoolo noi uu i kokahi kamailio ana me Kakina e pili ana 1 ka ka Moi mea i olelo ai ia Pet.esonn, oiai, o na olelo a Kakina i linai ae la, aole loa i lioopukaia maloko o k« Keena Polu. Aole loa no au i hahai aku ia Kakina ua olelo o Kaluna ua makemake oia i ko koko o olima poe ili keokeo ke hiki hoi iaia ke hoo* kahua ao i Kumukanawai hau, oiai hoi, aolo lon au" i iko i kokahi niea e pili ana no kokahi Kumuknnawai hon a hiki i kakaliiaka Poaono. ilo omaimai no Kakina ka

»lclo ana i k«kahi mau mea ana i uiuuno ui ua kupono loa no jca lunnawA ana i makemake ai, u o kn kanaka hoi i olelo akea ai ma ke kahua haioleio o ljekahi lialawai makaainana, "e hiki no iaia ke mo« pu me . ke diabolo ina ia he mea e loaa ai o kana meu i iiui ai," ho kalioaka no ia i pili pouo loa i kona ano a me kana haua. I ko Kakina wa i makemake ai c hoohuh aku ia'u a lilo i mea lioohuiaina, ua kakau mai oia he palnpala inakamaka W ia'u mai Wasinetona, i kakauia i Maraki 16, 1893, a maloko oia i olelo mai ai> "Ke haawi aku ueī au i ka mahalo no kop hana ana i ka mea au i ike ai oia ka oi no ko Haweui pono." I uei wa nae aole loa he ike atu o ua 0 Kakina i ke kunaoa mai o ka hoohuiia o ka aina nei ma ke ano una a me kona poai i ake ai e lōaa mai ia lakou ia mea, a me he la ua ike aku la pāha oia i ka'u hoike piha a lawa pono e like- me ka'u i haa\r: ai ia Mr. Ealauna, nolaila, aohe ena wahi lihi hoilioi hou mai iio'u, no keia inanawa, a ua makemake hoi oia e manaoio mai ka laliui Amerika i kana e hoaiai aku ai 1 kahulihia ke Aupnni Kunaukanawai uiamuli o ka'u mea i olelo (ole) ai a i haua ai paha. JOHN ¥. OOLBURN, (Keoni Kolopana.) Honolulu, Dek. 5,1893.