Ka Makaainana, Volume IV, Number 9, 26 August 1895 — HE KOLERA IO ANEI? Ae, Oia no, Wahi a na Kauka o ka Papa Ola. [ARTICLE]

HE KOLERA IO ANEI?

Ae, Oia no, Wahi a na Kauka o ka Papa Ola.

iope iho o ka pulta av a aku 0 - Makaainana i ka Poakahi 1 hala, uaoiloa ae ka waw? ia no ka puka io ae o ka ma'i i hulaa kolera, eia me hoi, ua hj;hewa loa makou ma ka Moku Akulikuli, o ka pololei ka hoi, no kai aenei 110 o Iwilei. Elua nae make iwaena o na' phua Pake e hoomaluia nei makai o k© Kahua - Hoōmālu o Mauliola, Kahakaaulana, a he mau mea ma'i e ae kekahi, iiā pahāla ae nae.

u Ai Manu Koola-u" i Kana Hua Mua, o kai o Iwiiei i poino ai, a mai ia mai hoi i ulu puni ae ai ke knknakauhale nei i ka uluku e uiuhia nei, oia o Keapokaua, Wdhine a Kailianu. Ua haawi ahaaina ae oia i ka PoaonO akll, a ua loaa oia i ka ma r i, he efia umii iloko o ka opu me ka nui o ka ehii, a hele okoa m§lu|ia a malalo. Aui ka la o ka La Pi?le, kaiuohaia ka Ker. Makua Valekino e iho _no laila e pule ai, &ka, ma ko taakou lohe mai, ua olelo oia aohe ana mea ano e i ike ai Aka, i ka Poakahi',' hora 4 paha, i "make ai oia, a ia auwina la iho no i nalo ai iwBho o ka iiina A) Koula» •- " I kona loaa mua ana ka i ka ma'i, aole i kii koke ia ke kauka haole, aka, he kahuna ka mea i kiiia. Aia waie no keliiia ana 0 . - ke, Jkauka haole, ia tCauka Mare, hoahui o Kauka serodi, a ua pau kona ike ae, oia hoi, i ke ahiahi molehuīehu iho o ka La "Pule. Ma ka manao o ia kauka he mau alina o ke kolera ka i iaia, a o ka loaa peliea la, aole ia i maopopo. Ua oleloia i kai oia o Kahaknaulana i ka Poalima aku, la 16 nei, i ka lawaia, papai a me ka limu, a o ka kahl poe hoi, aole oia i hele, nolaila, o ka wai la ka i pololei. Hookaiai wale no mea i pololei, ua make a ua nālo oia, Eueu ka Papa Ola a Hoomaln. iho !a i eueu ae ai na puapua o ke Aupuui ma o ka Papa Ola la a hoomaUiin na hale la a pie kahi mau hale e ae o kai o Iwilei. Ua eleu ae no ka Papa 01 a a na na haakai kumau 1 hooko aku. I ka Peresidena o ka Papa Ola, W. 0 Kamika, mutai o kifa e ai i ke kane a k« mea i make, Kohe

i hikijaid ke pane pono niai ka ona loa, He halawai ku% Kaw« o ka Pspa ka i kaheaia ia auina la, a hooholoia e __boom&--luia, a aohe hoi na mokā.nahu pili-aina e holo ana ia ahiahi i aeia e lawe, i na ohua mawaho ae o ua ukuua a ae na eke leta. £Liona Ma'i Okoa ae i Poiuo Ole, He wahine okoa -ae no kahi o kai o ia w;ahi i loaa no i na haawina o ua eh-a-a uohr4-a-ma - ka opu, qia o Malie Honokoa. Ma ka iuakini o Malieokamalu oia i l°aa ai i ka La Pule, aka, loaa e no ī ka īaau iomilomi t>. opa a ka Hawaii, -pohakHki- & hoihoiia no kauhale. Ua kauoha koke ia o Kauka Mare nona, a i keia wa a makou e puka aku nei, ua olnolu a loa oia. Koolua o ka JB.ua Kolera Mua.

Ka i 110 la hoi ua pau, hoea hoa ae.ana no i kakahiaka Poakolu iho la mauka o Pefeula s ma Kapena Pa, kahi noho o M. K. Keohokalole. Ta kakahiaka nui no ka laweia ana aku o ia mea mai kai aku no o lwilei, o Lono kona inoa. Hiki 'oia i Peleula a mahopē koke iho, ua kauohaia o Kattka Mare, a ma kana ike a koho, >> ua ma'i weliweli la no "ia ina. ke «no mama. Nolaila, ua hoomalu koke i'a ka hale o ia mea ma'i i noho ai. Ua loaa aku ka lf au na K uka Mare, aka, i ka hiki ana aku ka o ke kauka Aupuni, ua laweia mai uie ke pani ole m i ka hora 8 o ia āhiahi ilio i make ai oia a nalo i kahi la ae. ma Makiki. Make ia mea, pau ka hoomalu ana, a ua hele akea ae kela a me keia, pela ia mai, Ukana Kaewaewa a ka Mako. A iuakai no hoi o Iwilei, ua waiho aku o Kuanalewa, wahine a Namokutiha, malalo o nakipona o ua ma i ia, pela no a ' ka ikeia e na kauka o .ke Aupuni. Ua hoouialuia ia wahi, aka, ua make no oia i ka po iho ia. * Wahi uiai a ka lohe, oia ka ma'i i kuekeia o ka opu mahope iho o ka make ana a nininiia me ka puna, a luweia e Ua oleloia o fea puna ka mea e mafce ai o m\ ano ano hooulu ma , i. Oiaīo k« ~ "Hoomiiemae X.nnla . Iku au« : nn !a Poaha i halawai hou ai ka Papa Oln a me na kauka, a un hoohoioia e nn Kn uka Hebeta, La, Wahie, a nae Maea'he kolen Aiianawp' l l» Nolaiia mamuli o īia olelo hoo ho-o i hooholo ai ka Pnpn Oh; e inoheioluleia ke knlanaknuhiile nei iloko o umi i»pana. a e hooi kauka a mo ou»i iuna

fihQa oia, no kelp me keia a-p&ua ! ame na poe lawelawe e &ui I fea pioo aia ahiahi iho i ka h'olo I o p.B kaa hali ! nkana ma 6 a ! msa?aei me naj poe hana ame ! qa pahu puna no ka hoomaemae 1 ana, a ua kosr|oia aku na pa a me na kauhalej o no ia hana Laki no na halekuai laau lapaau ia ahiahi. Mamua ae, o ke awakea o keia lai hoo--puka ai makoii i nupepa kuikawa o Ka Makaainana nei, i mea ao aku i ka lehulehu, aua puka na.ua akn hoi ia mamua ae 0 ko na kauka hooholo ana he kōlepa 10 ua ma'i la. Neo ia la ame ka Poalima nei, aohe ma'i i puka hou ae. l/a nui no ka wawaia ma o a *maaneij a aia ka iwaena h na Pukiki ma Auwaiolimu, he mau wa oldlo wale no ia. ! t-1. ■ * .. ■ i . I Weliweli Anoano Hoolaha Hon. j i Q ka uaea oiaio nae, no ka i Poaono , nei, eliua ma'i hpu i puka ae. Hookahi no Iwilei, oia o Nohoanu (k). Ua loaa mua aku no paha i„ ke ano e o ka opu, a ua oluolu iki ae no 1 hoi, aka> no ;ka ikiiki, hele e auau wai huihui, a loaa hou. A hiki mai nae hoi i keia wa a makou e oiii aku Qei, ua oluoiu ioa ae oia, koo aku hoi ka palekana loa ae. i i A o ka ' iiia iho hloi' o na ma'ij"ofa b t>. M. Kalawaia, he opio o 18 'paha makahiki, ma kahi noho oS. N. Hanaia kona wahi i noho ai. Makai o

Apua, a iki aku ao o ke keena o ka Papa Ola. Ōia 110 kekahi o nd lioaa lawelawt? ] ka la mag&ua iho no ka hoomaemae ana i ke kulanakanhale uei a ma ia apa4a uo. Wartaao o 4 paha, aili ioa krooa aho, Ke kiai a hoomaluia tiei ia wahi. Knp»ianaha •.uo ka lele ana o keia taa'i uiai lwilei a Apua, ma oua ma'i io la ia. Ma Ika W. 0. Kiimika hoike ake?r rha ua pip& alanui, aka uae, o \U uVā*i io la no ia» I- - I H© ka i make mnkai aku oka Halepaahao o tp*\ya i ka wauaao o nehiuei. no ka m;;*i uia k?i puu>\ai, pela ku Ike a ua kauka, aolmioi no ke |o!era, Mai Kauai " unu nei ka oia, no ka iiur'ola'*insf kn lapaau ana, a ua hala iho ]k he man pnle; ianoi, ui&ke Uio la, ,Ak«, ua hoomalu ia «o la wali, 1 A. ma ka Halepaahao o|K*wa ua papaia ke aku o ixa poe ike a k:> aku o na

puolo. He makaala keia no ka Lunapaaliao. Aua kaj ;> X*io Make, Ua hoolalia ae «ekahi mau nupepa tiatnu~o kāk&u nei na ai kaleela poe © kai o Iwi'ei i ka ie 0 kekahi lio make, 1 laweia no kai oke kahua hank mea hoomomona lepo a A. F. Kuke, mamuli ka oka anunu o ia poe no" : ke ano maikai ā momona o ua lio-la. I make ua lio 1& mamnli © kekahi ina'i ano e. Na Pōta lima muumuu ka i hoike ae ua ike he elua mau kßnaka e kolikoli ana iua lio la. Aohe o makou hilinai iki i keia oleloia ua aikela poe i ka io o ia lio make. O ka poloiei maoli, wahi ako makou hoikeia mai, no Kuke no kela mau kanaka.har» i, e okiokl a e poke ana no hoi no ka hookomo aku i ka ipuhao hoomoa, aua koli ae laua i kekahi mau kaka io a _hoihoi no kanhale i mea āi ua na ilio. Nolaila x na nt ilio i ai ka io lio, aole na Na Ouli a Lioina e kumu o ko makou' 'ao ana ma ka nupepa kuikawa no ka ai ole i na mea maka, aka } e hoomoa mua ia a eaime ka wela a mehana kupono e hiki ana, rio ka mea, aole ke kolera he ma'i ]elg i like me ka hebera, a ano ma'i lele e £e, ak§ ; he mai keia i ulu ae mamuli ona anoano. Aia keia anoano, he mau holoholona liilii loa i hiki ole ke iho me na kiionohi ahn- ** wale o kakou, iloko o ke ea kahi ī lele auwana ai, a aohe no hoi e pili mai ke ma*i naawaho. Iloko oka opu ka anoano e ulu ai, a ma ka Wiiha no e komo si. Nolaila, ina e h£>oruoaia iia mea a pau eai ai, he 'pale ana aku ne hōi iai ka poino, : Aia kahi ilok-o o ka wai, noka mea, © kahi utu hikiwawe loa ia oua ano holoholona liilii !a, j 0 kahi mau wahi oi loa akti ka 4 j oia aa wahi pohepoho a wai • opilopilo, a nolaila, e pono no e ) ia man wahi me 1 na lāau hoomaemae ea 'Ma *ka *\ opu wa!e no keia ma*i e noho ai, I l«»aa ike nahu ame ka nmii, J loai maluna a hele-a wai no ( hoi malalo me he wai iaiki la. | Oko kakou malama loa no ka | xm* pono loa no kakou iho< | Ka lioaolone lake Ole j 1 ka koom«et»ae iīu> la ua j ageua a poe lawelane o k:\ Iji£a { Oia i u*b)u<H (ieW na jkaa riaii op&ia, a nele pu no hoi me k«a iu hel« i ka puiu. Lokeia mai ac*he Kka he » na ohua Pake e hoomalnla nei makai o e nwai

Ue Kolora lo An<u ? ae īa lakou OV* kuaiii ka okn o_le, be <»gjohi a niaika'i ko? nohoJ liua, , T, a o uka hVi no Ttahl okB ea&'i. ;' Ma ka halawai aoa ka o Papa Ola i ka Poaono Dei, ua hooholoia aole f Kanu.hou ia ?ia poe make ma k<i i mua iho iwa ho $ ka ilina o Koula. Ke oleio a k< i ioAoiouoia nei, ua hup* hou ia ia pte i make iho nfei mai ka liiua o Makiki, a ua lawnui ia kenuia i kni o ka Moku Aku/.kuli, Mahope iho nei ka keia o ka hooholoia aua he ma'i ko!< ra } e na kaoka o ka Papa Ola. Iloko o na h lawai a pau oka Papa Ola, ! he kouoia ona poe kauka maxv,.ho ae e koino aku e kukaku'-a p«, inui ia Makipine, Bero<li, Maina, a me kahi poe e iho e pili ole aku nei ma ka huelo o ka Papa. Peln no hoi, aohe kenoia aku o na poe kauka Pukiki, Kepani, a me Pake. Hana kapMhahi no nei la ! Ina paha e mau loa ana ka ma-i eweliia nei, alaila> aole ana paha $ hoemaka koke na kula. maik.ii no oka lehu lehu, ke hoopuka akn nei no makou i na aaea a "makou i hoo . puka ai KA NUPEPA KUIKAWA, 1 loaa like ai no hoi ia pono u ike like me na hoalahui ma tia wahi e ae o ka P iea; na nei: Aole makeu poe kaaka !opaau, a aole iio hoi o makou ka Papa 01a,,aka,' iie poe knkaii a hoopuka makeu e makee aaa i ka poao o <a lehnlenu, me ka nana ole ae i ke > ano o fea ili a me na kokoia, uia a'ūa manfiO pili kalaiaina, a uia i\oi he nua.

kahi no kō ka hapami! pono « pōmaikai, o mt\lou kahi i makemake e komo hhi iki akn ;wu ia aiea. Ua oleloi s ae 'e na poe i ike a Lm&.>pop ) eia ka ka ma'i ahulau weliweh, ke kolem, iwaekakōu, e lik e ,no hoi mē 'ka; . makou i hoomahui akd af ma'ka helu i hala jho I>< ? a'hia''pela io, alaiia, he mea p©no U»a i"kah'imea ke hoike o hoaiai ae i ka khulehu i ka inoa poūo e-h&ua ai no ke pale aku i ka ma'i, a oiai nae Loi kakou e kākali ana la mea, e hahei ikw aua hoi inakou ia'oukou' i ka <>ukoū mau n(iea e hanr ok ai, i lawoia mai h<>i ina'i ria hoakaka naauno a kekāhi poe lo<9a i hoike ai, me ka manaoiaua e ap<»ia uiai ana no e oukou me'ku malama, hoolohe, a hooko pono la o ia. . mau kuhikuhi a hoakaka po kole, e like me in malalp ilio; Mai iao a ai i kekahi maka o uS aiio a pau I hoomoa ole ia, aok ao hoi I k» poi a waiu paha. Mai no a ai a iuu paha i kekahi mau mea i hoomoa a paila koke ofc> ia, a o hoomoa ta iho } &

■ m- j ka < i loa aku hoi o ka wola, o ka oi loa akii ia o ka pono a m<?_ka ' : pnlokana. f 1 Mai iio aai a inu nui lna mawaLo ; 'aku o ka paleaa kupoao. i ! Mai no a iuu ika wai i hoomoa | (paila) oie ia. - Mai uo a hoohana aku 1 na pabi, J na o, na puni, na kiaha, a me na | j mea paahana e ae no ka ai a inu ana j j paha ke ole e hookomo ole. ia ma ! nma koke iho iloko o ka wai wela. Mai no a ai a lawolawe paha i i kahi moa-ai, a i ole inu paha ) na lima i holoi o'le ia; a i oie ia, lawe | mai paha mai na lima mai i holoi oie ia o kahi poe e ae. Mai no a hooh:iiia aku i na lima no kekahi hana aiahope iho o ka | lawelawe lima ana i na po* mā'}j e hoemaemae koke i na lima a pau ! pono ma ii h'ipe koke iho, a mai no 1 -a-kaukaulua iho a hoohakalia paha, Mai no a hoao e lapaau la o» iho nn ka ma'i a allii paha ma ka opu 3 aka, <■ hoi ma kvhi moe a hoouna Jcokc aku uo kekahi kauka. E hoouna aku i ka Hale Haawi Laau Lapaau a i ka Papa Ola paha no ona kokna laau lapaau. Mai no a hookuu aku i na maua-ai o luna a o lalo paha (luai a hi paha) e hoohaumia ae me kekahi mau mea au e lawelawe ai, aka, ina mamuli o kekahi ulia e hp>ukae paha kekahi mau mea au e hoohana me kekahi o ia mau ano mana-ai ae la, e ninini koke iho i fca wai wela maluna oia mea. / . Mai no a makau a hopohopo, aka, e akahele loa. Mai no a hele iwaho ka po a i kakaliiaka uui loa p&ha rae ka ai a iou'ole'paha i kah2 mea-ai mfhaua, a i Ole jmvjXie^a_pakiko. "Maī no a aianao iho. ua oi ae ka ike o kou kahuna i keia aao ma'i mamui ae o na kauka lapaau haole. Mai no a ae aku i ka pelapela ma kekahi ano ma ko oukou mau kauhale % me na pa-hale. Mai no a hoopoina o kd wai maī no Le kumu e hot-a mai ai o na popilikia oi aku, a e hoomaopopo e hoomoa i ka wai a pau a oukou e hoohana ai no ka ai a no ka inu ana. ~ Mai no a inu i.kela a me keia ano wakma } koe pal;a hoi na mea e kupono ai no ka hoopumehana ana

ia loko. ; " Mai 110 a pono wai« aku 110 i hua ai o na auo •% r a i laa o ua ma'i weliw6li io la ne 1 e me i pono' e pale l#a aku iamau mea, a i ole ia, e ai me ka pakiko loa, aka, o ka iīcle no ka pōno ioa. Be wa iiaioiuo loa uei <> ka makahiki e auu" iai, ke laulaha io >e hoi ke kolera. Mai 110 a lawe a hookaaw.iie aku 1 -kahi mea ma'i mai kahi wahi a kahi wahi okoa aku. Aojo ia o ke aloha makam-il i *\lMm kanaka, aloha *ahui, aloha ohati&. * pela wale akU E waiha nbi ka mea raa ? i raa kahi. oaa i'loaa 'ai, a i poiuo uo ilaila, ua hiki nc; aoīo pah-* hoi o ka lawe hele ma <> a maanei e Koo'aha ai 'i kana anoano a e hoopilikia wale ai 110 hoi i kalii poe e ae i popilikia mua ole. Ha uia'i na oh> i«ai keia, i oi U>a aku hoi ka vuiluwii i ko kA hobera. Mni no a hot>hi«uyahema ia !oko b ka opu. uialama mau me ka maemae ma kā l.* ve a iuu uiau aua jhm na laau kupouo n,» ia uiea. Mxii uo a ai v\a\* akti 110 i na moa i kupono ole e ino a o p.ahu ai o kii opu. a ioaa mai hoi i ka ma'i hi nialalo a iuai maluna Mai uo a kapulu i iw» wahi hookio wa' īopo. ua wahi p'»in>p-»h 1 a opllo pllo. a !n* k na hr* !m!m. *\\%a. o maemao ma-i niv >>u taan oa. Mai no ?i h.* 1u :nshoma U«- tuake kekafn mon ma*i. nka, e Uauu aw'wi ikn * 'ik-> 1 ■" v,.« k'< *?

hiki ai k* ha»ia pono ia, i mea hoi e hoopt»no oie ai i ka liihiiMiu ae. Uh aie iilii . :rink«m i kuhi kuh"! ->i iunii :*e i *?;r;k'i a h'M'lo- a i»i -*i ;i" ' īoa o ka lūhpi Hawaii. a 'iia'wuli iioi o ko»ia, i kdh e h «mwī mai ia makoi 1 me ko makou hiiiuai uo h|oi <bi iaia mmeiwli 0 kuiia mau'la el.-iwe anam* ■•■a kau iūu'i aauh . hehei". mamuo, laa if>a ai uia) e hoopuka aku me ke ana ole ae hoi ī ka ke Anpiiīīi e hanā ai m;? o ka Papa Ola lal Oka ka iahui mi i hoi koe, a p'ela pu no boi me ka ka Papa Oia.