Ka Makaainana, Volume V, Number 12, 23 March 1896 — "HAEHAE KA MANU!" [ARTICLE]

"HAEHAE KA MANU!"

I ka hoomaopopo i iih uia nao o ka nupep» oh*n paleiuu alaula a ka'poai mikaneh*, <rse he la ka hoi eia ke Aapuiii malalo oka hookele aua a ka ohana Kakela, ua ke al.ikai &ua a Kimo Kakela, kfi Luuh Dute Nui ihu pi. No u:> Lum?i Date Nni la kn e kaui& iho i dute hou no ua whina Kilepoai, ake kue niai nei im i ua j.'>e hana a kuai waina o -Kalepani i kek&'hi hoao e-LiooVt umaha hou

aku ia lakou. Heaha an a la ko h 1 peua o keia ? Ua olelo loa mai nei kela p<.e n Kaieponi ina e hookauiA ih»> i dute Lou ma-lun-a o ka iakou waina. alaila, e hoao t<iai au't inieou r.ia na ai*o ;» pau e pepehi i ke £uiktthi. Paueilike, Nawai aua la ka Inuakih ?. Ke kauia iho i jiute ho.u, he uiea maopopo ua like loa ia uie ke kipaku aua aku i na waiaa Kaleponi uo k? sake Kepaui, ka mea i oi loa aku ke iuo. No makou iho, ua oi aku ka pono e komo nui mai ua waiua Kalepouo, in« no rae ke duie o3e ia, aka, be mea nae hoi ia e Uiki ai ke Kuaiia maauei a tml iho ] mamua ae oke sake. Ina ua makeeia ka lahui, eia he kumuhana a he wa kupono e hojke ae ai. A i ole no hoi ia, e waiho malie iho no pela, a mai uo a hoao aku e hoeueu. 0 kahi apiki nae hoi, hoike ke Kuhina Waiwai imua o ka Aha Sen&te aohe o ke Aupuui e hoeueu ae i ''ka wai ua la.ua malie," aka, ehu aku no ka wahaolelo aka Luua Dute j Nui. L T a houe mai hoi keia ua j uakemake ka lalo īhu e hooiiio j aku i kena poo ae, maklo o ka oihana hookahu i u:eae paheueheneia ai me he wahi uwalaKaUiki uuku ia uo Uiupaiakur Ina e hiki ole ke like ko laua manao, he mea pouo k© hoopauia ka lalo iho; aka, aia uo uae paha hoi ia i$ lakou mai. Nui no ua . hana pahaohao a ke Kuhiua Waiwai ilako o keia mau la» lioko o kouu akeuui loa © pakiko u& uhaaiia aua o ko ka4ehulehu dala, ua ouou aku oia he bila Kauaw&i e aie dala hoa aku keia Aupuiu oehaa uo na haaa hou, e laa ua alauai, ua «Hhakr*, na anap«e % ua cuouo # ka ieui naauao, a pela aku. Ma knhi hoi o ka pakiko aua i ake W ai, eia no ua uei e aie lahui hou kakou. Hookaumaha oiao popo maoii uo hoi ueia au.o haua. Mai ka hopuU o kamalii k;uewa uupepa a u\ki uum i keia aohe <uea i hauaia $ i

no kela mau hihi'i. Po&om» L.. kou i hopuia ai, Pnakahi «e hoi iwa ih oa k u a i kli Loi n' Kuh in a he liihi kanawai imni o ka Aha Senate u ae ana i ke heie ia o na nuj»epH «> n ,ma * ? ,ni uia iia Hlanui. Po?vlima nel \oi i hr oho!oink.-.hi loa ia ai ina kt - na heluhelu ( kolu i&ana, Emo ole no paha h< i ka hana. O ke kiunu pahn hoi ieeia holo o ka haua, he in;;n )uw v ;oha n o n a on a o k a holek u ai bn k e nona na iii'.pepa ;i lounalili i ka iewa aē. Ile mm ln.na kahi hoa no ka Hnlo D\:t. . he kokua keia i ua poe 'a pau. Ma ka aeao hoi o k:<:on]ii, ua h:lahila ole no /k'> hikou h' i-uia ana, oiai, < pono huli vale aku aiia no i kahi ( So«a mai f i 0 kalii pono. E n< opau wale ia ana pahn hoi kel» nian hihi». Aia imuao ka Aha Senate he hila kanawai na Ser,' : ton Kikila Ba]au!i.u e haawi ai a i ka maoa 1 ke Kuhina Kalahina e hōo puka i mau palapiila ae no ke puhi a me ka h-<n?i ana i > mai rn halt-Ka-mki, alani/ a nie nn hua ai eae i hua a i uhi ma Hawf«ii nei, a e hoakaka ai hoi no ke i kuai, hoahu a me ke dufe ana mahope i.ho oka hanaia ana. Aohe ho keia. he hou, akfe, ana mai keia ī ka waiwai o ka hoohoihoi & hoo- ' holomua ana iko kr.kou oihana ; mahiai kuLoko, ahe keehina hoi [ keia roa ke nla oka pono >i me ka pomaik'&i^

Ke kuekaa nei na Bolona o na mahele a -elua 5" kekahi bila kanawai hoopaa inoa, i ano like aku no palia hoi me ke k'anawai, i nelowale ai.i na la hope 0 ke kau loihi o 1892, a ke Aliiaimoku hoi V kakauin-oa ole ai. 1 ka hoomaopopo aku e hoeholo ia ana no. No makou iho, he kanawai maikai keia," ilia n'ae hoi 6 hooko pololtfi ia, no ka mea, be kokua niīi keia i ke Aupuni e ike a e maopopo i na poe a pau e noho ana o keia m.au kaiaulu, a he hoomai.lahi ana hoi i na hana a na Oihana Makai a me Auhau He kana» wai hoi keia no ria poe hana hewa a kolohe e weli ai, a aohe hoi hopohopo ana a ua poe hoopono. He loiio ka i laweia mai i o makou nei ua hono iho nei ka lakou nei ma ae e anaana i ke' Aliiaimoku, i kaawale koke ai hoi oia mai ia kakou aku. Wahi mai a ka lono, i ka laweia ana aku kh i kekahi oleloia mai aole ka e hiki, no La mea, he aku oia ia kakou» ua aimoku oia, Peia aku ana no ka i ua kahuna hou, a o ia

no k-:t pane. Ua olel.-'ĪH mai no ka o ke ■k; hrm t ; e hoao ana e haaa ia haoa oia aku iV)ū nc> ka luahh Ina he lono oiāio keia, he ken ka ht;j keia poe a ka apokakn maopo po.loa, Mahae ka Aba Kiihina ma ka ninau e pili ann i ku bila kanawai hoopaa inoa. Oke Kuhina Waiwai ka men kile loa, no koaa manao he mea ia e hei hope ai i na au moi, a he hooliaiki hiih oe hoi i ke kulana kuoko» o ke kanakr< Ma kn aoao kokua loa hoi ku Loio Kuhinn, a )ie kokua a kue hspa hoi ko ke. Kuhina o ko na Aina E, 8 no ke Kivfuua Kfihii-''itia hH, he mumule oia o na enn male, hookuhi no hauu ike he n he huki ini knuln M:nkn ; nole nae }>m ika moku Aupuni Hi: no hoi paha ka aka i ko kkou lokahi ole.

I lawa no ka hoi a puka ka pepa oili hapaha aka Haku Eihopa o Hooolulu, ua lilo ia ine he welu ulaula la itnua o kekahi bipi hae j ka ohua paleieo alaula, 110 kekahi manao kue o-ka' Bihopa .i„ ka bila ojpluu3B> Ma ko Ka Bthopa mauao mamua ae oka hooholoia ana o ka bila opiuma, he mea pono e hoomaopopo mua ia iua (< ua hiki ole ke hookoia" na kanawāi e papa ana i ka hoopae malu ia mai o ia mea. Eia iho ko ka manao i pii 111. ke ka: o ua ohua,palemo la o ka ppai hemolele a me ka ohana Kakela: "Mamua ae 6 k? hoolohe ana o kahi i ka paio ua hiki ole ke hookoia ke kanawai p»pa, e ninau akahele loa aku lakou pehea la i loaa ai ke ala uo ka opiuma e komo mai ai iioko nei o ka aina, a ina paha hoi o ka ohenana e hiki ai ke ikeia ka hoopaf miahi ana mai ua kau ole ia »e uia kekahi

maka paa." No nei mea, aa inakemake iia ohna palemo !a e hoohlo 1 ka Bihopa - i ni'akaikiu poo 110 ke kinai opiuma, ma kona helu o kakahiakii Poakolu nei. I ko ka Bibopa hoole ana mai nae hoi ia &anoh;tno, raa kekahi palapala i hoopukaia ae i kahi kakahiaka ae, ua noke hou aku no i ka hoino, 0 ka hoino wale 110 kahi hana hiki ia ohua pa, leuip ke haua, aohe hiki ke pane a ke paio ma k§ mea maikai. Eia aae, aohe no ia he mea no ka tlaku Bihopa e ©ha iho ai, Alelo-lua nae hoi ua ohua palemo la, no ka mea, i ka po o ua nupepa la e hoonohoia nna na hua kep;m, e haiolelo ana o Kakma imua o ka IJgi Amenka no la kumuh nn hookahi a ma

iia oielo c>i loa aku o ke oolf.a, e kuhi mapli aoa no i ka lawe o na lima lawelawe o nri Oihana Makai me Dute i ke kipe, no ka ruea, na uuku ka uku a healia ka mea e hoole aku ai ke hnawiia mai he kipe' o $100 a $200 paha, o ka li;oa ke hnawi i ke kua a huli na maka imua a i kBhi e. Ua hoopuka ae no ua ohua la i ka Kakina haiofelo, iiole uae i kikoni iho. Akaka no ka awahua la. Poiolei no ka Kakina hoike, oia hoi, e like me ka u>au aua o keia ano iwaeaa o kela maū oihana o ke Aupuni, peia r«Q e mau ai na hana ino Lehulehu no lvol. na hihia i huaiia ae i ke akea, a oi loa aku boi na hihii i ike -ole i ka malamalama. A* no keaha mai ke kumu o keia ? No ka palaleha maopopo 1 a o ka hoo- , koia ana o ke kanawai. I mau i no hoi ka hana hoopee malu i ka nui o ka puka, a pela no pahe hoi i nui ai me ke kipeia. Aohe kela ohua palemo i kue no ka Kakina mau olelo, aka, ua kue ioa uo ka fca Eihopa, eia. nae, ua kokua ka Kakina i ka ka Bihopa me ko laua 'hui mua ole paha mamua ae a hoohalikelike i ko laua mau manao. E like me ka hoike.a Kuhma Kupa, mawaho ae o na pualikoa pualu, aohe ao i mahuahua loa ua koa kumau, t\ : a hoi, he 11 aliikoa, 26 alii krmiaina ole. 3 poe puhi o le a he poe koa. Ke kapae ae i na poe puhi o le, alaila, e koe iho ana he juali o 37 aliikoa a me 75 koa, ua like me hookahi alii i na koa f*lua. Auwe no hoi e, hu ka aka, eiua koa i ke alii hookahi, a no keiu poe uuku kela haawiaa dala nui i noiia ai. Uhaai no t P©hea mai ana la na pualikoa o Europa a me Atnerika, eia he kumu h<johalike kupooo no kkou, i elua alii no hookahi koa. Aia ka pa'u i na koa, a he maalahi hoi kā mea loaa i na alii, e ohi ana 1 na uku oi ae o ka nui i ko na koa, me ka hanni-ai pu aku no ia lakou a pau Ola ka aina la i kMa p:>e hanaiahtihu. wale uo ka haawipa i hoohoioia ai no na koa i ke kau Ahaolelo o 1302, eia nae, uoi 108 ia hoolilo ia wa ia lakou ma ae. O ka mea no'paha hoi i tiui loa ai ia wa, e (J>humu aua lakou e kipi a e pouolalo i ke Aupuni o ia wa» a i uei wa hoi» ke haua uui nei i k»x meauikkou i hoahewa loa ai mamua. 1 iawa a huli hoi mai nei o J. D. Heiiu, luuahoopouopouo o ka uupepa oili malama Kii Ha waiiaua, ua h puia t)ia uo kekahi uiau mauao i |hoopukaia maloko o ia uupepa. Poaha ilio

e hooloheia ai imua o ka Aha Apaua. Heaha ana la ka hopena ? 0 keia 110 ka helu aka Hui Pai Kekake i hoblo ai ehoopuka'aiaeoua ako nei, a Loakou oo.hoi i hoaiai aku ai raa ia bope kofee iho, a oirā hoi, he hooUha ka ua lunahooponopooo la 110 $250 imkniia, ke loaa kekahi manao pelapela maloko o ia helu, aole loa kekahi mea i hoao ae no ia Lo&kaaa. Na ka Loio Knhina i hoohiki i kft palapala hopu o ke ano kikoo wale akn no, aole nae hoi ka tnea hoopiiia i hoopaeia ina kahi paa. 0 kahi lea paha hoi 0 keia, ua hoopukaia ua aupepa buke ia ma K&palakiko a mai laiia i hoounaia inai ai no ke kuaiia maanei, 1« ko ke Aupuni kuleana e hopu ai i kekahi mea no kekahi manao i hoopuka a hoolah'aia ma kekah i aina e o ko Hawaii nei kanawai 1 kuleana ole ai ? Na na loea i kanawai paha hoi ia e huai pau ae. Ke hoohanaia nel 'ma ka Halepai Kekake he elua mau mikini hoonoho hua kepau, He ksu no a ka eleu o ka noeau o ke kauaka o ka imi ana a loaa o kahi mikini e hoomaalahi ai i ka hana rae ka holo loa. Ua oleloia ua like ka hana a kekahi liookahi, malalo o ka lawelawe aia a kekahi kauaka makaukau, me ka mea e hiki ana i na kanaka ewailu ke hana. Me ka nui no o ka lilo e loaa mai ai ia ano mikini. Mamuli o keia mau mikini 4 kē v lioopaūia aku nei ka hana mai na kāniaaina aku # oiai, o na maliliini wale iio ka i ike ika hoohana ana. He haole kahi i hiki mai ma ka Monowai a ke hana nei, a hoopauia ae hoi ' kahi poe ika Poeono nei, No ia hui no paha hoi ia kuleana* ma ka imi ana i mea e hoemi mai ai i kbna mau lilo t aka* ua j pono anei hoi ia ma ka hoopau j ana aku i na poe.o ka aina nei ? j Na ia mau mikini e hoonoho j aei i na hua kepau o na | Pi Kī Adayataisa, ke Kekake j Hawaii a oie kahi oiau j eae. O ke Kuokoa akir paha f hoi koe, ke loaa he haoie ike i j ka olelo'\\£aihL I Oiai hoi, ke hilinai nei ke ola ' o ia hal*pai i na hana e loaa ' aku arn ka lehulehu aku a ( mai ki mai, a ohu hoi, J ina o keia ke ano o hauak «i ho ! hoopau i ho | i&ea pono loa no ke hooueleia ia | haiepai me ka hdus. lua pela e | haaaia ai* o ka pono wale no i ( km% haawi ae i ua Uaok i.ua | haiepai © ae e liooiimalima ana

i u-i p iluna mai *raeua o ka lunaīn» , e iike ia me ia mn k.i il it pe 1 Maknai'Kina, ' li'- poo <>]-M W"MO 110, I ke <~u Ahaolelo o 1892, ua ku-e.lon <> W. 0 K'.>tuik* i kekah' hiiuwuiu .■<■» $90,000 ivo tiir ;nakai o Oa-iu nei. Pela no hoi paha, ;ii k le oia i lilo i Loit; Kuhiiia m Wa. I nei au hoi, he $140.000 kana noi, 7 Oia ka Loio Kuhi ; au. Like ole no oia miiniua a mahope. Apiki uo paha hoi <>ia ! Nana uo ia boi ka olelo mamua, īka i nooip)ift ai eke kau o 1892, U ua ahona e hooopaia ka Oiaaaa Makai m-unua ae o ka hoouiau aaa asu peia," oia hoi, uo ka nui hewahewa loa ka o na ooolilo ma koua manao iloko o ia wa. A hiki mai nei nae hoi i kona au i kau ae ai i ka moku, he ole ka olelo ae pela. Nanali no i ke alelo la !

Hohono lauaa ole mai ka uwahi ophmia i nei wa a hihia ua -uiniuEoi o kefeahi mau iimao ka Oihana Date. He keu 110 kela a kahi pipili mau. liaila no i-ke kau Ahaoielo o 1890 i lilo ai ka opiuma i lepo, pohaku uioihepa a i opala, a ma Halewai hoi, malalo o ka Oihana Makai, i lilo ai ao ka opiu'ma i maiakeke a i poi, 0 ke au mamua, a o la poe n > i nei au nulalo-o ka Repi:b iiika - Kupaianana oaaoh no hoi pahe. Ahea iiO k hoi pau uei *aao haua hoopahaohao, a pakele no na poe ua • inkou hana eka£ka i laweai.