Ka Makaainana, Volume V, Number 13, 30 March 1896 — Page 6

HONOLULU, OAHU, POAKAHI, MARAKI 30, 1896.

HOOKALAKUPUA LA E!

E ke Kiai, Heaha ko ka Po?
Nanaia Iho i Ike.
Pahaohao no ua Moeuhane.

Ma ka po o ka la 26 o Dekemaba, 1895, mawaena o ka hora 12 m. a me 6 a.m., loaa iho la ia'u keia moeuhane, oia keia:
                Ike aku la ko'u uhane i ka Halealii a komo aku la au, a pa mai la kahea a ka Moiwahine Kapiolani e i ae na pua'lii. Ano hopohopo iho la au, a pane mai la ke Aliiwahine Kapiolani, "E hele aku oe e ike i ka Moi, e i aku no iloko o ka Halealii." A hele aku la au me ke ano hopepe a ike io aku la au i ka Moiwahine Liliu a me ka Moi Kalakaua, a hele aku la au e aloha.
                Mahope iho, ike mai la au i ko'u mau hoa e hele ae ana me na kahili a hele loa aku la no kahi a Kapiolani e noho ana, a pane mai la nae o Kapiolani, "E i aku no na alii iloko o ka Halealii."

                Mahope iho o ia wa, hoomaopopo iho la au he puu kiekie ke ku ana ma ka aoao hikina o ka halealii, a ma ko'u koho aku, me he la, o kekahi hapa no paha ia e ka Halealii ua lilo ae la i puu; aka, o ka mea kupanaha a'u e ike nei, o ka pii ana o ka Moiwahine Liliuokalani iluna o ua puu nei. Ia wa ike aku la au i ka Moiwahine Liliu aia oia ke aneane aku la e hiki i ka piko o ua puu nei. A pa mai la kana kahea ia'u e pii aku, a lohe aku no hoi au i ko Kapiolani leo i ka i ana mai ia makou e ukali aku i ka Moiwahine Liliu, a pau nui mai la makou i ka hele. Ia wa kahea mai la ka Moiwahine ia Kaehuwahanui (w) e pii aku, a pii aku la o Kaehuwahanui me kana kahili, aole nae ia i hiki aku i kahi a ka Moiwahine Liliu i ku ai, kahea e mai la ia ia Hakaleleponi a pii aku la ia me kaua kahili. I ko Hakaleleponi pii ana aku, aole hoi ia i hiki aku i ka Kaehuwahanui wahi i pii aku ai, kahea mai la oia ia Makanoe (w) e pii aku, a pii aku la ia me kana kahili. Aole no hoi ia i hiki aku i ka Hakaleleponi wahi i ku ai, kahea mai la oia ia Ane Kaulukou e pii aku, a pii aku la ia me kana kahili; a aole no hoi ia i hiki aku i ka Makanoe wahi i pii ai, kahea e mai la ia ia Kieke Kaae e pii aku, a pii aku la ia ia.
                I ko'u hoomaopopo ana aku, ike aku ia au i ka Moiwahine Liliu aia oia maluna o ka piko o ua puu nei, e noho ana ia me elua wahine hapa-haole ma kona mau aoao, a ma ko'u koho aku no ua mau wahine ia ma ko laua helehelena maka, he like ko laua ano me Pauahi Bihopa a me Ema Kaleleonalani. A maluna o keia puu i ike aku ai au i kekahi pahuhae, aole nae he hae e kau ana; a ike pu aku la no hoi au he anuenue e pio ana a me ka onohi e ku ana. A ike aku la no hoi au i ko'u mau hoa me na kahili ua hoopuni ae la lakou i ua puu nei, a puoho ae la au
                                                                LOKALIA.

Huai ka Noeau Wehewehe o ke Kilo.

Ua ikeia ka Moiwahine Liliu me ka Moi Kalakaua maloko o ka Halealii. Nolaila, aole no he wehewehe ana no ia noho ana iloko o laila, koe wale iho no ka manao ana aku ma ke ano o ia noho ana a ka Moiwahine he hookahua mua ana no ia no kona kuleana ponoi. No ka mea, aole i hoike mai ka moe mai waho aku nei kona hoi ana iloko o ka Halealii e hiki ai ke olelo ae, he hoi ole ia ma kekahi ano ke ole he mau hoike kue.
                Aka, o ka inoa Kalakaua, he inoa ano nui no ma kekahi ano, oia hoi, ua hoike mai kona inoa no ke kaua me ka hookahe koko. Mamuli o keia inoa, ua hiki paha ke manaoia o ko Liliu noho ana i ka Halealii, ua ukaliia ia e ka hookahe koko ina io pela ka hiona e hoea mai ana, ina paha o ia hiona ke hanaia ma na paia o Halealii. Aka hoi, ina he hoike ko Kalakaua inoa no ke ano o ko Liliu hoi ana malalo o ka mana o na mea kaua oia e hoi ai, alaila, pela io paha.
                Ma keia wahi, ke hoomaka aku nei ka mea wehewehe e kaao aku i na tausani poe heluhelu o KA MAKAAINANA no na hiona o ka moeuhane i hoikeia mai.
                E haliu aku kakou a nana aku no ko ka Moiwahine Liliu pii ana iluna o kekahi puu kiekie loa e ku ana ma ka aoao hikina o ka Halealii. Ke hoike nei ka moe i ko Liliu pii ana iluna o ka puu, he hoike ia o ke alanui o kana hoopii, me he la ua aponoia.
                O kona hiki ana iluna o ka piko o ka puu, ke hoike nei ia ua hookoia, a ua pau i ka hanaia.
                O kona pii ana me ke kuia ole a hiki pono i ka piko o ka puu, he hoike ia no kona lanakila.
                Aka, he mea pono ke nanaia na inoa o na poe e ae i hoikeia ma ka moe, i mea e ikeia ai kekahi mau hana okoa e ae.
                E nana i ko Kaleleonalani inoa. Ke hoike nei keia inoa, he "lele" no na alii e kau ai, o ke ano paha, he alii make i kauia i ka "lele." Ina o ke ano keia o ko Kaleleonalani inoa, alaila, he hoike ku keia i ko Liliu kuleana. Aka hoi, ina o ko Kaleleonalani inoa a he hoike ia no ka lele ana mai ke kulana i hoohaahaaia a i ke kulana kiekie e like me ke ano o ko Liliu pii ana a hiki i ka piko o ka puu, alaila, he inoa kakoo keia no ko Liliu kulana. A oiai hoi, he Moiwahine o Kaleleonalani ua make, malia ke hooiaio mai nei kona make ana i ke ola ana o ka mea i make ma o ka nele ana i ka nohoalii no ko Liliu lanakila. Aka hoi, ina he ao ana mai ko Kaleleonalani kino make ia Liliu i mea e noonoo ai oia, he lokomaikai nui ia i haawiia mai no ko Liliu makaala, oiai, aia ma kona mau aoao elua mea make, o Kaleleonalani a me Pauahi. Nolaila, he mea pono ke nanaia ko Pauahi inoa.
                Ke hoike nei ko Pauahi inoa i ke koe ole o kahi mea i ka mana o ke ahi, ua hapukuia na mea a pau me ke koe ole, alaila, he hao me ke kaili ke ano. Aole paha ilaila e pau ai ka palena o ko Pauahi inoa, ina aku no. O ia keia, pauahi ma ka enaena o na mea kaua, pauahi ma ka hopuia o ka lehulehu, pauahi ma ka maiahulau. Nolaila, ua kakoo ko Pauahi inoa ia Kalakaua ma ke ano hookahi. (Malia, he hana no, koe ka la a me ka hora, a i ole, mai a Liliu aku ka pauahi ke oi pono ae oia, o ia paha ka hiolo ana.)
                He mea pono no hoi ke nanaia ke anuenue e pio ana maluna o Liliu a me kona mau hoa e noho la maluna o ka puu. Ke hoike nei ke anuenue i ke kulana alii oiaio, a ma kekahi ano hoi, he hoike no ka maha me ka maluhia, a i ole, no ka lanakila. A ma kekahi ano hoi, he hoike ia no ka maikai o ke ola me ka nui o na pomaikai maluna o ka mea i pioia e ke anuenue.
                He mea pono hoi ke nanaia ka pane a ka Moiwahine Kane make Kapiolani i na poe paa kahili.
                "E i ae na pua alii." He olele hooia ka Kapiolani no na pua'lii, o ke ano paha o ia olelo, me he la, oia keia: E i aku ka pono alii a hoea mai, a i ole, e i aku ka hana a hiki mai, he menemene ole.
                Ma keia wahi, he mea pono ke nanaia ke kahea a Liliu i na wahine paa kahili e pii aku iluna o ka puu, "E Kaeheuwahanui e, e pii mai," a pii aku la o Kaehuwahanui. Ma ka hoomaopopo ana i keia leo kahea a Liliu, ua like ia me he kaikuaana la, a o na poe paa kahili ua like ia me he poe pokii la. Nolaila, ma ka hoomaopopo ana aku, o ka pono i loaa ia Liliu, o ka pono like ia i loaa i kona mau pokii. Ina o ke ano ia o keia leo kahea, alaila, aohe mea i koe ua pau i ka hanaia, he kali wale aku no a hoea mai, ke ikeia aku nae hoi ka mumule ana iho----aka, na ka pioloke e hoike mai.
                Ano, ua hiki mai ke kaao ana i na inoa o na poe paa kahili, a na ko lakou mau inoa e hoike mai i kekahi mau hana.
                No ka inoa o Lokalia. Elua mahele o keia inoa, (1) Lo, pili i ka lunapaahao: (2) Kalia, pili i ka inoa aina, he kahua ma'i lepe ra, he kahua ki pu, a he kahua kau paakai. Ke hoike nei ko Lokalia inoa i ka inoa o Lo, a ua hoike mai o Lo i kona noho kiai ana maluna o na poe e lawelawe ana i na hana ki pu i kauia e na eke paakai o Kalia, o ia na poe i ahewaia, ina io ana paha pela. A i ole, he huliia no kekahi poe i hoohuoi wale ia e like me ka huliia o na ma'i lepera a hoonoho aku i kahi paa. A ina hoi he hoike ko Lokalia pii ana i ka puu no kona pomaikai mahope aku, o ia paha.
                No Kaehuwahanui (w). He elua mahele o keia inoa, (1) Ehu, he hoike keia hapa mua o ka inoa no ka "hoi hou iloko o ke 'ehu' me he moi la" Ma ka nana ana i keia hapa mua o ka inoa, he komo hou ke ano iloko o na hana i lawelawe mua ia, o ia paha na hana kuehu, hoehu, a pela aku. Ina ia o ka hoike o keia hapa mua o ka inoa o Kaehuwahanui, alaila, he kokua ana aku ia i ko Kalakaua inoa a me Pauahi. (2) Wahanui, he hoike keia hapa hope no ka hoonuu a ai anunu, a ua kapaia ka ai anunu ana a piha ka waha he "wahanui." Nolaila, i ka hoomaopopo ana i ke ano o keia hapa o ka inoa, ua loaa ka manao, penei: He hookomoia no ka waha o kahi mea i ka welu a hainaka paha, a he uwepaia paha. Nolaila, nowai ana la ka waha e paniia ana i ka welu? No ka waha anei o ke eke, a owai ko loko? E Menemeneole e, heaha keia hana au? Nawai e hookikina nei ia oe? Mai ai i ka ehu laau awahia nou iho, a mai kumukaia ia oe iho no kau mea i hana hewa ai. O ka mihi, o ia kou laau lapaau.
                No ka inoa Hakaleleponi. He elua mahele o keia inoa, he maikai a he maikai ole. Ina e maheleia ana ka inoa Hakaleleponi, e loaa ana ekolu mahele, (1) Haka, he wahi kiekie ia e kauia ai kekahi mau mea; (2) lele, he hoike ia no ka lele a lehai ana aku a kau iluna o ka haka kiekie, (3) poni, he hoike no ka hoolaa ana aku, kapu, a hoohiwahiwa ana aku. Ina iho la o ke ano keia o ko Hakaleleponi inoa, he hoike ana ia no ke kakoo ana aku i ko Liliu kulana, e like me ke ano o kona pii ana i luna o ka puu.
                No ka inoa Makanoe. He elua mahele o keia inoa, (1) Maka; (2) Noe. No ka mahele hope o keia inoa ka'u e hoakaka ai. "Noe," o ia no ka pohina ulaula, omaomao a lenalena makalii iloko o na maka, he mau hoike lakou no ka makapo aku o ka maka. Ina o ke ano keia o ko Makanoe he makapo, alaila, ua loaa ka haina, oia keia, he hoike ana mai ia i ke paniia o na maka o kahi mea me ka welu a hainaka paha. Ina iho la ia o ke ano o ko Makanoe inoa, alaila, o ko wai maka ana la ke hanaia ana pela? E ka io o na io e, mai hana oe ia mea, no ka mea, o oe kona muli, a oia kou mua. O ka pono e loaa