Ka Makaainana, Volume VI, Number 13, 28 September 1896 — HON. JOSEPH NAWAHI. Aili ke Aho ma ka Aina Malihini a Niau ma ke Ala Polikua-a-Kane. [ARTICLE+ILLUSTRATION]
HON. JOSEPH NAWAHI.
Aili ke Aho ma ka Aina Malihini a Niau ma ke Ala Poli-kua-a-Kane.
"Koliikukapu ka la a ke aloha i hiki mai ai, Ko uhane ka i hoea mai i o'u nei, Ka i hoolale mai ia'u e hele––a, Ke hele la i ka nahele loa o Maukele; Pakele ke aloha mai loaa i ka moe, Aohe wa ua hiki mai oe, O ka hala ana aku la no ia; Hala oe e ke aloha la, Naue pu no me ka anoi––e! Aloha oe––a––." Mahope koke iho.o ke ku ana mai o ka mokumahu Alameda i kakahiaka Poaha nei i loaa mai ai ka lono walohia ua hala ke aho, ua lele ka hauli, ua aili ke ola a ua pio hoi ka lamaku o ke kino o ka Mea Hanohano Joseph Kahooluhi Nawahi-o-Kalani-opuu, ia hoa'loha oiaio hoi o makou a me ka lahui, ma Kapalakiko, kahi ana a me kana wahine aloha, Misasa Ema Aima Nawahi, i au aku ai no ka imi ana i ke ola a me ka hoolanalana ana no hoi kahi i ka ia 14 nei, ma ka hora 2:35 o ka auwina la, maloko o ka halemai ponoi o Kauka S. F. Long. Ua haalele mai oia ia nei i Augate 20 aku nei no a pae i o i ka la 27, maluna aku no o ka mokumahu nana i lawe mai la ka lono no kona make ana. Me he awila la ka holo awiwi o ka lono a puni ke kulanakauhale nei, a he mea ikeia aku no hoi ia o ke kaumaha maluna o na hiohiona o na poe a pau i like ka manao kalaiaina me kona, oia hoi, na poe aloha aina a makee Alii, a he poe hoa'loha nae wale no a pau.
I ka pahola laulaha loa ana ae o keia lono, ua hoohiki aku na poe i pili kokoke loa iaia a me kana wahine ma ko laua home ma Kapalama, a ua haawi aku hoi i na aloha kumakena ana i ke kahu o ka hale oiai ko laua wa kaawale, oia no kekahi o na wahine pokii, Misasa L. Aoe Like, iaia a me na keiki a pau, hui pu no hoi me na kaikamahine ma ke kula. (Ua make hewa hoi ia makou ka hoaiai ae he aloha aina a he aloha Alii oiaio oia, no ka mea, ua maopopo no i ka lehulehu ia mea) A ma ia moku mai no hoi i loheia mai ai ua ialoaia kona kino kupapau ma o a ma ka mokumahu Auseteralia mai, e ku mai ana i keia kakahiaka, e hoihoiia mai ia Kana Mau Olelo Hope Loa Oia no a me ka wahine a make oia, a ma ia hope iho, ua pau ko ka wahine ike ana aku i kona kino koou, lilo aku la i ka hana a na poe ialoa. I ke kahiaka ka hoi o ia la, ua pohala a ano lamalama mai oia me ka ikaika pu, a ua ono iki ae no ka hoi ka ai ana. Hora 10 a. m., ua kahea aku oia i kana wahine a olelo
aku la: "E kii aku oe i peni me ona pepa, a nee mai oe a kokoke ma ka moe nei." Ninau ae la i ka hora a me ka la, ua hai aku no ka wahine, a kauoha mai la oia iaia: "Kakau iho oe ia a paa." A olelo hou aku la no i ka wahine: "E mama, mai pihoihoi oe no'u. E kamailio wale aku ana no au ia oe, penei oe e kakau iho ai, i ole oe e poina. Ina paha au e make ana ianei, e hoihoiia no au i Hawaii. Ma na mea a pau o kaua a me na keiki, o oe no ka mana ma ia mea, a me oe no e hooponoponoia ai na mea a pau. Mai koho oe i kahu, a i lunahooponopono e like me ke ano mau o na mea a pau. E honi aku i kahi pokii o kaua, a me na lei a kaua; aloha aku i ka ohana, na makamaka a me na hoa'loha a pau. Aloha aku i kuu Moiwahine a me ka lahui a'u i aloha ai, a hai hope aku oe no'u, —E hoomau i ke kupaa no ke aloha i ka aina. E mama e, e hoolana i kou manao, he wahine kanemake ana paha oe ke hoi aku i Hawaii.
Aka, na ke Akua no e malama i na wahine kanemake a me na keiki makua ole. E mama, ke nana aku nei au ia oe me ka ehaeha. E kala mai oe ia'u, i ko'u lawe ana mai ia oe a ka aina malihini nei, e luhi hookahi ai oe no'u me ka hoomanawanui. Oiai, mamuli o ko'u hoohemahema i ko'u ola ponoi iho, ke kumu o keia poino i hiki mai ai, e like me na olelo ike a ke kauka. Ua hookina au i ka hana i ka wa nawaliwali o ko'u kino, a he mea paakiki ka hiki ana e hooia ia'u. Pela io no. I ke Alii, e nana i na wahi keiki makua ole a kona kanaka." Ea, he keu keia a na olelo ku i ka walohia a me ka mokumokuahua. Ae, aloha no oia. Pomaikai nae hoi keia haule ana ona ma o, ua lehulehu na kamaaina o kakou malaila, oia ke Alii Wilimana, Kimo Kamabela, C. R. Bihopa, Kikila Balaunu, a me kahi poe lehulehu e ae. Ua kaa aku a na lakou mai na kokua ana no kona kino koou puanuanu, a na Kikila Balaunu hoi e lawelawe na hooponopono a hoomaopopo ana nona. E
mahaloia na kokua ana a ia poe hoa'loha o ka lahui. A pela no paha hoi i ka hoihoi ana mai i kona kino wailua. Ma keia hope iho, i ka lilo ana aku o ke kino make i na poe ialoa, ua hoi hou aku ka wahine kanemake a ko laua hotele i noho mua ai (Occidental Hotel) me ka lilo ole, a me he la no, malalo no paha ia o na kokua ana a kela poe hoa'loha, he poe hoa'loha hoi iloko o ka wa o ka pilikia. Kona Moolelo Pilikino Pokole. Ua hanauia o Iosepa Kahooluhi Nawahi-o-Kalaniopuu ma Kaimu, Puna, Hawaii, i Ianuari 13, 1842, na Nawahi-o-Kalani-opuu (k) a me Keaweolalo (w), a nolaila, ua piha na makahiki he 54 a keu iaia ma keia ola ana. Ma ke Kula Hanai o Hilo kona imi mua ana i ka naauao malalo o ka Rev. Makua D. B. Laiana; a pau mai laila, komo i ke Kulanui o Lahaina-luna a hiki i kona puka pono ana, a no ke akenui no hoi i ka naauao, ua komo i ke Kula Alii o Kahehuna no kekahi mau makahiki. Ua huli hoi hou aku oia no ka aina a noho kumukula kokua no ke Kula Hanai o Hilo. He makau kau oia ma ke kaha a pena kii, a pela no hoi me ka haku mele, a na lehulehu ua hoike o ia mau haawina ona i ikeia.
I ka makahiki 1872, ua koho ia oia i Lunamakaainana, a ua komo mau oia i ka Ahaolelo ma ia hope mai a koe na kau o 1886 a me 1887-88. A mahope iho o ke kau Ahaolelo o 1872, no kona ano kuokoa, ua hoounaia aku oia e na poe haole kalepa, e Pi Ki Keoni a me kahi poe e ae, e holo makaikai ia Kapalakiko, a o keia huakai pakalaki ana ka ike elua ana ia laila. Ua komo hou no mahope mai a hiki i ke kahulihia ana o ke Aupuni kumu. Iloko o na la hope o ke kau Ahaolelo o 1892, iloko paha o ka malama o Novemaba, ua hookohuia oia i Kuhina no ko na Aina E malalo o ka Moi Liliuokalani, ana hoi i hoike ai i kona aloha a me ke kupaa ma hope iho o ke kahulihia ana a kuu wale aku la no ke aho. Aole i loihi ia noho Kuhina ana, ua pau koke ae no, ua hoi aku oia no Hilo i ke kau koho balota kuikawa no ke pani i kona hakahaka, a oia no ka i kohoia mai i pani no nona iho. Ua au mai oia i ka moana maluna o kekahi waapa huelo boti a pae ma Hana; kau ma ke Kalaudine a hoea mai i Honolulu i na la hope o ia makahiki, a e noho ana no ka Ahaolelo loihi. He Luna Helu Auhau oia no Hilo i na makahiki 1883 a me 1884. A mamua ae hoi o ka hookuu ana o ke kau Ahaolelo loihi loa o 1892, ua hoohanohanoia mai oiao e ka Moi Liliuokalani me ka hoailona Luna Naita o ka Oihana Hoohanohano Alii o ke Kalaunu o Hawaii. He hoa oia no ka Papa Loio Hawaii, a i Augate 8,1884, mahope iho o ka ninaninauia ana, i
loaa ai kona laikini loio mua no na Aha a pau o ka Apana Kaapuni Ekolu. Ua haawi hou ia aku no iloko o 1886, a i Sepatemaba 22, 1888, loaa kona palapala ae piha imua o na Aha a pau o ke Aupuni. Ma ia ano no oia a hala aku la; a oia no hoi ka makua nana i hapai ae ia wahaolelo o ka lahui, ka nupepa Ke Aloha Aina, a oia no hoi kona lunahooponopono. He wiwo ole oia ma ke kamailio a me ke kalaiolelo ana. No kona kuokoa imua o ka Hale Ahaolelo, ua kapaia oia o ka Pohakuhauoli o Hawaii nei, a ua oleloia hoi nona––he hiki ole i kahi ke hele aku imua ona me ka manao e kipe, a ua hawahawa ole ka hoi kona lima me ia ano hana ekaeka.
Elua ona mare wahine ana. Ua okiia oia mai kana wahine mua, a eia no ke ola nei makai o Iwilei. Me kana wahine elua i au aku nei me ia i ka aina e, he elua keiki e ola nei, no laua na inoa o Albert Kahiwahiwa a me Alexander Kaeeokalani. He mea nui iaia na keiki a pau a na pokii o kana wahine aloha. Ke komo pu aku nei makou iloko o ka u pu ana nona me kona ohana. Aloha no oia. Moolelo Halawai o Elua Ahahui. Halawai ka Hui Aloha Aina a me ka Hui Kalaiaina ma ke keena loio o Jas. K Kaulia e like me ke kaheaia ana, ma ka hora 12 awakea o ka Poalima nei, Sepatemaba 25, o J. W. Bipikane ma ka noho Lunahoomalu, a o Jas. K. Kaulia ke Kakauolelo.
O ka nui 0 na la-A i akoakoa mai he 50 aoi Hoakaka taai ka Lunahooaaalu i i ks-heai-i ai ka balsw t u. Wahi ana, iiB konoia av*u kftkov) e uooiioo i ko kakou hoike aaa aku i ko ua Ahahui Alōha Ain-; a me Kal&i eina aloha 'knkonukoon i na haawina i iti iho Miii'nna o k>i Mea Hanohano J Nawahi, ka Pfcresiden4 Nai o na Ahahoi Aloha Aioa a pnni na F?-.emokn; a i hoike no ko ua Ahahui kouio pu au« mo ka wahine ;i me na keiki iloko 0 na hi awina kaoenaha, nolaila, e hoohoh.iu keia m*u knmuhana po-^h
(1) ke koho aa-i i Kcmit* Waiwai; (2). ke koho «nn 1 Koaiite a Hooponopoao i aa h«na raa ka aoa > c na \bHtuu; (3), ke koho an* i KoaiU- Hoo. kipa e mua aka ;a me ka wahine kfU\ei\)<ke h v* -oike sku i pnHi »U»h* <«.<> t iS i ahahui; (4), kono .m.» i miie ain Ro.v.e; (o) % ke <oho aas iKo ? it 1 I «pule; a {(*>) ke ko-\o *u\ i » Ko»»vte i kt W b; * Kāne. make, ns v h at< k » "han'a. Eia ki p *«*nu ko ole i h »oholo iokahi i»: l-Ko\ntK Wauv\l-F J. TV*U (Hok*)» ;>aivi: J, K. Knhooie.* *o, E < n D, W,
Pu», n n.r J W. Hipikaue, oa Ipl . 2-'Ko>riTE Pa i a Hqonoho NOHO I MA Hana: J: a K. Kaulia, Lunaho^malu; D ..Kaiauokalaui, Jobn Poe, W. H. K«iiitnai a me J. M. Kaaeakua, na laia; 3-Komitk Hookipa: K. K Jeo Heleluhe, J M. Kaneakua, J. W- BipikiiiB a ine T. C. Polikapa. . 4-Komitb Hookipa ma kā Home: Asa Kanln», Lunahooma'u: F. S Keiki, G. W. Kualaku: L. W. P. Kanealii a. me J. Kem, na }n\a. Komītk A>?aina. Haipule: J. K. Lunahnouialu; D. W Kahuakai a: me„ Jas. K. Kaulia, na lala. M*hope iho o ka pau ana o na papa komit.e i ke kohoia,ua noiia mai f* hoomanaia ke Komit® Waiwfci e hoopuka 1 mau palapala ōoi i na kokua aioha uo ke kokua aua i na lilo o k\ hoihoila ana mai a me ka hoihoi loa ia ana oke kino kupupau i Hilo» a e apoeoia e J<\s. K- Kaulia, ke Kak-auoleio Nui o ka Hui Alolia A:ua. Hoohokia. . - Hoakaka mai ka LuiiahoolEiahi o ke Koiniie Pai a Hoonohonoko i na Hana, e hiki inai anaS:a '.noku'ina ka Poakahi ae nei, a ina he aeia e ioaa ona m-auawa'. oko kis>o me kakou a hiki ike kau hou ana ma ke kakahiaka Poalua ae ma ke Kinau, alaila, e hoolahaia aku ana- ma na hoolaha pai ina na alanui i na hoonohonoho an>? i na hana i manaoia a na Ahahui a pau e haua ai. Ma ke noi, ua hoopaneeia kahabvfi>i a kahea hou la eke IC«kttuolelo. Jas K. Kaulia, Kt»kai.<>lelo o k.~. Hui Aioha Aina. Papa Hoonolioi. oho Hoolewa. Ke ku tshi kn Auseteralia a mahope iho oka hooleleia ana mai o ka olowa» me kooa kino wailua, e ukaīi aku ana ka lehu lehu mahope o ke kupapau e lawe 'ina iaiA u kauhaie mauka o Kap Utea. oka mea i ma.liapla, e he-e wawae'na poe a pau to& ka palun. . Kakahiaka Poalua iho ke Ki nau e haalele mai ai, nolaila, eia iho ka papa hoonohonoho hoolewa i hooholoia e ke KoznifcB iaia ia haha: Mea Haua Pah a. Ahahui Aloha Aina o ua Wahine Na Luua o i% Ahnhui. Na Luua o kn Hui Kalaiaiua Hui Alot»a Ai.ua o-ua Kaue Na Komite o ua Ahaliui «Aloha Aiua tne ICa!aiais*a Na Luna o ka Hui Aioha Aina Lunahoomalu oke Koeeile Hookp Hui Kalaīaiua 0 huki aua i ke Kaa Kupapau.
Ka Hapai pAUU. I
Na Uxvxi Paiu :
Wahiue Kanemake ui * ua Koiki Ohaaa ine na Pilikfeoa Na lloa'loha KaL v hulehu. II i-i. 7 o u\ k e ina» !im .i ' ai aaiiiia pale uih k ; ;
Josepii Kaiiooluhi Nawahi-o-Kalaniopuu.