Ka Naʻi Aupuni, Volume I, Number 1, 27 November 1905 — KAMEHAMEHA I. Ka Na-i Aupuni o Hawaii KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA [ARTICLE]

KAMEHAMEHA I.

Ka Na-i Aupuni o Hawaii

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

OLELO HOAKAKA. I ko makou hoopuka ana aku i ka Moolelo o ka Moi Kamehameha I, KA NAʻI AUPUNI o Hawaii a o ka mea hoi i kehaia e ke kanaka oiwi o Hawaii o "Ka Liona o ka Moana Pakipika" elike me ia e puka aku nei ma na kolamu o keia pepa i hoohiwahiwaia ma kona inoa KA NAʻI AUPUNI, ke hana nei makou ia hana me na manaolana ana, e apo mai ana ka lahui oiwi o Hawaii i ka moolelo o kekahi o na Alii i kaulona pu ia kona kaulana me ko Alekanedero ka Nui o Helene, ko Iulia Kaisara o Roma Kahiko, ko Napoliona Bonepate o Farani, ka aina pua lilia a me ko Keoki Wakinekona, ka Hoola o ka Lahui Amerika. O na mea ano nui pili i na hana kaulana a keia Makua Moi ou e Hawaii, e nee ana mai kona mau la opio mai a hoea i kona make ana ma Kailua, Kona Akau, Hawaii, ma ka la 18 o Mei, 1819 ke hoopukaia aku ana. He nui no na mahele liilii o loko o keia moolelo waiwai nui e komo ole ana ma keia hoopuka ana, oiai e lawe ana makou i na mea ano nui, e like me na mea i loaa ia makou maloko o na buke moolelo Hawaii kahiko. E hooahu ana makou i keia moolelo me na olelo a ke kanaka kakau moolelo o keia au hou, a he mea hoi ia e hoololi ae ai i ke kulana panoonoo o na moolelo Hawaii kahiko a ke kulana ano makamaka hou o keia wa. A mamua ae o kou heluhelu ana, e ka makamaka heluhelu i na mea i aulani ia ma keia moolelo alii, ke makemake nei makou e hoomaopopo oe i keia malalo iho nei: — UA PAU NA LANI MOI, AKA, KE OLA NEI NO NA HULU MAKAAINANA, A O KOU [OUKOU?] NA KOO O KA NA'I AUPUNI. Ke waiho nei o Kamehameha Nui iloko o ka moe kau, Ua lilo kona mau auwaa kaua i mea ole, Ua hoomalolo kona na'i ana i ka aina, Ua paa kana oniu ana i na laau ihe,

Aka, o kona lahui aloha, ke ola nei no A o lakou ke na'i nei i ke aupuni. I opu malumalu no keia noho ana. Nawai kakou e nana a e malama mai. Ke ole kakou e kiai no kakou iho, E naʻi kakou i aupuni no kakou, iho E like me Paiea i hoomanawanui ai Ma ka oniu ana i kana maka ihe, Pela kakou me ka manao lokahi. Hookahi kahi, hookahi no ia. Hookahi wai ia o ka like mai o a o, Ua hala KA NAʻI AUPUNI O HAWAII, Ke ola nei no nae na Hulu makaainana, A ke ku nei ke kia hou o Ka Nai Aupuni, E hoolokahi ana ia kakou e Hawaii, ano, e kanaenae wale ae makou— Auhea o Kauikeouli lokomaikai? Auhea o Kaahumanu puuwai kila? Auhea na mamo a ka I, Na pua 'lii hoi a ka Mahi, A me na hulu alii a ka Palena? Ua hala a ua pau ae na Moi o Hawaii, Aka, o ka Lahui Hawaii ke ola nei no ka hua, ka opuu o ke aupuni e naʻi aku ai, Ke ola nei maluna o ka lepo o Hawaii Ma na kaiaulu o Kama me Hina, Ma na pohai o Kakuhihewa me Mano, Ola ka lahui oiwi o Hawaii, No ia lahui kela na'i ana, No lakou ke aupuni o hiki mai, Ke mau ko lakou kupaa ana me ka lokahi, A kuai ae i ko lakou mau pono e like me Esau, E ku! E na Hawaii! E Na-i no ko oukou aina me ke aupuni. Ua loaa ko kakou Koo hou, O KA NA-I AUPUNI

MOKUNA I.

O KA MEA nona keia moolelo, oia kekahi o na kanaka kamahao loa no kona koa ame ka wiwo ole mawaena o na lahui ili ulaula maloko nei o ka moana Pakipika, a no ke aiwaiwa launa ole o kana mau holo-papa ana maluna o na kahua kaua ana i olali aku ai me ka hopo ole, ua kapaia aku oia he "Liona no ka Moana Pakipika." Ua oleloia, mawaena o na kanaka apau e noho ana maluna o na mokupuni liilii o ka Polunesia, e hoea ana hoi i na ailana o Malaea a hapapa aku no i na kaiaulu o Asia, aole i ikeia kekahi kanaka nona na kulana kamahao a kupanaha o ke ola, elike me ke alii nona keia moolelo, oia hoi o Kamehameha 1; ke koa ihe-laumeki o Kohala makani apaapaa, aina o na puu haele lua o Pili me Kalahikiola. O ke kanaka Hawaii o keia la, ua kupono oia ke kaena ae, elike hoi me ka haaheo ana o ka oiwi Amerika no Keoki Wakinekona, me ka olelo ana ae: O Kamehameha. Ka mua iloko o ke kaua. Ka mua iloko o ka maluhia.

A o ka mua hoi---Iloko o ka puuwai o kona lahui. Oiai ke kanaka Helene e hoomanao poina ole ana no Alekanedero ka Nui - ke kanaka Roma hoi no Iulia Kaikara - ke kanaka Farani no Napoliona Bonepate - ke hoomanao mau nei ke kanaka Hawaii ia Kamehameha, he koa kaulana no kona aina hanau a he oiwi i piha i ke kamahao ame ke kupaianaha. Ua oleloia, ma kekahi po a ka ua lani-pili e haluku ana — e o ana hoi na kihaehae uwila i ka poai lani — e kui ana ka hekili me kona ikaika apau — e pa puhili ana hoi ka ino a ka makani — e hu'e ana ka wai-ula i na kahawai — aia hoi ua hanau mai la ka Moiwahine Kekuiapoiwa II, i ke alii nona keia moolelo, oia hoi o Kamehameha. O ka malama i hanauia mai ai oia, o ka malama no ia o Novemaba o ka makahiki 1736 (?) Ua hoike mai ka mea kakau moolelo Aberahama Fornander, ma ka aoao 135 o kana Buke 2, "Ka Lahui Polunesia," o ka malama o "Ikuwa" i hanauia ai o Kamehameha. A o ka mea oiaio no paha ia. O ka Pohakoeleele [Pohakueleele] keia malama. I nei malama ikuwa ke kai, ikuwa ka hekili. ikuwa ka ua, ikuwa ka makani, ikuwa na mea apau. Ua oleloia, ua kapaia keia malama ma ia inoa, —Ikuwa —ma o na ku-a-ua lani-pili, na leo paapaaina o ka hekili na o-ina ahi uwila kihaehae ao, na leo halulu o ke kai a pela wale aku. No onei kanaka ame na wahine leo nui, a he poe lokomaikai nae. O Ikuwa ke kane, o Paiakuli ka wahine, hanau kanaka leo nunui. Ua hoike mai ka mea kaku o ka buke moolelo "A Brief History of the Hawaiian People" aoao 101, ua hanauia o Kamehameha, ma Halawa (Kohala Akau Hawaii). Aka, ma na hoike a kekahi poe kakau moolelo e ae o Hawaii nei, elike me S. M. Kamakau, Aberahama Fornander a me kekahi poe e ae, ua hanauia o Kamehameha ma Kokoiki e kokoke ana i ka heiau o Mookini. He wahi ia he mau mile lehulehu loa ke kaawale mai Halawa mai. O keia wahi o Kokoiki, aia i Kohala waho; a o Halawai, aia i Kohala-loko. He oiaio nae, ua hanaiia o Kamehameha ma Halawa e kona kahu hanai, oia o Naeole. Ma ka hoike hoi a kekahi kana-

ka kahiko o Punepa i Kohala i ka mea kakau, aneane 20 makahiki a oi i kaa hope ae nei, aole i hanau o Kekuaipowia ia Kamehameha i uka o ka aina paa, oia hoi kahi i olelo mua ia o Kokoiki, a ma kahi pohaku hoi i kapaia o "Hanau Alii," aka, ua hanau oia "Kekuaipoiwa" i ua kamalei alii nei ana iluna o ka waa i ka wa e kokoke ana na waa e pae aku iuka o ka aina. O Naeole, he alii oia noloko o ka ohana alii "Mahi" o Kohala, he kahu iwi-kuamoo ponoi oia no Kekuiapoiwa, oia ka mea nana i hopu iho i ke keiki i kona wa i hanau mai ai a owili ia iloko o ka ahu, a lele oia i uka o ka aina me ka ike ole ia e na'lii e ae o luna o na waa. Ua lawe aku o Naeole i kana puolo alii a komo iloko o kekahi anahuna. Aia keia ana ma ka huli hikina akau o ke awe pae o Kapakai. A mamuli o ka hoaa a me ka hoka ana o na 'lii, no ka loaa ole ana o ke keiki a Kekiuapoiwa i manaoia ai, ua hanau i uka o ka aina, ma kahi pohaku a ke aliiwahine i hele aku ai a kalele, oia hoi ka pohaku i kapaia o "Hanau Alii," i holo ai kela olelo kahiko, "Ahu iho la ka hoka i Kapakai." A mai keia ana huna aku i lawe loa ai o Naeole i kana hanai alii a hoea i Hapuu, ma Halawa, i hoike ia ae nei. A no keia hanau ia ana o Kamehameha iluna o ka ili o ke kai, i oleloia ai oia, he "Alii no ka lewa, a he Niuhi hae hoi no ka Moana." O ka makuakane o Kamehameha i paa ma na kuauhau a me na moolelo alii o Hawaii nei, oia o Kalanikupuapaikalaninui Keoua. He hoahanau oia no Kalaniopuu, oiai, hookahi no o laua makuahine oia o Kamakaimoku. O Kalaninuiamamao kai noho aku ia Kamakaimoku (w) hanau o Kalaniopuu nana mai o Kiwalao; a o Kalanikeeaumoku kai noho aku ia Kamakaimoku hanau mai o Kalanikupuapaikalaninui Keoua, nana mai hoi o Kamehameha. He hoahanau no hoi o Kalanikeeaumoku, ka makuakane o Keoua, no Kalaninuiamamao, ka makuakane o Kalaniopuu. (Aole i pau.) Eia mai ka nani o ke alo alii la? Aohe au mea e hoohalahala ai ke kilohi wale iho no i kona nani.