Ka Naʻi Aupuni, Volume III, Number 31, 12 February 1907 — Ka Moolelo Walohia o Hainakolo [ARTICLE]

Ia-ne'i ka Hali'a, ka Upu a Loko i Hoi'o

Ka Moolelo Walohia –o– Hainakolo KA UI PUA KA-MAKA-HALA O KA WAILELE O HIILAWE MOKUNA I MAUNA KEA AME MAIKAI WAIPIO, HE ALO LUA NA PALI A hala ka la o Hilo, puka mai o Hoaka, a hoea mai la o Ku-kahi, aia o Waipio holookoa ke noho la me ke pihoihoi nui no ke ano o ka la nui e hiki mai ana, oia hoi o Ku-kolu. A iloko o na la mamua iho, ma ka la i kukalaia mai ai ka olelo kuahaua a hiki i keia la o Ku-kahi, aole i hoohemahema na makaainana o Waipio a hoea i Waimanu, ame na hono o Hamakua i ka hoomakaukau ana ia lakou iho, e laa ka ai, ka i'a ame na mea no apau e pono ai ka nohona o loko o ka hale, ke hoea mai ka la nui weliweli e paio ai o Moanalihaikawaokele me Kuaikauakama. Iloko hoi o na la e nee ana mai Lono mai, ua ike ia na ouli kupaianaha he nui ma ka lewa lani, ma ka aina a ma ke kai nohoi. He mau kuina hekili oolea kai loheia e wawalo ana ma na paia lewa iloko oia mau la; he mau hoeelo lalapa uwila kai holapu ae ma ka poai lani; a he mau haule ku-a-ua lani pili, a pela wale aku. I ka hoea ana mai o ka la o Ku-lua, oia ka la oi loa aku o ka ua, ka hekili ame ka uwila. Uhi paa ia na mauna e na poipu ana a ka ohu. A e ka makamaka heluhelu, e nee kaua a hoea i Ku-kolu, ka la i wanana a i hoike mua ia mai ai, he la ia no lakou e hoi ai a ekepue iloko o ko lakou mau hale. I ka hoea ana mai o ke kakahiaka o ka la o Ku-kolu, ua kalae ae la ka lani, ahu wale na pae kuahiwi, molale na kualono i ka ua mea he malie, a malie nohoi ka moana. I keia kakahiaka, aia na kane, na wahine, na kamalii ke kuku la mawaho o ko lakou mau hale, e kilo a e nana ana iluna o ka poiuiu o ka lani, o ka ike aku i kekahi ouli kamahao, e hiki ai ia lakou ke hoomaopopo e iho i ola honua e hiki mai ana ka hakaka weliweli mawaena o na kupua no laua na inoa a lakou i lohe ai; aka, aole nae lakou i ike iki i kekahi hoailona ano e. O ka hele ia o ka La a aneane e kau pono maluna ae o Opae-lolo, akahi no na kanaka a ike i ke opikapika inoino o ke ao, ka hulei lua o na ale o ka moana, ka haakokohi o ke ao opua ame ka umamalu lailai o ka malamalama o ka La. A kau pono ka La iluna o Opae-lolo, o ka wa ia i ike aku ai na mea apau i kekahi mea nui eleele e maa

lo ae ana ma ka poiuiu o ka lewa, a ma Waimea ** ka oili ana mai. I ka wa e nee mai ana ua mea nui ** eleele nei, aole i kana mai kona nui; ua hele i ka loa ame ka laula, a me he mea la he mokupuni holookoa no ia ua lana ae iloko o ka lewa ia wa. Aole i liuliu, ua kaalo pono ae la ua mea nui nei ma ke alo o ka La, a o ka pouli iho la no ia mai ka uka mai a hoea i ka moana, mai kela aoao a keia ** ao o ke oawa o Waipio. I keia pouli kupaianaha ana o ka wa ia i naholo aku ai kela ame keia mea e ** ana mawaho o ka hale a noho ana iloko me ka piha pihoihoi nui. Ua pili ka hanu o na mea apau. Ua noho hamau a puai wahi leo ole na Alii ame na kanaka. Iloko o keia wa o ka hoomaka ana o ka pouli, ua ikeia kekahi puaa hiwa nui e moe ana ma ka aoao o ke kiowai kapu o Hinaaiulunui. Oiai ka pouli e uhi ana ka puaa hookalakupua hoi e moe ana ma kahi i hoike ia ae la, ua o mai la he elua mau anuenue. Hookahi ma ke kukulu hikina mai, a hookahi ma ke kukulu komohana mai. Aia maluna o ke anuenue ma ke kukulu hikina e ku ana maluna iho ona he kanaka a ka nui launa ole mai, a he laau palau ke paa ana ma kona lima akau, a he pu-a hoi o na ihe laumeki ma kona poaeae hema. Ua kakua ia ka hope o nei kanaka i ka malo puakai; a he kulana hiena kona e ku mai ana ia wa. Ma ke anuenue hoi ma ke komohana mai, e ku ana no he kanaka i aahuia me ke kapa ahuula, me ka mahiole ma kona poo, a he laau palau nohoi ma kona lima. E hoomaopopo oe e ka makamaka heluhelu, o ke kanaka ma ka hikina oia o Moanalihaikawaokele, a o ke kanaka ma ke komohana, oia o Kuaikauakama, ka luaui makuakane aku ana o ka mea nona keia moolelo, a oia hoi o Hainakolo, ka mea nana ke kane o Laka, i kona wa i hele uluahewa ai iloko o ka ulunahele, e ai ana i ka hua ulei. Ua hui iho la ua mau eueu nei o ka lewa, oia hoi o Moanalihaikawaokele me Kuaikauakama ma kahi e ku ai ka paepae kapu a Liloa. A ma ia wahi, ua ike aku o Kuaikauakama ia Moanalihaikawaokele; a pela hoi ua kaeaea nei o Kealohilani i ike mai ai ia Kuaikauakama, ka hanai akua a Kuwahailo. Ia laua i ku ai he alo a he alo; ua hoomaka iho la laua e papa olelo mua. Ua lilo aku la na Moanalihaikawaokele ka olelo mua ana mai: "Kahaha! O oe ia, e Kuaikauakama, he keu no hoi kou hilahila ole i kou manao ana o kou pokii kaikuahine no ka mea i puka mai ka puhaka hookahi aku o Owakailunaikeaouli, oia kau wahine e moe ai. Kai no paha i wahine okoa aku kau, eia no ka o ka io ponoi no o ka oiwi. He keu a ka hilahila ole. Aka i nui kou ikaiki i na la, e Kuaikauakama, wahine ** a i omilumilu kou wahi ikaika i nei la, aole oe e ** ka polo hinano aala o Waipio. Na'u ka wahine na ka mea ikaika."