Ka Naʻi Aupuni, Volume III, Number 117, 13 June 1907 — Ke Kanawai [ARTICLE]

Ke Kanawai

KANAWAI 89. I-.le . Ivni la wai , ī'ili Ai.a i u:i Pal;!pu ;* A.i<: Hiki kc Kuai Aku a. :• uai Mai he !v \ ,»i iioi 0 Hno'io!) > Aua iKa ua\va.i KuLiki' o ]1.1 Kai i ■' ! a Mokuaiiia Au.e' ua Ti'r;lwri' e ;U' e l'iii ana ia i -if i;i. <>' ka ae :ir;! o li"ok;i l. ;i. i oK' i;i. oke kakau •: •• .1, .. n.-maoia Ua la •••«.;. h«ūk«. j a no ka l. t ■ ; ! :•;.;.ia ai, ai'ia ;ii a i o!e ia. i kak.iii kuaia ai. oliko hoi !'iie u I'J » Aoic'o 1 iV*> i iiH' i c i>:i;i o\» ai ka [>ala j>ala aio, n-a!r .10 o ki-.kun.u, ua kakau e ia a hookopao i.ope ia • 1 ; a •:. oua ] ;;.];Vj);'.la la. ke elr iiai' i hai*aia }>. ia,. mamuli ''i mai.ao kue kanawai a eiia hoī . i;• i!■ 1.1 i i inai ai ia ] •• .;]»•«! i iani. j !i.,r kekahi nuiiK-.w a n;a«'j.o}..i n ahop' ak u o kona la i i '■ •"■! •, .1:. ■'• u.i hoo]>uk-ia' hoi. a«>l«- i kaka.uia ka !a i h >«>- j : ■ .I;: a. kokahi wa !11 a.>| i.>]»• > • 11,•; I m:.«• «> 'ka h«»'k-:a ana aku, . ;■• i kak.uiia ka ia i ioa ■ 111:1 i a : ia a«- a;,,. alaiki. ua hiki i > i. ii:;a i ka. ia <>uuo i hoopukaia ;u. a 1 aeia ai iuiha e uku j ■ I'kui-. 1.0 \y\ ]>a!aua!a mn ..Miiu' ui«> ia a:io. 0 ka, ho«ii'..!a ai.- ■ nia an.a i ka nifa i !i o ho].c aku ai ia. ina v ke ! - :u 11 1«' kaana. i n-ea c;h>/ a n«> ua mea paa hopo :.:,«' .::»» ;a> k:\ la i. h« - ><>koni«'Ma 111 a ia ano, oia ka la oiaio 0 ka. | ikiuk'a 14. Ina 11 a kou>o mal 'ko oka palapala aie kekahi . r-a an»> ' 1:1 alaila. he mana no }>rima i'aeie ko ka mea e paa ;■! mea. e hookupono 1 ua ]>alaimla la. mi\ ka hoopihapiha i u.i i na wahi i hakahaka mnloko «. laila. A0 ke kau ana o ':•• 1 inoa m:\iuna. 0 ka palapaia i hoopihapiha ole ia i haawi-a'" aku e ka mea nana i kakau i ka inoa,-i mea e hoolilo ai i ua p<.'p« la i ]>aia}>ala hiki i ke kuai aku a kuai mai. he mea ia e haawi ana ika mana prima facie e hoopiha iho ika palapiūa > nie ka huiea elala elike me ka'mea e makemakeia ana. I mea^* | h»utuhiiki ai ke-kt4iar4te4;ahi 0 hmhw-nalapala hanaia maluna o kekahi kanaka i pili i ua palapala nei'mamua : ae lnii o kona hoopihapihaia ana, he mea pono ke hoopihapihaia iho ka palapala a kulike like loa me ka mana i haawiia mai ai hoi o ka wa knpono e hanaia ai pela. Aka, ina e kekahi_ palapala oia ano mahope iho hoi o kona hookuponoia ana, i''kahi mea okoa'oku, ma ke alahele kalepa maa mau, ua paa no ia a ua mana'hoi no na kumu apau i makemakeia ai ua palapala' nei iloko 0 kani pa£fana, a ua hiki uo iaia ke hooko alui i ua palapala nei, me he mea la, ua hoopihaia me ka pololei loa a kulike hoi me ka mana nana'ia i. - hoopuka mai a iloko hoi o ka manawa kupoho. Pauku 15. A ina hoi aole i haawiia kekahi palapals aie i hoopihapiha pono ia, aole ia e lilo i aelike paa ma ka lima o kahi mea, ina ia i hoopihapihaia a i kiepaia ]>aha mahope akn, iro ka loaa ole ana 0 ka mana mai ka mea n,ana ia i hoopuka mai ; ma ke ano hiki ke koi aku i ka me.i non ; ka inoa i kakauia malaila mamua 0 kona haftwiia ana aku. Pauku l'>. o_kela ame keia olelo huopaa mamuli o kekahi palapala aie. aole ia i !;\wa a ua hiki 110 ke hoopauia, aia wale 110 a liaa'wi maoli ia aku ua p ilapala ai* nei i mea e laaa ai kona maiui ana. Mawaena hoi ona aoao pili kokoke loa i ka palapala ai«\ a nu> ka mea hoi e pili ana i kekahi inea okoa loa, mawalm aku o ka ;nea e paa ana i ua pala'pala nei, ma ke alahele kalepa mau. i mea hoi e 1 ii «j ai ka haawi ana i ua palapala nei i moa maii ~ he m«-a [>ono ke hanaia, a niamuli paha o ke kauoha a ka mea nana ka palnpnla i hana. i kakau, i ae. a i kakaukua paha ehke rū«'_ka. mea i hanaia, a. ma ia ano e hiki no e ho;kMi o ka haawiia ana o k;i palapali mamuli no ia o kekahi kumu, a i ole. _ia. no kekahi man:u \va e i hoomaopopoia, a aoie hoi 1,0 ka hoolilo ana i ka waiwai i paa īnaloko 0 ka paia- } >:i 1:1 , . Aka - 1,1 a ai:i k; t l i ,a;U:l :i 'i : -i'o ka }>alapala ma ka lima 0 k.'kani mea eluee me ;-:a ne.- maa nnui ma ke kalepa ana, na luLu no ke manaoia na haaw. kii],ono -a 110 ta mamua aku e na poe ji])a-u i kuleana ia mea a lioea mai iaia. A ina hoi aoie e . paaia ana ka palaiiahi e ka mea nona ka inoa i ikeia maluna o ua }>ala[lala. nei, al.aila, e manaoia 110. ua mana a ua haawiia lioi ua palapala nei mamnli o kona makemake iho. ke ole nae e hooiaioia nia ke ano e ae . Paoko 17. Ina l.e «W na OWO oka ī.alapala, ,-i i '■'!'■■ 11 ; !n f i' ilha nnl i «••'ii'-i - •>l'.'- 1... Pili iiaila na • loina .noakaKa maliO]>e ae neu Ina 1 hoikeia ka huina «laia e ukuia ana ma na liuao e]o a . 111 a n;i huahelu nohou a he paewa nae i kekahi iikeia mawaena o hiua. alaila, o ka huina ī hoikeia ma na huaoleio oia ka huina 0 ukiua; aka. ina lie p.ohihihu a 1 ole, mai popo ole na huaoleh) e pono e nanaia aku na hnahelu no ka hoomao;-.opo ana i ka liuma. , , In , ;i U: ! ma J' :a I ):lin P ala e u he ukupanee. me ,;a llolke ol « na r , Ka Ia e hoomaka ai oka ulu ana oka ukii}>anee„ alaila, e heluia ka uku]>anee mai kala mai i kakau, ui. ai ka, palapahi, a ina lioi aole i kaknuia ka la, alaila mai'ka wa 111 ai i h«.o])ukaia ai ua }>ahi])ala nei; ' ' w Ina aoie i kakauia ka _la ma ka paiapala aie, e manaoia no 0 ka la 1 hoopukaia ai īa oia kona la i kakauia ai'; . .f ua ' ll « lu,e ,nr,wae i' a ona ō' e lo i kakaulimaia 11111« na olelo 1 .]>ana mal'oko o ka }>alapala aie. e )>aa na hnaolelo i kakau limaia.. " ■ ♦ In;) Uln «>l. i0 l»« niaoli ke ano oka .palapa?a, a I6aa hoi. ke kanalua t ia, he Inla a i ole he'nota pa'lia komuano, Maihi ua - kajnea. e.paa ana īa mea ke. liooko āku, ma ke ano*he '

a i i.luia he nola uaim. (_4ik,c mu kana koho aha. Ina lioi ua kaican;a iiiua . inaluna <> ka pal ai>a 1 me kc aj;o imoj)npo 010 ma kc_ ano hea la ; hana -u ka mea'nan.-i i kaka'ainoa nn ia an<>, ahula. o nianaoia oia, L>'mea kakau-kna. Ina pna nialoko o Ka ]>a īapnln na li'.uioh'io. ,: Kc ;i<> 1 ifi au 11 u >>>u, a ua kakauinoaia nae ia c oiua a oi ; ku paiia j>o<> k;inaka. o inanaoiii no ua ili !ike nialuna. o !au.-. a o iakou ]>akahi a huiia l<«' koikoi o k;i uku ana.i ua }>a !;>, j>;i !;i nei. l'auku IS. _ Aol< <■ }>,\a kekahi |>ai:i}>ala ina.luna o k.i men i , iko >>!c ia kona iru>;i i kaka'u ] <>> ;i v">i ia ai ia maiuna oiaila. ko<> wah l nn nui k< A :\n<> ok»ort i hoakakaia ma.ioko noi. > Aka. o ka niea i uakau' :na R<> au>> kaiepa. ; >. i ole. n,'a ka inoa kapakapa Iku, e 1 i no kr koikoi ma! ;ua o>, :i nu . j„. U;i . ;l ; a ua'kakau nue oli no oia i kona inoa ]>ou<u. I'.». l) ka inoa o kokahi nn-:. u.\ liiki n<> ia k<> kakauia e'kekahi Au;<>na i liooinana pono ia <• hana pela. Aolni i»ala]>ala alakai iiookoiin maoii i koiia u.o k«-ia h.ookolui nna: a. o ka niana o ka Auona ua inki la i\i> i:oo:a;oia i-iiki- īin' na inea o ae i maa mau ma ka oihana a;rona. ikauku i na i paa maloko <> ka ].aia[>.iia aie, a i o]<> ia, pakui aku paha kokahi n\<>a nialnipo o koua 'noa i na iu a<>l<>!o o hoiko ana ua kakauinoaoia ma ka aoaookona mua.a i n'.e ma ke ano h>M>o naha, aole e ili maluna ona ke !;oikoi o ka ]>a!a}>ala, ina no ua hoomanaia oia; aka, o ka p:\kui wale ia mai no o na hu;u>lelo he agena oia, a i o!e, he ho])e naiia oia. nie ka hoike ole ana i kona niua, aole ia h<• m<>a <■ ]>ak'' <> ai oia mai ka ili ana mai o ke koikoi o na palapala uei u\a!\ma ]ionoiona. l'auku 0 ka inoa i kakauia. "ma <> kona a<, r ena la,'' ua !i!a n\ i hoolah'i e hoike ana ua kaupalenaia ka m:uia o ka airenajii;: ke kaka'ūnoa ana, a ua h oj a i wale ia.nohoi ka n>ua, in,Tma ka wa i kakauiuoa ai ka aua-na, ua h;tiia oia uia'.oko ]>•)- noi o na. palena o kona mana. i'auku '2_\ O ke kakau-kua, a i ole. o ka 01-io homilo i ka palapala aie i hanaia e kahi hui i hoohuiia. 'a i ole ia. e kekahi keiki imku, he mea ia. e lilo ai ka waiwai i hoakakaia ma! >kn o ka ]ia!apala, me kt nana ole ii hoi o ke kulana hiki ole o ka hui i hoohuiia a keiki uuku pilia ke auanio ae i ke koiiioi o ia mea Pauku 23. Ina i kakau a]>uka ia ka inoa, a i oie, ua hanaia hoi me ke kauoha ole mai ka mea mai nona ka inoa i ikeia' alaila, ua mana ole maoli ia kakauinoaia ana, a ao'.e hoi he kuleana e paaia. ai ka palapala, a i ole, e haawiia ai hoi ka hooknu ana no ia mea, a i ole ia, e koi aku ai no ka ukuia ana o ua palapala nei e kekahi mea i pili ilaila, mamuli a tna o ua kakauinoa la. aia wale no a kaupaleia ka mea i koiia a,ku ai ua kuleana nei. aole e hiki iaia ke }>ale mai i ka hanaia ana o ua palapala nei mamuli o ka epa, a i ole ia, mamuli o ka miina ole 0 kona hanaia ana, KUMUWAIWAI. Pauku 24. O kela ame keia palapala aie ku i ke kuaiia, e naanao prima facie ia, ua hoopukeiia no ia no kekahi kumuwai- — -wai maoli; a ua lilo kela aiue keiii mea nonii - kraHrro;aHikeia maluna o laila, he hoa-i pili ma ua palapala la no ka waiwai i loaa. Pauku 25. 0 ka waiwai oia no kela ame keia kumuwaiwai 1 lawa no ka hoopaa ana i ka'ni olelo hoopaa i sila ole īa. 0 ka. .aie'mua he kuinuwaiwai no ia. .a e manaoia hoi, e ukuia ua pala ne'i ma ka wa e koiia aku ai, a i 61 e īa, ma Kani~wa ma ia hope aku. Pauku 26. Ma kahi i haawiia ai ka waiwai (value) i kela ame keia wa maloko o ka palapala, e manaoia, o ka mea paa palapala, he mea ia e paa ana no kekahi waiwai i kau aleu maluna o na poe apau i pili ia mea mamua aku o ia wa. Pauku 27. Ina he koi hoopaa ka ka mea e paa ana i kekahi palapala aie i ulu mai o kekahi olelo aelike, a i ole ia, mamuli o ka manao ma ke kanawai, e manaoia oia he mea paa palapala no kekahi waiwai i like ka nui me kana koi hoopaa. Pauku 2S. 0 ka nele ana o ka palapala i ke kumuwaiwai, he kumupale no ia t kue ana i kela ame keia mea koe nae ka mea e paa ana ia mea mamuli o ke alahele kalepa maa mau; a 0 ka neie hapi ana oia mea he kumuwaiwai, he pale pro tanto ia (elike me ka nui oia nele) ina paha oia mea i nele 'he huina maopouo ia, a i hoakakaia, a i ole, he ano okoa ae paha. $auku 29. 0 ka mea kokua aie, oia no ka mea i kakauinoa i ka palapala aie, ma ke ano, oia ka mea nana i hana, ka. mea nana i kakau, ka niea i aie, a i oie, i kakau-kua hoi me ka loaa ole ana ia'fa o kahkwaiwai no ia. inea, a ua hana hoi oia ■ pela, no ka haawi kokua ana aku i kona inoa i kahi mea e aku. Oia mea auanei, e ku no nialuna ona ke k<»i a ka. mea e paa aua 1 ua palapala aie nei. a he mea hoi ia i haawi he kumuwaiwai no ia mea, iua nohoi ma ka wa a ua mea paa palapala. aie ni'i i l:\we mai ai i ka ]>alapala aie, ua ike no oia he mea haaw.i kokua wa!e no ka mea nana i liana i ua pala])ala aie nei. KE KALEPA ANA. Pauku 00. l'a liloka palapala i mea kuaiia akua kuaiia niai, ina ua hooliloia mai kahi kanaka a kahi kanaka, ma k<- ano hoi, e lilo maoli ai ka mea i hoololiui akn ai ia i mea paa i ua palapala aie nei. Ina e ukuia ana ia i ka elele (hearer) alaila, ma ka haawi maoli ana aku i ua palapa'a aie nei e ku ai ia i ka hooliloia, ina hoi e ukuia ana nia ke kanoh >. alaila, ma kona 'kakaii-kuaia ana e ka niea naua e paa ana e hiki ai ia ke hooliloia, a ma ka haawi maoli 'ana. hoi ia mea, <> lawa loa ai. Pauku 81. O ke kakau-kua ana, h<; mea pono ke k?>kauia maluna pouoi o ka pala p:\la aie, a i oie, ia, maluna hoi o kekalii pepa i hoopili pu ia aku me ia. 0 ka. inoa o ka mea kakau-kua, me kekahi mau olelo hou oie ae, ua lawa no ia kakau-kua ana. Pauku 32. 0 ke kakaii-kna, he mea pono ia. kakau-kua ana, yio lea pomaikai holookoa i<oko o ka palapaln aie. (,) ke kakauku:\ i manaoia e aku i 'ka niea. ]>aa palapala i kakaukuaia, i Lapa wale no o ka huina <la!a e ukuia ana, a i ole, e hoolilo ana hoi i ka palapala iaelua a oi aku paha poo paa palapala 'i kakau-kuaia no ko iakou pomnikai pakahi iho, aole ia he mea e ku.ai ka palapala no ke kiiai aku a. kuaiia mai. Aka, iua ua hookaa hapa ia ka_ palapala aie. ua hiki. no ia, ke kakaaikuaia no ka. hookaa ana i ke'k'oena. aku i koe. ' ■ ]\«iuku 33... ' O. ke kakau.-kua ana. ma ke an.o pili laula ole | no ia, a i ole, ma ke ano lai)la;' a ma.ke ano 'kaupale. a' i ole, ,| hoakakaia, a i ole ia, mamuli o kekahi kumu. . Pauk.u 31. ' "0 ko kakau-kua pili laula ole, e h'oike ana i"a i ' l ka inoa o 'ke kanaka e hookaaia' aku ai ka palapala aie, 'a i ole' |

r'-X!'r•'V•' V i! • ai.a oua mea paa ! 'u-i ; h ' '_" "nr»-i< uain, oi .k»} n' 1 m'»lo e hiki ai" ke I*lno 1 '' '•* n:a; . i, . a Oke kak v au-kua pili j 1 /' : i lta iti«>a o k;ihs !nt:t, a o ka palapala ■ IK' ! k:\i\al - , ' ii. • •• . . , j t i.,, i%( j ■*• ana no i. īka elo.le, a e hiki \\, x \ ,i., !,• !...i:r.na okn haawi maoli nna aku ika ii>» i l,n »'| V *' ' "'m 1 - V° \ ' K: ? , mo , n ' >:ln l i:l ' a P a ' i:l: aie ke hoo\o<n ' ; I ,lh ,au '' j x, .'-iv-r.a ]> ; li laula ole, ma . ' :,:Uir i° ! ° l'a nu'a knkau-kna pili ",' U '^ L \ , ■; ' kuhue me ke nno inanii i kakau-kuaia' ai 'l":: . . ,' a kaupanun hot ka |>ono oke kakau-kuaia 1 ' :V ° ■ .• i\>a I<i uif, inn ia : ; 1 ' '• ■•"' 1 ! C;l k.'o!iln:;) nna aku-o ka palapala aie, a , io ana i ka. mea i hooliloia aku a-i na pnla--1,1 < i: "' K ' i;i in ni;i ki' ano waihona im ka ]ton'. ame ■ . i u.-a e ae A ', ! ' HMino o!c ana ona huaolelo e hanwi ana ika ;ii:i!oko o ka ]ialapnla uie no ka hiki e kuaiia, V 11 HIo ni ke kakau-kua ann ,i kakau-kua kau- ' il; "' ' Oke kakau-kua pili laula ole. ua hnawi aku ia K 1 , nia 15 > hlo ai ua paiapala a : e nei-i kakau kuaia. ;'• n 'mi ika uku oua pnlapala aie nei. -■ '• 'i'ii no ua {.ialapala aie nei eiike me ka hiki ana i :l ' •• :-kua ke hnna. ;:i • aku i kona kuleana nia kona-a.io h-.: m.ea paa pah-.!>aia* : ; «kau-kuaia mamuīi o ke ano o ke kakau kua e i'. iaia e hana pela. Al \ :u • ,;ul wale ana no ina hope apau e paa ana ika iialap.na : : kakau-kuaia, ke kuleana wa.le no o mua 1 n - : ;ka paiapala aie ma ke kakau-knn mun in ana, ina 11:10 he k:. ,\\ kua pi i laula oie ka mea i hana min ia. P-iii-: : r 0 k-e-kak-au—k-ua i hoakakaia lie mea in e hoo!i!o nn i ; :. , mea kakau-kua he men hooliio kuleana wale no i k.i pala] i. . aie, K hiki no ke hanaia ma ka pakui ana aku ka it:«- .. ka mea kakau-kua i na huaolelo "uie ke koi hou oie ia n. ii." a i ole, ma na hnaolelō oia nno like hookahi. Aole nae ia an«.> u.ikau-kua ana. he men •• nawaliwnli ai ke kulana iiiki ke !k>/>!;loia ua palapnla aie n.ei. Pau 1 -'; ; >''h Ina hoi ua hanaia ke kakau-kua ana mamuli o kekahi i-inau, e hiki no i ka mea i kauohaia. no ka uku ana i ka pala]u;ki aie ke nana ole i ke kumu, a e hiki no iaia ke hookaa aku i k' 1 dala i ka mea paa palapala aie i kakau-kuaia, a i ole ia, i ka mea palia ana i h. olilo aku ai. ina paha ua hooko ole ia ke kuinu i hoikeia ma ua palapala nei. Aka. ua hiki no i kela anie keia mea i kuaiia aku ai ka pala'pala aie i kakaukuaia ma ia ano ke paa.ia mea, a i ole, i ke dala paha e loaa mai ana mamuli o ia mea, me ke kaa no oae malalo o na kuleana o ka mea i kakau-kua mamuli o kekahi kumu. -£ fl ījOUUI u a a a , an a _ ;