Ka Nupepa Elele, Volume X, Number 4, 11 August 1888 — KE KANAKA AOO A ME Kana Ui Nani a Opiopio. HE MOOLELO EEHIA. [ARTICLE]

KE KANAKA AOO A ME Kana Ui Nani a Opiopio.

HE MOOLELO EEHIA.

E (Mal kft Pe-ni m« a kekfihi haku Moolelo.) Oiai na ui nei e haaloulnp ftna i ka e liko mek'a kakoo ike ana ma l. kela helu aku nei. Aole ke kanaka f aoo i lioao e lawe i ke ola o u» ipo K P Xi.oa mahr -nai )a ua kanaka ano 1a ■1 ua ipo l-i me na mino aka hoofc|nahuakaUt; me ka olelo ana iaia iho: m Nui do hoi kou maalea eke hoa, e neaiho aku lā hoi ke akamai nhea? O hana ka hoi kena o ka piele 1 kou i ke!a a me keia r.ea. ■ Aka aia no nae ka minamina &me ke polhai Ia i kona puuwai, Brao ka ui ka nani a me nohea olu wai f«nuhea. Ao!e hoi e hiki iaia ke moni aKou akn i kana mau hoaolelo i hoopu9|ia a i hoohiki ai—e »ko ike ola oka ISPfca ipo me ka waha o kana pu panaWpana, ke loaa iaia ka wa pono, ake ! jjn.mihi haahaa mai paha oia me ka W loa ame ka hana hou ole akn- holoi Wno oia i kana huaalelo Ama keia hope- i!tu kakou e ike ai Ika 'noi'ko ana na kanaka !a i kana hoohiki. 'l \va a ka ui e uwe nei, ke malie la ka maawe a ke aloea e haha ooieu ana i ka puuwai o ke leaoaka aoo, a he keu aku ke aloha o na kanaka la i kana īpo iloko o iu wa. I" Ua uumi malie iho la oia i kona aloha no kana ipo, aua im; ibo la oia i kahi e loaa hou ai iaia kekahi mea hunaano uui mai kana ipo mai. Mahepo okoka ui holoi ana ae i kona mau waimaka, ku ae la oia iluua l& kaha aku la e puka aku iwaho a lioi no kona home. s Ia wa pane afea la ua kauaka la, E i!sioi aua auei oe eka Madame? Ika »a i Johe ai o kaua ipo i ka leo o aloha i pane aku u'i. f Aole oia i hoonanauha loa aku, ak» i»e kona hiehie uui, hu!i ae la oia u ikuno i mai la me ka paue aua mai. I Ae, e kuu aloha, lie manao anei lou ia'u ? Ae, wahi a ke kanaka aoo, me ka i! ou ana ak», e l»]au iho i ka aoho a e ōho. No ka mea, aohe be mea mai&i uo na KhU' ka lieie awiwi ana e oike i ke inoino o ko lakou heletH*le | i ka nuke i ka uwe. He mea paha Ina ua ipo e hoohenehene mai ai, u %e ia na mea huna o kou puuwai. ; Ao .e paha he mea luuia e ae iloko Eko'n pau wai, v) ke aU>h;i wale iu> ia &. Waln uuaui la p; aku ai. |E ka maei.une, ua aloha io anei oe fc*u mailoko uuii o k u puuwai? Ia wn ua haule iho la ua m la a kumli «ku iniua o kana aloha, a mihi ku la i konā hewa uo kana iuau mea H*U l e[m ai uo ua kaimka la imua o fcM muu niakuu a me kona ohuua. pA i hou ;iku ta <>īj, e kuu aloha, e |»hu iu .i hiio n ii.iulohe ho; tue ka ; "ii< l>ow. ]<m (t (i o<>, muinuli > kuu hoike auiwi aaa, oi-ni ko k;sH t iuua paui «Ua,

iinun oa, aole au e hoike i na mea huna i hana ia e kaua u hiki i kuu mnko ana. Ke mihi aku uei au i kuu hewa, a aoie hoi au e hoao aku rria keia hope e kuo ī kou makemake, ka mea oauā i malama .ia'u a itie kuu ohana. A aole loa hoi au e p'uni hou aku i na keiki ui opio a iiie na kanaka maikai he nui wale. A oke Akua aoanei ko'u kiai, i lohe mai oe. Aohe o'u manao he alakai maikai ke Akua no ko ke kanaka kupaa ana, no ka mea, he hiki i ke Akua ke hoao mai mawaena o kaua i konā wa e makemakeai, alaila o ko kaua paumaeie j>u no ia; wahi a ke kanaka. E kuu papa e, mai nianao oe pela, 0 ke Akua kai ike i 'na hania a pan h kanaka, a oia kai ike i ko'u manaopaa j a oia ka'u e nonoi aku nei ia oe e ■ manaoio mai ia'u a »ne ka'u mau olēlo I A ina e loaa hou au ia oe e hana ana i ka hewa m« kekahi mea okoa aku, alaila ua oiaio kau #kuii k;nne 'ipo i pane. mai nei. A ua ponn h.>l llawe oe i kuu ola me knu ahewa olē ana aku no ia mea. Ia wa olu iho la ka puuwai oua kanaka la, a haawi 'm.ui ]a oia i ke ka huikala aua a nui uo ua ui la. Lele mai la ua ui ta a honi iho la i kaiia ipo aoo nona na makahiki he 50 a puiiki iho lā ma kona ai a uwe like ae ia Jaua, Pane aku ia ua kanaka aoo la, e kuo alohae Mmeva e; ke lawe nei au a maiama i kaū hoohiki, a i loaa pono aku oe ia'u e hana hou ana i ka hewa e hooko au i ka'u 01010 paa E hoi a e hoomanao aku. He mau la iho i hala se, ano haohao mav ka o ua ui uei, no ka mea, aohe i>ela i na li» a ua ui l.a e omoana i k;t waiu o kana ipo aoo, oia hoi na la e bui ana ka opua me ka la. Uia līōl uala i oleloīā", ne ai a akiiuka ka waha i ka oui o ka loaa: He aneane iwakalua paha la mahope niHi o ka noho kapmana ana o laua a elua, i k«kahi ahiahi heJe aku la ua ui opio nei . ka hanuhauu, la mauawa pu no hoi i hele holoholo aku ai ua kanaka aoo la, a hoea loa aku iu oia ma kekahi ulu laau i maa mau ia laua me kaua ipo opio i ka wa i haia. A i ua kauaka aoo la e ku ana malalo 9 kekuhi laau, iko aku la oia i kekahi mau mea e owala ana na hulu 1 ka puapua, a eia ka o kau.<» Jpo no e hue-lani ia ana e kekahi upio oka aoao oolea. la wa ua kanaka aoo la i unuhi ae ī kana pahikaua pokole e ]awe i ko 4aua la mau oia aelna. Aka ku mai la kana aloha imua oua aie ka haalulu nui; a paue mai la:] E kuu Papa Alohi», ua hewa »'au, a e haawi mai oe ia'u i na ka!a ana. Aiā wa i hoihoi hou iho kanaka aoo la i kana pahikaua floko o ka wahi me kona inaina we!a,"a haliu aku la oia hoi no k<>na home.

i Me ka haaiele atia aku iua«īla me *kaua ipo hou e hoopau pono i ke koena oko laua mau lealoa. Aka oa hookikina mai la ke kanaka opio m Minera e hahai niai mahope o kona makuakane. Oiiii ua hoonunipnni aku ua lede opio la i kela ulua ana o kona kane no keia. A oia ka kela kanaka o[ūo i htK>kim mai ai ia Mmeva e uhai inai i ka makuakane. 1 na ui Ja e hahi-i nei ia Komeknre, ke k«»f>ka aoo, ua hal»wai j>u laua ma ka puka pa o ka IIote!e Ganicbe' ga, e uoho nua ua aoo la me kona ho» aloha me Eziue*a» e <» kannūlio ana. K.U aua ua ui nei nse ka nui ok« Vianu, aeuae la o Kamekale e hoi, » alualu aku ia 110 na ui la mahoj e; me ke kahea aun aku: E l'ap»! e I'apa e!! K kaia mai oe ia'u, ua hewa loa ia wuu. A»)le keia i haawi aku i pane ieo ihookuhi imna o kaua ipv>, ou<i Ke alo* :ha e miku aua iloko o ua kaiiaka la, ;aka ua hoemnu aku la no oia t ka hele ' imna * «v k'houie. .N• ka tue., ua tmoi iki j«a; .ū... .t p.st»e ole aku ai u« kanaku ia, a hoi k»a aku la oia »10 kona home A ' *jiu ka uau\| m'e uu

waimaka c Inolo ana, ua liuli ho' aku la ka ui 110 kona h^ne|. A i!?iko mai o ka malama o lune, la 17, 1825, loaa hou no Kana ipo ana ī hoohiki kV me kekahi alii koa e ku* kula ana i na peahi lau niu a ka moae, ke kiani la iluna o Kaeleawaa. oka inoa oua aliikoa la e afla Ia i ka pakaua o Kawaiolu, o William Laketnira, a o ke kiekie o kona kulana īloko o ka oihana kaua, he Lutanelia elua, a o kahi olaua i loaa aku ai 1 ke kanaka aoo e haulani aua, maloko no ia o ka ulo laau i loāa mna ai ua ui la me ke kanaka mua. A i keia wa i hooko ai ua kauaka la i kana hoohiki. Kiola ae la oia i kona minamiha nUi i kana ni, a hooko aku la oia i ka hoohiki me ke aloha ole. Kotia kumu lehulehu wale he nui i hana ia e kana aloha keia hooko ana o ke kanaka aoo i kana hoohiki, e like me ka mea i maa mau ina ipo i pili paa a akahi a ko-o ka pili ma ka hoolalao ana aku o kekahi me kekuhi aku e haha ai i ka mea aloha ole. A ō keia na kumu o ;ua„ kana&a Ia haawi ai i kana olelo paa: Kumu l-*-Na olelo epa a kana ipo nona. Kumu 2—Kona hilahila nui. Kum» loaa ana aku no na manawa a i elua e haulani ana na kue hao o Lehua. Iko lakou halawai aua ma ua ulu lāau la, ua unuhi koka ae la ua kana ka Ia ikaua pu panapana, a hoohuli |)ono ako laimua o ke aliikoa, a mamua oka hiki ana e alo ae, aia na wawae ke kapalili k he hoailona o kt kmo make. A la wu koke no hqli ae la oia a ki aka la i kaua ipo, aku aku la oia a hina aku laaole nae-i leleke aho. Ku iho la eia ma ka aoao o kano ipo, a nana iho i ka p'upue o ua aiuha tu Sn;r TTiā \vi]! iRa eha o k'a poka aua i ki aku ai. A ia wa, lele iho la ua aoo ae la i kana ipp, oiai e kamau ana no kahi hauu i kona houpo. Uvye iho la oia maluua o kaua ipo, a hii ae la ua kanaka ]a i ua ipo lanu kona ma u uha me koua uwo ana. A pane ae la ua kaikamahine h me kona aho hope loa; i ae la, pōno au ke make iloko o kou ruai lima, no ka'u mau hewa i hana iae aku ai ia oe» mamuli o ka nui o kut hupo i huipiua rue kuu hookīekie. A apa ae la ua ui la i ka ai o ua kauaka la a houi ae la i kana a|oha lima koke a waiho a make aku la uo ka inanawa pau ole. Ia mauawa, kakau iho la oia he palapala Hooilina no ka muli ponoi e kana aioha, he kaikamajaiiie o 14~paha makahiki. Hooiji aku la oia i kpna mau waiwai a pau, na hale eliuia, kona hotele, ka aina, a me kona mau moku ekolu, a me na ilala he 99,000 o ka baneko o Werona ma. A oia kaua uku ika ohawa o kana ipo i iho la a make. I ka paa ana o keia palapala hooilin», ua kakau hou iho la oia i palapale hooilina no kona mau waiwai ma Roniii, a me na dala i ia ma ka Baneko o„Tita Arpona, he 46,000, me 1 moku kaiepa ame aljua pa hale ka ohaua o ko allikoa una i kii ai i ka pu a make. Pau keiu mau mea, kakau hou ihe la oia he palapala e kaooha aua ikn mea e loaa ai kulakou kuio, iaiw ponoi na ukuaua a uie ua lilo a jwu i ko lakou hoolewa ia A e uikov uku oia i koua mau liSq a pau i koun kaikaiua poupi e u.oho haoa i«uu uui k( ia«a liale hamu kumaa, u aU iua kom 1 raa he 500,000 ha|>a]!« Earaiii. A i lawa o!e ka uiea t loaa mua aua ke Hjakou inau kiuo i komi mau loaS po noi īho. Alaila e kiko ] uku oia iiu dai» i olelo iu ae lu i kuu kaikaiua. A e hoolewa pu ia makou a pau :ka wa hookahi, a e ki|mu pukaln u <, hoi makoa a p .u. Mawa» ua o na huaolo'o hoa'lohaloha o ko kia hoomauat : o k«* attikoa e kaknu iluj» »i i koia i h si >! ? o: ♦ k Ive »nake nei au 5 ka ana e , ; k.", mann ailme i hoop&uaua ui i k> • | ai. J> •

A n&awaena o na o ke kia 0 knil'Uloha a penei: "O'ke alelu ka ruea i pau ai ka nani o keia pua i ka eleao." hoi o kuu he, e kau iho 1 keia; "Ko kanakaaoo i lawe i,ke ola o kana ipo opio Miueva nie ka pokaokanapu pauapa.ua, laaa pouo aku elua niiiuawa e huleilua aua raa ulujaau Oliillapao—iuue 17, 1825—a. oka yiea i poiolei i kaiia hoohiki paa me ka hooiuauawanui." A e hoolilo kela puu elala no ko ma kou mau lilo hoolewa, a o ke koeua e la_we ua kauaku k noaa ia. A e uku īa oia a pau kona ola he hookalii hapakoh; o na ukupanee o na loaa o na waiwai ī houili ia ika oliaua o kuu wahine <* aie ko kuu hoa ai. I kn pau pono ana o keia mau mea Ike iu, ua hoohuli ae la oia i ka walia o kaua pu pauapana i kona puuwai a kani.ae la a make iho la oia. %Ina hora mahope iho loaa iho la krt#kou mau kiuo make i ke kanaka ok|laau. Ika wa i lohe akn ai ka' iehul#jn i keia meā hou mahope iho kanaka hoike ana aku i ua' mea ll i ke keena Ilamuku. 1?« pele mai la na mea a pau e ike a e.wi na 10 ra;»ke, aoka oi aku o oke kanaka aoo. A rk«hMi ana o n<» kino e ka llan»nku, loaaa®! lā ma ka pakeke o ke kuka o ke'lelnaka a»o nu palapala- kauoha ana ilhikau ai. n o ka muu loa i helubelo o ka e kauoha ana i ka-tntfa e loaa m kino make, nana e nkū' na lilo u pau. Huli ae la ka Xlatßttlru a kauoha aku ia ike keiki oki e lawe i na kino make i kahi 0 oa t&ana o kn poe i -.nake. ia na kino make pakahi o kelu a me keia ohana malaīo lilo oka mea oki lauu. A mahone iho, na hookoia na mea a pau mea ; { loaa luua ai na kiuo make. O sa 'waiwai a, tne na Uala i lio^iiiia 1 na ohana ona mea i pepehiia, ua kne loa ke kaikaina o ka me'a i make a iloko o elima makahiki o ko na Aha Hooko Kauoha o Farani noouoo nua i koia inau Paiapala Hooilina a iue ke kae a %.© kaiieaina o ka mea i make, akahi uo a loaa i ke kaikaina o Eomakate mea i make ke kuieaua o elua hapakplu ona waiwai a pau o kona kaikuapna, ka mea humu kamua. A |cii ia no ka wii oia, ka mea i' loaa a 'iia kino make, a naua no i malama k'> he knpapau o ke kauaka aoo a o ka *>i iio hoi' i'a © ka he kupapau makaikai nui ia eka lehulehu uo ke kupka rne ka hoomauawauui mahope ke aloli iuaiele a me ka hooko ana i kana hwhiki, A o poe a pau e maalo ae ana ma kali kokoke i ka he o ua kanaka ia, welb ae la lakou i na'.papale a kunon m;i la roe keia huaolele—Adios A o uaLe<ie hoi, hoopili ae la lakou i na Peaii i fta leheleho a kunou mai la me na nlno aka me he 1» he ipo e ola Ua hki mai la kākou e na raakamaka ika hopena o keia moolelo ku walohi; ame ke eehia. oke aloha no auaiei ko oukou e ka poe heluhelu Owan iio ho meka huuhaa, Nakekahi ol&ekakao moololo. Bsxj.