Ka Nupepa Elele Poakolu, Volume V, Number 9, 27 February 1884 — Ee Ano o ke Kanawai Mamalahoa o [?] KAMEHAMEHAI. [ARTICLE]

Ee Ano o ke Kanawai Mamalahoa o [?] KAMEHAMEHAI.

NANA I HOOHUI I KEIA MAU MOKUPUNĪ" I' C " HOOK'AHI. . KA MEA I OLELO IA HE HIENA A IIE NAPOLIONA NO KA M(3ANA PAKIPIKA. ' *• I Noi'i akaMle ia e ' ka Ilaku Moolelo Ilaulana o ke Aupimi Ilawaii; a nana hoi i hoolilo I ka noonoo maikai o ka lehu» "'Telīū i mea""hta-a; ola' hoi ko kakon Unuhi Moolelo Kau.la.rta, nona ka inoa o Moses Manu. ' āl'A nae, aole o lakou- wahi e nalg ai, o holo wale no lakou kka nahelehele e pee ai, aole e nalo, . • • - Ma keia oleio a ua elemakule nei, ua he akn o Kamehameha t kela mau 'olelo. me ka wikiwiki ole e kau k'oke i ka hoopai, aka, huii kona puuwai me ke aloha a hoolohe aku i keia mau olelo, me ke akahele malie, a. i ka pau ana o k'eia " mau oleio.mua, kii aku la ua "elemakule nei i ka-Oioa-a a hoo- . pili aku !a ma kahi i eha o ke'.Aiii ma ke poo, a hau?ioa aku 3a 1 kekahi Oioa-a raa ka wawae o ke Alii i eha ai, a pane aku !a ua elemakule nei i kekahi olelo hope ioa i ku i ka ma^ia .i me kt" oiaio oia huaoielo; Hn&ai ka- la i eha ai ka ili o ke alii a kaho mli la kona koko, a lilo hoi i ;mea- e ola ai na pio nana i hoeha 5a_Karnehameha. a hiki ■ wale i keia Au hou. •• E Kalani— e, ikaiii- no a puni ko aina e KaLni, a loaa ko Knnawai e Kalani ho Mamalahoe, a make ko hoa paio, nolaila, e ho- . olohe inai e ke Alii} _ īna he- 'punahele ke . kahi au e Ue^iii i heio mai noi me oer.alaila„ e hoi aku oe maluna o k&. waa^ a waho aku nei o ka moku pohaku ■ k - iloko o ke kai o Hinamakaulūnui ka inoa, aiaila, hoonoho iho o« i ua^punahele la au mamua po.

n.o ilio ou, alaila, lalaii aku' ,oe me Kaleiomanu ma ka a4^ a make ea, wa-M-iho a J paa i ka lau niu, hoihoi aku a hiki iuka o K ai paīa oa , , aTEa« a lm~īlūha"' U> ^ Ui'ālUele, a" nana mai, oe ma keia mau la e Kalani, e hiki aku ana ua poe kanaka la nana j hoeha ia oe e ke.'lii, a he ano nui ko _Kanawai e Kalani, ola hoi, he. Mamalahoe. Ēia ke ano, he ola; e hele ka elemakule a mefka. luahine a rae ke keiki a moe i ke Alānui, o ka o-p.u-ko, aole e liina — a uhaki wale ia, r_, kau ke kanaka iluna o ka Lele, a ma ia hope iho, alaila hoi oe e Kaiani a liikl i . K.aWaihae,. a malaila ■ oe e luliala aku ai i Iso Kanawai he Mamalahoe, no ka. mea„ aia ilaē. ^ ila ka hale o ke Akua au e hoala ai, ke hamama la ka puka i Kahiki. a na Kahiki no e komo I Hawaii nei. A paa ua hale la, a o ka make no ia o ko hoa paio e Kalani, a 0 'ka, pau no ia o na oielo ana a ua h'lema» kule nei, a hoi ke Alii me ka hoomanao i keia jmau olelo. J Aka, o kona mau kanaka; ua wela ko lakou mau manao e luku i kela poe lawaia a pau loa I ka ihake, makai o Papai. Aia nae, aole i manao'ke 'lii e hana pela, huli oia a lohe i na. olelo a keia eleinākulē nie'ka nana aku i na ouii no' ka wa e hiki mai at ke Au e hooko io la ai keia mau oleio. (Aia ma keia wahi o keia. Moolelo i hala . ae la„ e ike ai kakeu i ke kumu a me kahi 1 puka mai ai keia Kanawai he .Mamalahoa Ēia ka pololei, he Mamalahoe, no ka mea, he Iioe ka mea i hanai ia " I ka lae o Kamehameha, a o ka huaolelo kaulana loanae iwaeua o ka lahui Hawaii nei,- he M'amaiaho^a Kanawai e ke Alii.) I ka pau ana o na olelo a ua elemakule nei, ua huli hoi aku ia ke Alii no uka o Hilu, tre ka liooko aoa i na oIelo3 a iaia i pae aku ai'ma Kaipalaoa, ua lohe kolee aku la o Kaahumanu a me na Alii i ka ehu o ke 'iu, 4ie mea e ka uwe o na alii, a'o ke kanaka i niake mai la ma kahi i oLeloia, ualawe ia ae la ia a kau iluna o ka lele. A raa ia hope iho, ua hoi aku ia ke aiii me ua Alina o ka eha maluna ona a komo i koīia hale, a ha-ha-i pono aku la i na mea a pau imua o ke Alliwahine Kaahumanu a me na alii. He mea e ba huhu o ke Aliiwahine a me na aiii no keia poe 'kanaka n'ana i pepehi iā Kamehameha, a nui wale na kamailio ana no ia tnea, a ua kena koke g Kaahumanu : na kanaka e liele e huli ileko o ka nahele o Panaewa,- , Aka, ma ka- manao maikai a me ke aloha kanaka o Kanie.hameha. ua puana ae la 'oia i keia huaolelo Kama.h.to, ua papa oia i ke3a oielo .kauoha a • Kaahumahu e huli ia rm poe kanaka nana i pepehi i ke alii, a me ia manao i akahele_ai ke alH.i ka inaina welo. 0 ke Aliiwahine, a%e na alii — a hiki wale 1 ka loaa ana o ua poe kanaka nei, nana i nou i ka^ohaku a me ka mea nana i hahau _ ; i ka iioe. _ ■; Ma keia wahi e na makamaka, e waiho iki i ka:-©lelo ana no 'ke alil, a e kamailio kakou no ua poe kanaka nei, '■ i ka hala ana o na Anahulu elua, ua hoi ae la ua poe kanaka nei raa ko iakou mau ■ hale ponoi, me ka hoikeaeia lakou. iho imua o ko lakou mau ohana, .a he mau la i hala ae, aia hoi, ua lohe ae la ka elemakule ua hoi mai o Kainiki, Kauulu a me Kaluai, ma keia mea, ua hele aku la ua elemakui'e nei a ,'hiki imua o Kainiki, ke keiki ponoi a kona kaikuahine. Ia ike ana mai ■ o kona kaikuahine a me Kainiki, pane -mai la ke kaikuahine o ua elemakule nei. Akahi no au a hoopuka i kuu manao ua hiki mai ia oe. I ke aha? wahi a. kana kaikunane. . Ua lohe mai au i kekahi poe o kakou, nau no ka i hai aku i. ke ahi ia* Kameha meha ia lakou-nei, ae aku ' la kona kaikunane me ka manao kanalua ole, me ka hoike aku i ka mea oiaio, .. .... Pane hou mai la kona kaikuahine, Aioha ole ae no hoi oe i ka kaua mau keiki. Olelo hou aku ka eiemakule; E! Auhea oe e kuu kaikuahine, aole paha na'u i olelo aku e ^ uhau i ka hoe i ke alii, nana poe keiki, no a kaua. Nolaila, i hele mai nei au e mnau pono ia lakou, eliko me ka hai pololei a ke alii ■ Kamehameha ia1u i na helehelena a pau, noh'I" ua hoo- : maopopo au ma ia olelo a ke ahī, aole lie poe e ae, o ua. poe keiki ■ nei no u ^aua, a peeaku auanei e oia ana, aole, aoie kuahiwi a aohe kai, aohe no hoi he naliele e nalo . fti; oia:, nu lawe-ahiei k&, ..Akua o kmiuka a ha-ua īho nei i ka hoe} e kiui aku ia lakon e mako i ke nii, alaila, pakeie kakou. a ina e huna ana oe i na keiki nei a kaua, a loaa ae ma keia mua aku, hai no au ia oe e k»|u kaikuahine, iio kakou ka huliamahi aku o ka make; ohi ka -Opapa, ulu ka Lauah.ue,.'ā he make mainoino, aohe mea nana e huna Iho na iwi. M.a ia hope, oielo- aku la ua elenria|ctile nei ia Kainiki; I hele mai nei au ia oe} e .. .ke keiki a maua, a e ninau aku la oe; Nau-no a.nei i'Hahau i ke alii i ka hoe? Ina no hoi nau, e ae mai oe ia'u me ka oia'ioT:" ■ Ae mai k o Keihiki, ae. 'na'u no i hahaa ka lae o ke alii i ka Iioe. O oē wale n.o anei, aohe mau mea e ae! me oe? b , . • - [ Fane.ho"ū mai o Kāiniki, :-dwau ka meo ! nana i hahau i ka hoe, a o Kalu'aia- me Kauulu na mea nana i hon 5 Ua pohaku ia iiame'hameha, • ■ , .. . Olelo hou aleu ka elemakule, he nani ia, ua ae pololei mai la oe ia'u^a eia ko'u mā-

n;io ia oe, e liele ouiton a i ekelu „ ■ ' t. alii o Kamehameha. laia mai ko oulmu oh a me ka make, nolaila, e hoopau i 1q inakau. Ma keia olelo a ka eleniakule, aoie he hua-olelo a Kainikī, ke kulou a la kona poo ilalo, me na .waimaka e hiolo makawalu iho ana mai kona mau lihilihi iho, la manawa no, ua kii ia aku la o Ilnluai a rae Kauulu e hele mai, a o ka ninau no a ua elemakule nei la Kainiki, pela no i. keia mau kanaka. Aia |loko o * hoouna aku ai lea elemajgj ! ka e hele e iiai akū i ke s J ?..■■ • : •■ ■ • hameha, ua loaa ka ■ nolai'ia, ua hele pon.r '■ :■ ua elemakale nei, a, V."-". i. meha, mauka o Kaipalaoa ma Hiio, a ī ka lohe ana o ke alii ua loaa ka poe nana oia i pepehi,. ua hoomanao ae la oia i ka oīeio a ka eiemakule. Alaila, kauoha mai la oia i ke Konohiki iaia ke Ahupuaa o Waiakea. nana e kii aku. i ua poe kanaka ia i kai o Papai, no ia mea, ua hookoia keia olelo a Kamehamelia e ua KonO'hiki noi o Waialeea. a.wahi a ke Alii i ua Konohiki nei i kauoha anii ai. I hele oe A i loan pono aku ua poe kanaka la la oe, e hoopaa ia la - kou i ka Lino, n e waiho mai i ko lakou ola a hikf imua o'u; a ia'u ko_ lakou ola a me ka make. Ae mai la ua, Konohiki nei. a o ba hele aku la no ia me kona tna u kanaka. Ia Iakou nei e hele ana iloko o ka nahele o Panaewa — -nui Mokulehun, a hiki i Kahiwaknpu, h.e wahi nialaelae ia„ he pa» hoehoe, aia makai o ke alanui e hele la i Puna, aia ma-mua/'mai oin wahi o Lampo .Jralii&a, Hoomaka aku la ka. iho i kai o Papai, aia 1 ka ike ia ana mai o ua poe kanaka nei e ka poe kamaama o kai o Paoai, aia hoi, lele mua ae ia ka. hauli nio „ " pono mai t na ano o keia poe ka n r, ka : o hele aku nei, a ua manao ae 1S no lakou, ao.'e no keia hua» kai kanaka no ka poe e ae, no Kaimki ma no. la h ī k i ana ^&kū no o iakou nei, aole j kuu iho ka nae. Ninau maī ia ka eiemakule. Heaha ka ookou hualeai i hele 1x10.1' nei? wahi a ua elemakuie nei i ke Konohiki. 1 hoouna ia mai net au e ke alii Kamehameha e kii mai ī ka poe nana i pepehi iaia. » īa w a, oielo ae la ka elemakule ia Kainiki a me kona mau hoa e ku iluna. ku Like' ae t?n poe kanak-i nei ihina, a lioopaa ia ]ho ,auro lakoa rnau lima i ka Lino, a iilo ae la ī ke kua, a haawi ae !a i ke aloha i ko laieou pf«e ohana, &■ eia ka olelo hope'a ua elem.ikule nei. Kc! heīe !a oukou e a'u poe keiki imua 0 ks alu. Hoike ia ke koa tm«a o Kamehamoae.. a ; oia ma: oukou ilaila, ua p'omaikai, '■ A..p?,u kei.a mau olelo a ka elemakule, 0 'ka hoomaka koke aku la no ia 0 ka hele iioko o Ua imhele 0 Panaewa,- o"ka_!oihi o-keia . w.ahi e. waiho niakai mai o ^ Papai, a hiki i k.e a lanui e heie ia ]a i Puna mai Hilo mai, 2 111 e 3-4 mile; _a-,.mai Piikea aku a hiki i Kaipalaoa 5 mile. I.ua-poe pio n'ei, e lawe ia !a, a-hala ka aahele ia,io& 0 ka ohia e puka aku ia t Puuniaile. knhi e nana aku ai i na hale o Waiakea, ua lūki mua alui la ka iohe i ko laila poe kanaka.- ,,-Ei ae ua poe kanaka nei nana t pepeh? Kamehameha a ua piha pu ae la i «a kanaka me na wahine a me na kamalii. A i ka nana pono ia ana mai e na ; kanaka, ua ike ia mai la 0 Kainiki, Kalaai a me Kauulu, ua lilo na lima I ke kua, ua ho-a ia na lima i ka lino. I na 'kana1ta e nana mai nei, ua. Ike ia e -na-maka 0 kaH^iiuleku o Kaluai a me Kauulu aia ko laua mau maka ■ i'lalo k-ihi i ku- ; lou ai, me na helehelena o ke -kaum.aha no kt make. a ua haikea ko laua mau heiehelena. ' . A o Kainiki hoi, ua nana pono oia imua 0 na kanaka , me ka helehelena maikai, e hoike ana i ka manao koa wiwo ole. E' ka mea heluhelu, ke kokoke aku la kakou e hiki i'kahl 0 ka manao lanakila 0 ua wahi Kainiki nei, a hio ka -make I mea ole imua 0 ke alii Kameham.eha. A ike no hoi kakou i ka manao aloha kanaka 0 ua Hiena nel nona ka inoolelo o ke Kanawai iViama* lalioe. la lakou e hele nei īpe ka paapu mai 0 na 'kanaka^ aole he mau huaolelo i kuka ia e lakou 110 ke ola a me ka make, aia lakou 1 hi-ki'aku ai i ka muhwai o Wailoa, a kauaku ma kela aōao, hele aku la o ke one o Manana, a iho ana i ka muliwai 0 Waiola'iaa., a kāu» aku la ma kelū aoaa, Pela 110 la. kou nei 0 ba hele ana a hiki ana imua o ke alii, e nolio mai ana i Kaipalaoa. Aia ma keia walii i kuemi hope inai ai na kanaka e-Jiahai nei, a koe wale aku ja no*i na poe pio. Oiai, o ke alii Kamehameha i ! kela manawa'e noho ana, me ke kau no 0 ke Alina a Kainiki i hahau ai i ka Iioe maJuna. 0 ka lae o ke alii. Aia na ulii a tne Kainehamehā-. e Puhenehene ana, U hV Mo-a kahi inoa oia mau nanea oia Au. :■ 0 1 ne .ana kahi poe ahi. la liiki pono ana aku o ua poe huli iike mai la-na-alii a nana " me na maka i. piha i ka huhu, ■ popo ia iakou, o ka poe kanaka ;„*? pepehi i ke alii, a 0 ka" niaaaopi e 0 ■.;:*„ i kela wa, e kau koke ia lakou a pau iluna 0'ka.Lele me ke kali ole. - „ Aka. o Kamehameha, ^aole i like kona mau noouoo^ana me ko na alii a m.e ke Aliiwahīne Kaahumanu, ua akāhele oia me ka puuwai aloha kanaka , a na ia manao aloha i hookaulana ae i ka inoa o kona Kanawai -■'he'Maauiia.h«e. '

| Aia ma keia. wahi o. ike a? 1 -ihoi 1 ! i mi- | UUo klipainnuliil 0 ua alu nei. tia mom oin 1 ka a ke kanaka i hahau m 1:11 a 1 ka hoe,. a hookuu aku e ola na pio mai kona mana nui aku. No kahi wa nkn.