Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 2, 1 November 1861 — NO KE KAUA MA AMERIKA. He Mooolelo [ARTICLE+ILLUSTRATION]

NO KE KAUA MA AMERIKA.

He Mooolelo

No ka Hoouka Kaua Nui ma Bulu Rana, Vireginia, i ka la 21 o lulai, mawaena o ke Aupuni a me na Kipi o ka Hema. I ka la 17 o lulai, hoomaka na Puali Kaua o ke Aupuni, e hoomoana ma kela kapa o ka muliwai kupono i Wasinetona, e heIe mamuli o Gen. Makadowela, iloko o Vireginia ma ke ala e hiki aku ai i Manasasa. Ua maheleia lakou i na papa okoa elima. Mamuli o Gen.Taila ka mua. Loaa ia lakou na laau pani alanui i kuaia i mea keakea i ke ala. A oki ia aku ke pani mua, a hele hou aku, ua loaa na pani like hou ma ke ala hele i Faiafoda. Ua pau i ke okiia a kaawale e na kanaka kualaau o Maine. Ma ke kolu o ke pani ala, ua hoonohoia na koahololio 2,000, i holo aku i ka hoea ana o na koa Aupuni. E manao ana na koa, e loaa ka hoouka ma Faiafoda; aka, holo wikiwiki aku na kipi i hope, i ka hiki ana aku o na koa ilaila. I ka Ia 18, hele hou aku na puali koa, ma Kentavila, me ka manao e hoouka malaila. Aka, aole i loaa na kipi malaila, ua pau i ke emi i hope ma Manasasa, kahi hooukaia na pakaua ikaika me na pukuniahi o lakou. Ko lakou makemake no ka hoakoakoa i ko lakou lehulehu ma kahi paa, a e alakai i na koa Aupuni maloko o na wahi pilikia. Nolaila ko lakou haalele ana i na wahi imua a hoi i hope i kuhi paa o lakou. He mau hoouka liilii iwaena o na puali holo imua e kiu aku i na mea o ka enemi, aka, aole i hoike mai na kipi i ko lakou nui ia la. Huna ia lakou iho mahope o na pakaua, a kipu mai i na koa i hiki aku me ka ike ole ia lakou. I ka la 19, aole i kaua. E neenee ana ko ke Aupuni ma kekahi aoao me ka manao e hele hoopuni i ko lakou mau pakaua. Pela hoi i ka la 20. He mau hana hoomakaukau ia mau la. Aka, i ka la 21, hoouna o Gen. Makadowela i na koa ekolu e hele imua e lele aku maluna o na wahi paa o ka enemi, me ka malama ana i na poe elua i mea kokua i na wahi pilikia. I ka wanaao, hiki mai ke kauoha, e hoomakaukau e hele aku i ka hora eono. Hele no lakou me na puali me ka malamalama i ka mahina. E lawe ana na kanaka i ka mea ai no na la ekolu iloko o ko lakou mau eke kua, a ua waihoia na halelole e ku malie me ke kiaiia e na koa kiai. I ke aumoe ke kahu ana o na koa i ka lakou mea ai, a me ka malamalama o ka mahina ka hoomaka ana e neenee aku imua o na enemi. He 40 na puali koa i haalele i ko lakou mau halelole, me na ukana kaumaha maloko, a me na ahi e a ana ma ke ala, a hele papa aku la mahope o na kapena o lakou, a hiki i ke ao ka hele ana. Mahope mai a ma ka aoao o lakou na pukuniahi i kauoia e na lio. Mahope aku la ka hele ana o na huakai kaaukana. Ua kiaiia keia mau poe e na koa hololio. Imua, i hope, a ma na aoao o lakou nei, e komo aku ana iloko o na ululaau, a e nana ana mahope o na pa, e imi ana i na enemi e kali malu ana e kipu mai ma na wahi nalowale. Ua piha ka naau o lakou a pau i ka ikaika, a hele wiwo ole lakou imua, e hulali ana na pu o lakou i ka mahina. Ku malie iho ke kaa o Gen. Makadowela ma kahi huina o na alanui, kahi e loaa koke mai ai ka lohe no ka hoouka ana, mai na aoao a pau mai. Nolaila, hele kaawale aku la ka puali o Kornele Hunt ma ka aono akau e hoopuni ae ilaila. A hala ka mile hou aku, ua puka mai ke ao, a hiki ia makou ke nana imua, a ike i kauhale e ku ana ka puali o Rikesona, a i ka papu kahi o ka hoouka mua ana, a me ka hoouka hou e hiki mai ana i keia la. Ua puka mai ka la me ka malie; aka, owai la ka mea i ike i ka hope o ko keia la hoouka ana? Waiho malie aku ka aina uliuli imua o makou, me ka hoike ole mai i na halulu nui ana o na pu, ka uahi nui ana o ka pauda i poha, a me ke koko nui o kanaka e kahe ana, me na u a me na uwe ana o ka poe i eha. Aole i ike ia ua mau mea la i ka puka ana o ka la. E hele palahalaha ana na koa me ka makaala e ike aku ai i na

enemi imua o lakou e kue mai ana. KA HOOUKA KAUA. Ma kahi i iho ai ke alanui i ke awaawa, ike mua aku makou i kekahi poe enemi e ku lalani ana ma ka papu ma ke alo mai o kahi ululaau. Mahope o ka makaikai ana me ka ohe, kauoha o Gen. Taila ia Kalile e kuni i kona pu nui ia lakou. Ka pu nui 32 pouna o ka poka. Ua piha ia i ka poka poha. Kani ka pu me ka ieo nui i iohe ia mai o a o, lele halulu aku ka poka poha iluna, a poha ae la maluna o kahi a lakou i ku ai, e helelei ana iloko o na apana lehulehu. Aka, ua nalo iho la na enemi iloko o ka ululaau, a ike hou ole ia aku. Kali iki makou i ka pane ana mai o ka enemi me kona mau pu. Aole nae i pane mai lakou. Alaila, hoolei ia'ku kekahi poka poha maluna o kekahi pu, elua mile aku kahi i manao ia e pee ana na enemi. Poha ae la ka poka poha ma kahi kokoke ilaila; aka, aohe pane iki mai o ka enemi. O ka hora 7 keia, a ku hana ole makou a hala ka hapalua hora, no ka ike ole ia'ku o na enemi. Alaila, ua hoounaia ae na poe liilii iloko o na ululaau e huli aku ia lakou i kahi i nalo ai. Haina akea ia imua o makou, ma na puu haahaa a me na ululaau e puni ana i ka ike loihi aku. A lohe mai makou, i ke kani ana o na pu o na koa i hele e huli enemi ma ko makou aoao hema. Alaila, lohe makou, aia no na enemi ma ka hema e mahuahua ana. Ua hooleiia aku na poka poha maloko o ka ululaau, a hele aku na puali elua ilaila e hoopuehu ia lakou. Aka, ua hanaia he pakaua pukuniahi ilaila iloko o kahi nalo, a ua kipu mai lakou a make kekahi mau mea o lakou. A hoi maikai mai lakou me ka hee ole, a me ka inaina, e hoohewa ana i ke kaua ana ma na wahi malu. Alaila, lohe makou, aia no na enemi ma ka hema e mahuahua ana. Ua hooleiia aku na poka poha maloko o ka ululaau, a hele aku na puali elua iloko e hoopuehu ia lakou. Aka, ua hanaia he pakaua pukuniahi ilaila iloko o kahi nalo, a ua kipuia mai lakou a make kekahi mau mea o lakou. A hoi maikai mai la lakou me ka hee ole, a me ka inaina e hoohewa ana i ke kaua ana ma na wahi malu, aole ma ke akea. O keia hele wale ana imua o na waha o na pu nui me ka ike ole aku, a hiki ilaila, ka lakou ia i inaina iho ai. "E aho ke kaua ma kahi akea," wahi a lakou, I ka la okoa, a i ka neenee ana o na puali ma ka akau e kokua ana i ka poe hele mua e hoopuni, aole i malamaia ka aoao hema, kahi e pee ai na enemi e kali i ko lakou manawa e lele mai ai, i loaa mai ia lakou na puali kokua. Mai kakahiaka a auwi ka la, e haele nui mai ana na tausani enemi, mai kahi e mai, a akoakoa ma Manasasa, e komo iloko o ka hoouka. I kakahiaka, ua nui ko makou poe i j ko lakou la, a emi wale lakou imua o ko makou nee ana imua. Ua manaoia, he 50 paha na tausani koa kipi hou i hiki mai ia la, a po, ua oi aku lakou imua o ko makou nui. Ua pii aku kekahi o makou iluna o kekahi laau keikie, a ike aku la i na huakai enemi loihi loa e hele mai ana ma kahi mamao, e hui iloko o ka hoouka. Aka, aole i emi iki na puali o makou, imua no ka neenee ana. I ka hora 10 1/2, kauoha mai o Hunt ma ka akau loa, ia Gen. Makadowe!a, ua hiki aku ia imua o na lehulehu o na enemi, ua makaukau lakou no ka hoouka, a noi mai ia i mau puali kokua ia ia. Holo koke aku la na puali he lehulehu ilaila. I ka ike ana o lakou i na enemi e ku makaukou ana, hooho nui lakou, a holo aku imua, a hooho nui mai na enemi, e hoomaka ana na aoao a elua i ka hoouka, ma ke kipu aku a kipu mai i na poka poha a me na poka pukuniahi. Me ia pu no ke kani ana o na pu liilii ma na lima o ka poe koa hele wawae. KA PUMEHANA LEA ANA O KE KAUA. Ua awakea, a wela mai ka La. Aohe wai e inu ai no na koa, a ane pauaho no lakou i ka make wai a me ka pololi. Ua waihoia na eke kua

o lakou, i mama ka holo ana. Ua nalowale ka leo o na pu liilii he lehulehu i na pu nui e halulu ana. Ua kulikuli na pepeiao, a hiki aku ka lono i Wasinetona, i na mile he 25. Ua nalowale na koa mai na maka aku o makou, me na makaikai, i ka uahi e hoopuni ana ia lakou. Aka, ike aku makou, e neenee ana na puali aupuni imua, a emi aku ana hoi na kipi. Maluna o kekahi puu, he mile me ka hapa ka loihi aku, ua akoakoa nui na enemi, ma ka pakaua pukuniahi. I ka hoopuni ana o na koa aupuni ia puu ma ka akau, ike aku makou i na puali enemi e hele kue mai ana ia lakou. Ma ia ike ana, ua hoouna ia'ku na puali hou e kokua i ko ke aupuni, a e kipaku i na kipi. Ia wa hookahi e pii ikaika ana na koa aupuni i ka puu e hoopio i ka pakaua kipi. Lele nui mai na poka ia lakou nei, a nui na mea o lakou i make i ka pii ana, aole nae i hoi hope iki na koa aupuni, a hiki iluna., a pio ka pakaua. A emi aku la na kipi ma keia huli o ka puu, hahai aku na koa aupuni mahope, ma kela aoao. Aka, he mau pakaua hou o na kipi i loaa ilaila. Ua wela loa na koa aupuni i ka la, a ua luhi i ka hana. Mai kakahiakanui a auwi ka la, aole lakou i inuwai. Hoomaha iki lakou, a malie iho la na leo kani o na pu. Aka, e mau mai ana na koa kipi hou, i loaa ole ka luhi, no ka mea, hiki mai lakou iloko o na kaa mahu, a hui aku me na enemi ma ka aoao hema o makou, a oi nui aku lakou ma ia aoao. Eia ka hewa o ko keia la hoouka, aole i hookoeia kekahi puali mahope, e kiai i ka aoao hema o na koa aupuni i puni ole mai ai i na enemi ke puka mai ilaila. Ua pau na puali i ka hookomoia iloko o ka hoouka. Koe iho na kaa ukana, me na lio, a me na holoholona e ae mahope o ia aoao hema, me ka hoomalu ole ia e na koa kiai. A hiki mai o Gen. Jonesone me na tausani koa kipi i ke kahua kaua, i ka hora eha o ke ahiahi, ua hoounaia mai lakou e kue i keia aoao hema o ko ke aupuni mau puali. Ua lanakila lakou nei, a ua luhi loa, e hoomaha iho ana lakou mahope o ko lakou lanakila. la wa ahiahi no, holo nui mai na koa holo lio ona, a puni ka aoao hema, a holo mai i hope, e lele ana maluna o na kaa ukana. Haunaele koke iho na mea hooholo kaa, auhee aku la e hoi ana i hope, i pakele ai. Ua pio kekahi mau kaa me ka waiwai, a ua pakele wale kekahi mau kaa. Hoolei wale iho na hooholokaa i ka lakou mau ukana kaua ma ka nahelehele, a ma kapa alanui, e holo ana i pakele ai mahope. He mea ai, a he mea inu, a he pouda me na poka, a me na mea e ae he nui, ua lilo i na kipi. A lohe ae la na pualikoa, ua hoopuni mai na enemi ia lakou mai mua a i hope, a ua haunaele a hee aku la na kaa ukana, loohia lakou e ka makau, a haalele i ke kahua kaua, a holo aku la. Laha aku la ka lohe i na koa mamua, ua haunaele na puali o hope, hoi malie mai no lakou me ka haunaele ole, e hele poepoe ana me ka makaukau e pale i na kipi ke alualu mai mahope o lakou. Aka, aole i hiki ia lakou ke lawe mai i na pukuniahi kaumaha, pani lakou i na puka kuni i na apuapu poepoe, a paa, a haalele lakou ia mau pu nui, a lilo i ka poe kipi. Nani ka haunaele huikau ana o na kaa, na lio a me na koa ma na alanui i hoi mai ai iakou. He makau hoohee wale ko ka poe holo mua mai. Aole i aiualuia mai lakou e na kipi, no ko lakou pilikia nui ana, i ka luhi me ka nui loa o lakou i eha a i make i na poka o na koa aupuni. Ua loaa nae ia lakou na pio he nui. A ua pio hoi ka nui o na koa eha i hiki ole ke holo mai, a ua pio hoi kekahi poe i aea wale i ka po. Aka, ua pakele ola ka nui loa o lakou ia po, a hiki pomaikai mai la i Alinetona ma ke alo mai o Wasinetona, kahi o na pakaua i noho mua ai lakou mamua o ka hele ana aku. A hiki mai ilaila kekahi poe i pio, a ia la ae komo mai kekahi. A hoi pu aku au me na mea i hiki hope mai. Ninau aku au i ko lakou Kapena. "Heaha ke kumu o keia haunaele." Pane mai kela, "He hohe wale ano hilahila." E kanaka! Ua oki! Mai holo wale oukou! E hele papa me ka makau ole! A holo aku no ua Kapena la imua a i hope e hooponopono i na kanaka. Aka, aole lakou i hoolohe ia ia no ka haunaele. Ua loaa ia makou kekahi poe e holo wale ana, aole o lakou pu. Ua hoolei lapuwale ia na pu o lakou me he poe pupule la. Ua lilo ia mau mea me na waiwai aupuni e ae he nui, i waiwai pio no na kipi.

A akoakoa lakou ma Alinetona, heluia lakou, ua maopopo, aole i lilo nui na kanaka i ka make a me ka pio, e like me ka manao mua ana. Ua hoi maikai mai ka nui me ka hopu ole ia e na kipi, no ko lakou nawaliwali mahope o ka hoouka ana. Eia na mea o ke aupuni i lilo. Ua make iloko o ka hoouka ana, he 400 paha. Ua eha iloko o ka hoouka 800. Ua pio mahope o ka hee ana, he 1,200. No ko na kipi pepehi wale ana i na pio a me na koa eha e waiho ana ma ke kahua kaua, aole i maopopo lea ka oiaio. Olelo mai kekahi poe i pakele mai, ua ike aku lakou i na koa kipi e oki ana i na ai o na mea eha o ke aupuni i loaa ma kahi e waiho ana lakou. A ke i mai nei kekahi, ua hoomainoinoia na eha i ka o iho ia lakou a make loa. Ua loheia mai hoi no ko lakou kipu ana i na wahine lawelawe na ka poe koa mai iloko o na hale. He poe wahine lokomaikai no lakou i hele aku e malama i na koa i eha a mai iloko o na hale lapaau mai no lakou. Ua malamaia kela poe wahine e na enemi me ka pepehi ole ia, i na aina a pau. Nolaila, ua hooleia kela lohe no ke kipu ana ia lakou, o kekahi poe. Pela hoi, ke kanalua nei kekahi poe no ka pepehi wale ana i na pio. A, ke palapala mai nei kekahi poe pio i na makamaka o lakou, e hai mai ana i ko lakou malama maikai ia e na kipi. Ua hoohanaia nae kekahi poe; aka, aole i paa, aole i pololi. A lohe na koa o na moku akau i ka auhee ana o ko lakou mau puali koa, ua hoeueuia lakou e hoouna hou aku i na koa hou a hiki lakou a pau i 500,000, a e haawi i na miliona dala i 500, i hooko ia ko ke Aupuni aoao. Aole e poho ana ko lakou manao no ka lanakila ole ana ma ia hope. Ua ike lakou, he kipi nui loa kela, he kipi kumu pono ole. Nolaila ko lakou manao ikaika e kinai ia ia. O ko ke kipi manao e hookahuli i ke Aupuni maikai ma ka honua nei, a e hookumu paa i Aupuni hooluhi nika i pani ma kona hakahaka. Eia kakou ua kokoke e lohe i na kaua hou ana. Malie paha he lohe hou mamua o ke pai ana i keia pepa. Akahi no a ike keia hanauna o Amerika i ke kaua. Aole i maa lakou i na hoouka kaua ana. Nolaila ko lakou makaala ole i na aoao elua o ke kahua kaua i malu ai na mea hoopuni mai. Ua aoia nae lakou ma kela hana keia hana i ka la 21 o lulai, a ua maa malaila.