Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 39, 23 August 1862 — Page 1

KA NUPEPA KUOKOA

Ke Kilohana Pookela no ka Lahui Hawaii.

BUKE I. HONOLULU, AUGATE 23, 1862. HELU 30.

 

He kanikau no S. Honua.

 

He kanikau aloha no S. Honua,

Kuu kaikunane mai ka malu o ka Hale,

Mai ka la wela la o K ahua loa,

Aloha ka lau o ka Inia e luhe nei i ka makani.

Kuu kaikunane mai ka malu o ka Uwaina,

Mai ka ai haaheo i ka ihu o ka Lio,

Kuu kaikunane mai ka la kulolia ai ole,

Mai ka malu hale nui e Hanakaeheu.

Kuu kaikunane mai ka i-a makau ole,

Hookahi no makau o ka laau, i

Kuu kaikunane mai ka wai a wili pu me ke kai,

Mai ke one hoaiai i ka waa ke holo,

Kuu kaikunane mai ka hoala i ka hiamoe .

Mai ka nalu hai-muku e ka Luaula,

Kuu kaikunane mai ka hekuwawa o Alanapo,

Kuu hoa mai ka hale kaumaha i ka ohu,

Hoolono ka uhane o ka leo o ke Kahuli,

Kuu kaikunane mai ka malu o ka Ulu.

Mai ka ua kuahine la i ka nahele,

Ke hoope ae lu i ka liko o ka Lehua,

Kuu kaikunane mai ka ai haaheo i ka laau,

Mai ka hakina a ka manu i ai a koe-koena laau,

Kuu hoa nana o ka ua kea i ka aina,

Ke hoaiai mai la i ka luna o W aikiai,

Mai ka malu kukui malu Alani,

Kuu kaikunane mai ka lai o Kona,

Mai ka pa aheahe a ka makani o ka hoolua,

Elua manao a loko e hana nei,

O ka u o ka minamina ia oe e noho nei.

M R. LIILII.

He kanikau aloha no S. Honua,

Kuu kane mai ka i-a palauniu o Hoahu,

Kuu kane mai ka i-a maka liilii o Puhale,

Mai ka nalu hai kakala o Palemano,

Mai ka pihe kanaka nui o Beletane,

Kuu kane mai ka ihu o ka Lio,

Kuu kane i ka malu niu o ka Ieie,

Hoolohe ka uhane o ka leo o ke kai,

Kuu kane mai ka la kukanono o Puuokap u,

Mai ka lepo mo-a nopu o Kaneinuwai,

Kuu kane mai ka malu o ke Kukui,

Mai ka ai l una loloa o ka Aina,

Mai ka la kanaka nui o ka Ulukomo,

Mai ka ai uh a iluna o ka laau,

Kuu kane ma na hau pumehana o Paliuli,

Mai ka ua o we mai iluna o ka Ulu

MR. KAHUILA.

 

 

Ka Baluna lawe i ke ea

O R. P. HEElA

E Ka Nupepa Kuokoa e ; Aloha oe:

                Ke hoou nai'ku nei ka baluna lawe i ke ea o R P Heeia imua o ke alo o na lehulehu, me ka me kolonahe e loaa aku o R. P. Heeia ke keiki ili ulaula o Hawaii nei i aoia a komo hohonu i na olelo o ko na Aina e, i ninau mai ai ma ka olelo e i kona lahui ili ulaula, oiai lakou ua ao waleia no i ka olelo o ka aina ponoi, oiai o Heeia ke keiki ili ulaula i hele a kuonoono i na olelo paakiki o ke ao nei. Nolaila, ke hoouna aku nei au i ka baluna lawe ea imua ou Heeia, a oiai au he wahi keiki uuku ili ulaula, a he wahi Lahainaluna i paneia mai ai makou e Heeia imua o ka lahui kanaka o Hawaii nei a me ko na aina e. Eia mai nae ke kalo paa o Waiahole, me ka lana o kuu manao e loaa ana no ; no ka mea, he mau wahi ninau na ka mea aole i aoia i na mea hohonu. Eia ua mau wahi nei:

1. In-un batter d'occhio.

2. E glit fa com a la volpe dell'ave.

3. Gnoihi se a uton.

4. Q. I,

                Nolaila, ke noi aku nei au ia oe e Heeia, e hai mai i na haina oia mau wahi ninau. Heaha la keia mau olelo iloko o na ninau ekolu? E unuhi mai oe i ka olelo Beritania oia mau ninau, a mai ka olelo Beritania a i ka olelo Hawaii a iloko hoi o ka ninau eha, e hai mai oe i ke ano o ka ninau elua. E unuhi ae oe ma ka olelo Latina, a mai ka olelo latina mai a i ka olelo Beritania, a mai ka olelo Beritania mai a i ka olelo Hawaii, i ike mai ai na hoa Lahailuna o'u i noho ai i ka wela o ka la o Kaukaweli, me ka piina ikiiki o Puuopelu, me ka nu mai o ke Kauaula i ka lau laau. E hai mai oe e R. P. Heeia. Me ka mahalo.
J. D. ILAHA.

Honolulu, Oahu, Augate 12, 1862

 

                Aia a ka Poakahi ae nei, oia ka la 25 o Augate, e hoomaka hou ana o Kilauea e holo ma na Awa ana e holo mau nei.

 

KA Moolelo

o

KA MONI TA.

                Ma keia Helu, ua pai makou i ke Kii o ka Moku Kaua Hao Monita o ke Aupuni, i ka wa i kaua ai me ka Merimaka, Moku Hao o ka Hema.

                Ua hanaia o Moni ta, e kekahi haole o Erikesona kona inoa, he kanaka oia i hanau ma Suedena. Ua paipaia oia e hana i keia moku hao mahope iho o ke puhiia'na o ka aumoku manuwa ma Norefoka, ua ike no o Erikesona i ka hemahema nui o na moku o ia wa i ke kaua, me ka manao e loaa mai ka lanakila nui, a no kona lilo no hoi mamuli o ka aoao Aupuni ; nolaila, ua imi koke ia i mea e ikaika ai ka aoao Akau ma ka moana. Manao oia e hana i mau moku hao, e like me na moku i hanaia ma Beritania a me Farani ; aka, ua ike no ia i ka hemahema ; nolaila, hapai no ia i ano moku hou, a hoao oia i ka pono a me ka ole, a maopopo ia ia ka pono; alaila, o kona kakau koke aku no ia i ke Keena o na Moku Kaua, e hai ana i kona manao e hana i moku hao i oi ka paa mamua o na moku e ae a pau i hooholoia ma ka moana. Ua maikai na mea a pau a Erikesona i waiho ai imua o na Luna o ke Keena Kaua Kai.

                Ua hanaia o Moni ta ma Greenpoint. Long Island, e Kapt. Erikesona, a ua hooleleia i ke kai ma ka la 30 o Ianuari, M. H. 1862, he 100 na la o kona hanaia'na. Ua hanaia oia i mea paa loa, a hiki ole hoi he wawahiia. He 174 kapuai kona loihi, he 41 kapuai ka laula, a he 10 kapuai ka hohonu. Ua kapi liia kona mau aoao i ka hao, eono iniha ka manoanoa. A o kona keena, kahi e waiho ai ka ipuhao, ka heleuma, a me na mea e ae, aia no ia malalo o ka Oneki, o ka Oneki no hoi ua paa no i ka hao manoanoa, a me ka hiki ole hoi i na poka boma ke hookomo aku, aole no hoi he nui o hona mau pu, elua wale no. Ua kukuluia ka hale poepoe e ku ana iluna o ka moku ma ke Kii i paiia, i wahi e waiho ai na pu, he papu no hoi ke ano o ia wahi. Ua poepoe loa, aole e hiki i na poka ke hoopoino aku ; no ka mea, ina e ku aku i ka poka, alaila pokakaa ae la no ua hale la. Eiwa kapuai ke kiekie o ua hale la, a he 20 kapuai hoi ke anapuni. He elua pu oloko o ua hale nei, a e hiki no ke hoohuliia e like me ka makemake o Kahumoku, he hiki i ka papu, oia hoi kela hale poepoe a kakou e ike nei ma Kii, ke pokaaka he 15 manawa i ka minute hookahi, he 11 iniha ka manoanoa o ka hao o kekahi wahi, a i ka manao no o ka mea nana i hana ka Monita, aole loa no he moku i hiki ke hanaia a oi ka ikaika mamua o keia moku.

                Ke hoomaka hou nei no oia e hana he eono moku hao hou, e like me ka Monita. Ua nui ka mahalo o na kanaka o Suedena i ko lakou hoahanau ia Erikesona, a ua haawiia mai he makana maikai loa nana. Aia a keia pule ae ; alaila, hoopukaia'ku ke kaua ana a Monita me ka Pilikua o ka Hema. oia hoi ka Merimaka, a me na moolelo no ia hoouka ana.

 

HE MOOLELO UUKU

NO

Lieut. J. L, Worden, Kapena

O KA MONITA

 

                Eia iho kahi moolelo pokole no Lieut. John L. W ordon, U. S. N., ka mea e noho alii ana maluna o ka Moku Kaua Monita, ia ia i hoouka kaua'i me Merimaka, ma Hampton Roads.

                Ua hanau o John Lorimer Worden, no Nu Ioka. A malaila aku no hoi oia i hoonohoia'i iloko o ka Oihana Kaua Moana. Ua noho pikimana oia i ka la 10 o Ianuari, M. H. 1834, a o kona inoa alii e noho nei, oia hoi ka Lu tanela, ua loaa ia i Novemaba la 30, M. H. 1S46. Ua loihi kona noho ana ma ka oihana Lutanela a hiki wale mai i Novemaba, o ka M. H. 1860. Ia wa, maluna oia o ka manuwa Sarana, ma ia hope mai, ua aeia oia e hoomaha e like me kana noi. A he mau la pokole iho no, hoounaia oia i Elele nana e lawe aku i kekahi mau palapala mai a Mr. Kamerona, ke Kuhina Kaua o Amerika, a ia Kapena Adamas, o ka moku kaua Sabine, e noho ana ia alii ma ka Papu Pikena (Pickens.) Ua ike mua no o Worden, ina oia e lawe pu me na palapala ana i kenaia mai ai ; alaila, e hopuia auanei oia, a ikea hoi ka mea a ke Aupuni i manao ai e hana aku i ka enemi; nolaila, noonoo iki no oia. a wehe no i ke Sila o na palapala ana e lawe ana, a hoopaanaau i na mea i oleloia e ua mau palapala nei a paa ; alaila, haehae oia i ua mau palapala la. Ae like no me kana i manao ai, i kona hiki ana'ku no i Montgomery, ua hopu koke ia oia, a ua huliia kona kino, aole nae i loaa kekahi palapala ma kona kino ; nolaila, na hookuu koke ia'ku oia, a hiki oia ma Pensacola, kahi i noho ai o Gen. Bragg o ka Hema, hele aku no ia a hai aku, e hele ana ia e kamailio pu me Kap. Adams, a ua aeia mai no ia e hele ilaila. Ma ia hope iho no, kii ae na koa kipi e hoopio ia Papu Pikena, (Pickens;) aka, ua eehia loa lakou i ka ike ana'ku ua ikaiha loa na Koa Aupuni o loko o ka Papu; no ka mea, ua hiki mai he mau tausani Koa Aupuni e kokua i ka Papu. I ka hoi ana mai ona, ua hopuia oia e Gen. Bragg, a ua noho pio oia me na kipi, a hiki wale mai i ka malama o Novemaba iho nei, ia manawa, ua kukaiia na pio o ka Hema me ka Akau, ua hoihoia ka mea nona keia moolelo ma ka Papu Monoro, a malaila aku a luna o ka moku kaua Monita, a ma ia hope koke iho no, ua hoounaia'ku ma ia moku aku a ka noho ana Kapena no ka Monita.

                Aia a keia pule ae hoike aku makou i kana hana koa a akamai hoi i hana'i ma ka hoouka kaua i Hampton Roads. No ka mea, ua akamai maoli no ka hoouka ana a Lieut. J. L. Worden i ke kaua ana o ka Monita me ka pilikua o ka Hema Merimaka. Ma ka pu hope loa a na Kipi i ki mai ai, aia hoi eha iho la ia i ka lele ana mai a ka huna pauda me ka wela, a haulehiaia iho ia oia me ka maule, a i kona pohala ana'e o ka huaolelo mua i puka ae ma kona waha, penei no ia : "Ua pakele anei ia'u ka Minesota? " Haiia mai la ia ia, " Ae, a ua eha ia oe ka Merimaka" alaila, pane hou mai kela. " Ina pela, alaila, aohe o'u manao i koe no'u iho." Aka, ua ola kona eha i keia manawa, a ua houluuluia he puu dala nui, i mea e makana manawalea 'ku ai ia ia ; no ka mea, ua makapo nae kekahi maka ona. e na kanaka o kona one hanau, i mea e hoike aku i ko lakou mahalo ia ia, no kona hoopakele ana i ke ola o na tausani he nui wale e noho ana iluna o na moku kaua ma Hampton Roads. E hai aku ana makou i ka moolelo o ke kaua ana a ka Monita me ka Merimaka, a me na kii pu hoi o laua i keia pule ae. Nolaila, ko makou hooki koke ana i ke kamailio ana no laua i keia wa.

 

AHAOLELO HAWAII.

Hale o ka Poeikohoia.

LA 88.— AUGATE 13, 1862.

 

                Heluheluia ka moolelo aponoia. Pule a pau.

                Hoike mai o Halasi o ke Komite nana e noonoo i ka Laikini e ae ana i ke kuai nuna. Ua noonooia ka Hila, ma ke Komite o ka Hale. a ua hooholoia na Pauku e pili ana i ka poe kuai kukaa. No na Pauku e pili ana i ke kuai i ka rama ma ke kakini, omole, a me ke galani, noi mai o Balawina, i na e ae ia ia mau Pauku, alaila, e hoololiia ka heluhelu ana, a ma Honolulu wale nei no e ae ia'i na palapala oia ano ; kokuaia e Wilimana, Kipi, a me Kauhane; kueia e Kapena Loke, Kimo Pelekane, Halasi, Kaauwai, Kaakua, Kamaio, a me Kahananui; a ua hooleia, he 14 ka poe i hoole, a he 11 ka poe i ae.

                Hoopaneeia ka hana.

LA 89— AUGATB 14

                Heluheluia ka moolelo aponoia. Pule a pau.

                Hoike mai o Wilimana no ka Bila e ae ana i ke puhi rama ma keia Pae aina, e noi ana e waihoia ka Bila ma ka papa. Ua kakau inoaia ka hoike e Mr. Wilimana, Kipi, Kaakua, a me Balawina. Kue o Kaauwai a me Kapena Loke i ka hoike a ka hapa nui, o Halasi no kekahi o ke Komite i apono i ka waiho ana i ka papa i ka Bila ; aka, aole nae i kulike loa kona manao me ka mea i hooakakaia ma na huaolelo o ka palapala hoike a ka hapa nui o ke Komite. Ua aponoia ka hoike a ka hapa nui o ke Komite, a ua kauohaia hoi e pai ma na nupepa ma ka olelo Hawaii, a me ka olelo Beritania.

                Eia malalo iho nei ka hoike a ka hapa-nui.

I MUA o KA MEA HANOHANO.}

KA LUNA HOOMALU. }

                Kou Komi te, i haawiia'i ka Bila Kanawai, "E ae ana i ka puhi ana i na wai ikaika." Ke hoike aku nei makou, penei:

                Ma na olelo mua o ia Kanawai, ua oleloia, penei: "No ka mea, malalo o ke Kanawai o ko ke ao nei, (ua maheleia ma ka olelo Hawaii, ma ke Kanawai o ke Akua,) ua loaa i na kanaka o keia Aupuni i na pono o ka imi ana a me ka malama ana i ka waiwai," a pela aku. "E like hoi me ia Kanawai pela no ka pauku akahi o ke Kumukanawai o keia Aupuni, ua hoakakaia ia mau pono, a ua olelo ae, ua like ka noho ana o na kanaka o ka Moi malalo o ke Kumukanawai a he mau pono ko lakou i hiki ole ke kailiia;" a pela aku. " A no ka mea, o na Kanawai a pau e papa ana i na kanaka a pau o keia Aupuni i ka lakou imi ana a me ka malama ana i ka waiwai, he mau Kanawai ia i kae loa i ke Kumukanawai, a kue hoi i ka holo mua ana o keia Aupuni i ka waiwai; Nolaila, E hooholoia."

                He mau pauku eono iloko o keia Kanawai, a ke oleloia nei iloko o ia mau pauku, e hiki no i ke Kuhina Kalaiaina, ke haawi aku i palapala ae, e puhi i ka Hanini, Rama, a wai ona e ae, i ka mea, a mau meu paha, nana i noi mai ia ia ; mamua ae o ka hoopukaia'na o ka palapala ae, e haawi mai i ke Kuhina i palapala hoopaa, e olelo ana, e hoike ae ua mea puhi wai ikaika la, i ke Kuhina, no ka nui o na wai ikaika ana i hana ai ; aole oia e kuai aku a oi i na galani he; aole hoi e kuai aku me kekahi mea e ae, aia wale no i ka mea i loaa ia ia ka palapala ae kuai kukaa a kuai liilii paha, a i kekahi mea paha e hooili ana ia wai ikaika mawaho o keia Aupuni. A e hakua i na olelo o ua palapala hoopaaia, alaila, e hoopaiia ka mea nana i hakiia. He dala, ke kumu kuai no ka palapala ae. Ma ka Pauku 5, ua oleloia he mau hoopai ma ka uku dala, a ma ka uku dala a me ka hoopaahao kekahi, no ka hewa puhi wai ikaika me ka loaa ole o ka palapala mamua, a me o ka lua o ia hewa ana.

                Ma na olelo ma ke poo o keia Kanawai, aole no i hoomaopopoia i ko oukou Komi te, i ke ano o ka pili ana o ke Kanawai o ko ke ao nei, a o ke Kanawai o ke Akua paha. ma ke puhi ana i na wai ikaika ; aole no hoi i maopopo ia makou, mahope iho o ka noonoo nui ana i ke Kumukanawai, i kahi e hiki ai ke manaoia ua ae ia ua like ka pono o ka puhi i na wai ikaika me na pono o ke ola, a me ka noho keakea ole ia mai. Aka, ke manao nei ko oukou Komite, ua hiki no i ka Aha Kiekie e noonoo a e hooholo no ka pono a me ka pono ole o keia meu, ke hapaiia; a nolaila, ke waiho noi makou ia kumu manao, a e noonoo wale no makou i ke ano maoli o ka Bila, me ke kuhikuhi no nae i kekahi mau hua helu i loaa ma ka Oihana Dute, e pili ana i ka nui o na wai ikaika, i imiia mauka nei.

                Malaila ua ikea, ua imiia iloko o koia Aupuni, ma ka M. H. 1961, 8,653 galani wai ikaika, a o ke dute i ohiia maluna o ia mau galani. $3 no ke galani hookahi, ua like ia me $35,956. A ke manao nei makou, o ka nui o na wai ikaika e waihoia nei ma na hale paapaa o ke Aupuni, ua like ia me na dala $ 14,000.

                Ma ka Bila e noonoo ia nei, aole no i kau ia i kekahi dute kuloko maluna o na wai i ikaika i hanaia a i imiia maloko o ke Aupuni; a ma ke kuai ana i na palapala ao wale no e loaa'i kekahi dala no ka waihona.    Aole makou i manao ua makemake ka poe nana i hoopuka i keia Bila, e hoomahuahua i ka inu ana o na wai ikaika iloko o keia Aupuni ; a ke lana noi ko makou manao, e emi ana ka inu ana o ia mau mea, oiai e emi nei na moku okohola ma na awa o keia Pae Aina.

                No ia mau hua helu a me na kumu e ae i hoikeia maluna ; nolaila, ke manao noi ke Komite, ina e hookiekie ia ka uku no ka palapala ae puhi wai ikaika, i mea e emi ole ai na loaa o ke Aupuni ; alaila, e lilo auanei ka Bila i mea ole ; no ka mea, he kumu ia e kiekie ai ke kumu kuai o koonei wai ikaika ke laweia'ku mawaho o keia Aupuni, mamua ae o ke kumukuai o ko na aina e ; a nolaila, e lilo olo ko onei.

                Eia wale no ke ano e ae e loaa'i i dala no ke Aupuni, mamuli o ke puhi ana i na wai ikaika ; i ke kau ana i na auhau maluna o kela a me keia galani i hanaia ; a ke manao nei ko oukou Komite, aole no e ohi ana ia auhau ina e hoopukaia na palapala ae no kela a me keia wahi, malalo o keia kanawai. ke olo e hooholoia he mau luna he nui wale nana e kiai a e ohi no ia auhau ; a o ka uku no ia mau luna, e like ana ia me ka puu dala okoa e loaa noi i ke Aupuni, mamuli o na wai ikaika.

                Ua oleloia e kekahi poo, ina e waiho mai ka mea puhi wai ikaika i ka palapala hoopaa, e hoohiki ana oia e hoike pololei i ka nui o na wai ikaika i hooliloia maloko o keia Aupuni ; alaila, e kau ia ka auhau no kela a me keia galani, oia hoi ke dute kuloko. I ko makou manao, o ka poe puhi rama, aole no i oi aku ko lakou hoopono mo ka pololei o ka hana, mamua ae o ka poe kalepa, a ina he pono kela manao iloko o ka Bila ; alaila, heaha la auanei ka hewa ke ae aku i ka poe kalepa e hoike ae i na waiwai a pau a lakou i lawe mai ai mai na aina e, a e uku hoi i ke dute iloko o ka waihona dala o ke Aupuni, a ina pela, e hoopau loa ia na lilo no na Luna Dute, na Kiai Awa, a me ka Oihana Dute. Aka, ke manao nei ke Komite, e poho auanei ke Aupuni ke hana pela ; no ka mea, ua kiekie ke dute, a ua nui na pilikia o ke Aupuni e noho nei, no ka uuku o ke dala.

                Eia hoi kekahi kumu e kue ai makou i keia Bila oo ka maopopo ole o ka pilikia e hooholoia'i. Ua nui na hana loaa e ae, e hiki ke hapai ia, e ka poe mea dala. me ka pilikia ole o ka lahui a me ka hoemi ole i na loaa o ke Aupuni. Ke olelo ia nei ka poe e kokua ana i keia Bila, ua mahuahua na mea i lilo i mea ole ma na aina o ka poe puhi Kopaa, he mau mea hoi e hoolilo ana i waiwai, ke hooholoia keia Bila. i ko makou manao, ina he oiaio ia olelo, alaila, ua noi muaia ka poe mahi ko i pono no lakou ; aka, ua ike lea kekahi poe o ko oukou Komi te, he makemake oleia keia pono e na Ona o kekahi maa aina mahi ko nui iloko o keia Aupuni.

                Eia wale no ke kumu hookahi i koe e paipaiia nei e ka poe i makemake i keia Bila, oia hoi no ka nui o ke Ki e ulu nei ma keia Pae Aina, a he mea waiwai ia ke aeia ke puhi na wai ikaika. Ke manao nei ko oukou Komi te, o keia kumu waiwai, o ke Ki, ua haanou wale ia. Ina e kukuluia he hale puhi rama, aole nae he hale nui, e pau koke ana ke Ki mai o a o, iloko o na mile e puni ana ua hale'la. He mau makahiki ka ulu ana o ke Ki, a oo, a he nui a kaumaha kona kino, kupono ole ke lawe ma kahi loihi.

                O ke kumu nui i loaa i ko oukou Komite, e hoole ai i ka hooholo ana o keia Bila, oia no ka ona, na hewa, na Karaima. a me ka