Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 48, 25 October 1862 — He Kanaka Hao. [ARTICLE]

He Kanaka Hao.

He Mai nona kekahi ulakau noi, im e huli holohok»oa aL I kekahi k, hek kekahi kaimka ooa iloko o ua uiulaaa nei i ks huli hoioholooa, aole nae i hoi iki mai. I kekmhi ia ae, hoouna ium aku ka Moi ehta kanaka e huii i ke kanaka mua; aole no hm lana i hqi hoo raai, oolaila, kaaoha ka Moi i ieooa poe uhai hoiohokwa e hoomakaakao no ka hele ana e huii i ko iakou poe i nalowale.

Mahoj>e ilio o ko lakou h.olo ;ma, o hk.iu moa i hoi hou m.ii. aolo no ho ilio Ihx>' k-.iln o lakou i hoi h«>u mai. A nuihoj** ih>». hmiho'nui» aol»' kekaln nioa c hoU* iloko o k i uiuiaau ; mai ia mnuawu ma«, ua meh&meh.i loa ua ululanu nei, o ka inoa ike \%-ak»ia u ka Aoko. a ine ka Puoo i ka lok' ae i kokuhi miinawu. lVla a haU kokahi mnnnwn loihi, hol»» inai l»e knnaka hahai holoholona no kahi o mai, a koi aku i ka Moi. ua makauknu o.n o heh? iloko o ua ululnau nei, ' Aole i ae »m kn Moi i kinohi, a maho{*», 01010 mai oi». Vn makan wnu, nole e oi aku »n« kou po* Imnikai mamun o kela po«*; eia kekahi. aolo |oe e hoi hou mai ana. M Aka, 01010 aku ko kanaka halmi hoionolonn ; " E a«n ana tv;iu »a mea, aole no \\*nu i ike i kn mnknu." i» manawn, hele aku ua knnnka nei iioko o ka uiulaau me ka iiio ana ; i kn >N*n i komo ttku ai iloko o ua uluianu nei, e ho!o mni nnn ho hoiohoiona hihiu, n hahai aku la kn ilio, nolo pnha i haia elua iwilei, haule un holohoiona nei iloko o ke Kiowni, a hoen ne nna he lima kanaka, mniioko ae o un Kiowai nei a hof>u i lea ilio a umeia iialo. I kn ike ana aku o ke kanaka hahni holoholona ia mea t hoi oia a ka hale, a lawe aku ekoiu kannka nana o ka ka \\*ui a maloo. I ka pau ana o ka wni, loaa ia lakou he kannka hihiu, ua like kn uinula o ke kino me ka jhao popopo, a ua hele ka lauoho a na kuli. I Nakiikii iho ia lakou nei a paa, a laweia i Ikahi o ke Alii; a kauoha ac ia oia e hanaia i Halehao, a kukuluia iloko o ka pa o kn Haie Alii; i na e wehe keknhi mea, he mako |ka hoopoi. Maliope iho o keia manawn, ho hiki i ke kanaka ke hele iloko o ua ululaau nei me ka piiikia ole. Hc keiki ka ke Alii ewaln maknhiki, o pnani ana oia iloko o ka pa ; ia ia e paani ana, kakaa' loa ka popo ana a komo iloko o ka Haiehao. Holo aku ia a noi aku i kn popo ana i ke kannkn paahao ;aka, olelo aku ua kaaaka nei, u Aia a wehe inai oe i kuu puka, alaiia au haawi aku." Olelo aku ke keiki, " Aole e hiki ia'a ke hana ia mea, un !pap-\ kuu makuakanc. ,, | I kekahi kakahiaka ae, hele hou aku no ua keiki nei e noi i ka popo ana. I ke kolu 0 ka In, hele ke Alii i ka huli holoholona ; n hele hou aku no ua keiki nei a nonoi aku i ka popo ana, a olelo aku, " Aohe a'a ki »• hemo ai ka puka." Olelo aku ua kanakn nei, 44 Aia malaio o ka uiuna o ko makuahi ne kahi i waiho ai, a he hiki no ia oe ke kii--1 na oe e makemake." Noiaila, hookuu ao la ua keiki nei i kona manao iloko o ka mnkani, a kii koke aku la ia i ke ki; a hemo ae la ka puka, a haawi mai la ke kannka i ka popo ana a hele koke aku. No keia me*. pihoihoi loa iho ia ke keiki, a kahea aku "Kannkn hihiu, mai haalele oe ia*u, o pepehiia auanei au !" Huli ae la ua kanaka nei, a hanwe ae la i ke keiki, a lawe pu ia ia iloko o ka uiuiuau. I ka hoi ana mai o ka Moi, ike iho la ia ua lilo ua kanaka nei, a ninau nku i kn wahine. fa inanawa, kahea ae la ka mnku ihine i kc keiki; aka, aohe ona o mai, a kenn ae la ke Aiii i na kanaka e heie e huli ia ia, a hoi mai Inkou, aoie nae i ioaa. I ka hiki ana aku o ua kanaka nei i ko kula ona, hookuu iho la »a i ke keiki iialo, a oielo aku, " Aoie oe e ike hou anm i kou mau makoa ; nolaiia, ua aioha au ia oe. (nn oe e hoolohe i ka'u oleio, alaiki, e malama pono ia aoa oe; no ka mea, he nui loa kou «aiwai a me ke dala, o ka oiaio, ua oi aku mamua o na mea a pnu ma k& honua." Ia po, moe iho la ke keiki iluna o ka mauu, a i ke kakahiaka aoa ae, lawe ua kanaka nei ia la a ke Kiowai, olek» nku. " Ke ike nei oe i keia wai gula, ua like ke aiai me ke aniani; maanei oe e noao ai, e kiai o hauie ke« kahi mea iloko, o haumia auaneL lna akiahi a pau loa wau e befe mai ai e oana i kou malama pooo i ka'u kaooha." Noho iko la ua keiki nei ma kae o ke Kiowai; a lroiit> 4 eha kM iho ana ka lima ooa, a hookomo koke iho la ia īloko o ua wai nei e hoomaaiili ai Aka, huki koke mai ia oia i ka lima ooa; Auwe! ua puni loa i ke gula,o kooa luhi a pau loa, aoie e biki ia ia ke hoioi hoa ae. I ke ahiaku, heie mai ua ; Kanaka Hao nei, a nana iho la » ke keiki, a ninau aku. 44 Heaha ka mea i ieohia ihu nei i kuu wai P* 44 Aok l aoie l V * pela aku '

ke keiki, a hona ae b i ka lima ona ma ke kua. i ike oleia ioai ni. Aka, OHO aka oua K:<naka Hao rvei, ** Ua hookomo oe i ko lima iiokoo ka wai, i keia manawa,* hookuu ana ati ia h<>wa ou, a e malamapono oe. M la kakahiaka ae, hoi no keia ma kona wahi; nka hoi, aole nae i liuiin iho ko ianei uoho ana. hui ho«i no ka manamana lima ona, a kau ap la ia i ke poo ona, a haule iho ia Jiookahi lauoho iloko o ka wai. Hopu iho oia a huki ae, ia niaqawa, hoi hou mai o ua Kanaka Hao nei, ua akaka no ia ia kahewa o kp keiki. 44 Ua haule kekahi lauoho ou iloko o ka wai," pela aku o ua Kanaka Hao, •• aka, e nana hou ana no wau i keia hewa ou, a ina e hewa hou, aiaila, ua haumia ka wni, pau kou noho ana me a'u." I ke koiu o ke kakahiaka, kiai hou no ua keiki nei, aole no hoi ona noho a hoonioni iki i kona lima, me ia hai no. !Vo ka lohi ioa o ka la, nolaila, nana oia i ke aka ona lioko o ka wai; ia ia i kulou ai e nana, puiu ka iauoho ona a pau loa ika wai. Ala koke ao la oia me ka wikiwiki loa; aka, ua lilo ae la ka lauoho i gula maikai loa. Na oukou no e noonoo ka nui loa o kona makau, a wehe ae la oia i ka hainaka ona a puolo i ka Inuoho, i ike oieia mai ai ka lauoho. Aka, hoi koke mai o ua Kanaka Hao, a kenaaku, ,l K welie oe i ko hainaka!" no ka mea, ua ike e no oia i ka mea i loohia i ke keiki. Olelo aku ua kanaka nei, " Aole ou hoolohe, a nolaila, aole oe e noho ianei. E hele oe ina ka honua, a e ike oe i ke ano o ka īlihune ; a no ka hewa ole o kou puuwai, nolaila, e kokua ana no wau ia oe. Eia ka'u mea e haawi aku ia oe, i na e loaa ia oe ka pilikia, e hele mai oe a loko o keia ululaau, a kahea oe i ko'u inoa, alaila, hele inai au e kokua ia oe." Uia ke kumu i haalele ai o ke Alii opio i ua ululaau nei, a hele aku la oia iluna o na alanui awaawa he nui wale, a hiki i kona manawa i hiki aku ai i kekahi Kaona nui. iluli iho la oia ilaila i hana nana; aka, aole nae i loaa, no ka mea, aole ana hana i makaukau ; a inahope, hele oia i ka Hale o ke Alii e noi ai i hana. Aohe akaka ina kauwa o ka Hale Alii kahi kaawale, e hiki ai ia ia ke hoopiha; a no kona ano maikai maoli, nolaila, aua aku lakou e noho. Ma ia hope koke iho, lawe ke Kuke ia ia iloko o kana oihann, o ka halihali wai a ine ka wahie. I kekahi la nae, hoounaia ua keiki nei j v lawe iie pa mea ai no ka papakaukau aiii, j u no kona inakemake ole e ikeia kona lauoho gula, nolaila, komo aku oia me kona papale ike poo. Olelo aku ka Moi, "Ina oe e hele mai i ka papakaukau alii nei, alaiia, | 0 wehe oe i kou papale." Pane aku ua Alii j opio nei t " E kuu Moi, aole e hiki ia'u ke j w<*he i ko'u papale, no ka mea, ho mai ino ko kuu poo." j No ia mea, kauoha mai ka Moi i ke Kuke e hele aku, a huhu nku no ka lawe ana j keia keiki iloko o kana hana, a kauoha aku ka Moi e kipaku. No ke aloha oke Kuke 1 keia keikj puamana, nolaila, kukaiia me ke keiki ake kanaka kanu pua. I kekahi ln, ia ia e hana hookahi ana iloko o ka pa mea kanu, \yehe ae Ui oia i ka papale ona e hooluolu i ka wela o ke poo, a pa pono iho la ka la ihjna o ka lauoho, hele ka hulali a loko o ke aniani o ke kaikamahine a ka Moi. j Leie ae la ua kaikamahine nei e nana, heaha la keia mea kamahao, a ike aku la oia i ke keiki ke kanu pua, a kahea aku e lnwe mai i pua nana. Hele aku la keia e ako pua a lawe aku ; ia ia e lawe aku ana, I halawai laua me ke kanaka kanu pua, ka | mea naija i olelo aku ; 44 Pehea la oe e lawe nei i na pua ike kaikamahine a ke Alii, e hoi hou oe a lawe mai ina na puu maikai ioa,'' Ulelo aku keia ; "He mau ke ala o I ka pua ulu wate, a he makemakeia no keia ; pua." Alaiia, hele loa aku la keia a hiki i | ka lumi o ua kaikamahine nei, a olelo mai j kela ia ia, " E wehe oe i kou papale, aole j he pono ia oe ke komo mai me kou papaie."; Olelo aku ua keiki nei, " Aole e hiki ia ia j ke wehe, no ka pupuka loa o ke poo ke nana ! nku," Aka, hopu mai la ke kaikamahine a ke Alii, a kaili aku ī kona papale, a kuuwelu iho la ka lauoho gula ona i ka makani. Mai hoio no ua keiki nei, o ka pau e ana i ke kaikamahine a ka Moi, a haawi aku i ke dala a piha ka poholima o ua keiki nei. Ia manawa, hoi aku la ua keiki nei a hiki i ka hale, a haawi aku oia i ke dala i ke kanaka kanu pya, a oleio aku, e haawi i na keiki ana i mea paani, no ka mea, aohe ona makemake ike dala. la kakahiaka ae, kahea hou aku i\o ua kaikamahine nei, e lawe hou mai i pua nana; a i kona mauawa i ko- j mo aku ai, hoao hou mai la no ua kaikama-1 hine nei e kaiii i ka papale wui; aka, ua paa i 100 ia ia i koia manawa me na liina ona a | elua. A haawi hou aku no ua kaikaniahine : nei ike daia; aka, aoie nae he malama iki! o ke keiki ia mea, a lawe hou aku ia no ia a haawi i na keiki a ke kanaka kanu pua i: mea paani. Jke kolu oka la, ua like pu \ ioa no me keia; aohe he ioaa ike kaikama- 1 hiae a ke Alii kona papale, aole no hoi oia l nei malama i kana dala. I Aole i loihi loa mahope iho o keia mana- ( wa, hukiia ka aina e ke kaua, a houiuulu | ae la ke Alii i ko<u poe kanaka a paa loa, e; kue aku ina enemi. Noooi aku k» keiki a i ke kanaka kanu pua i lio ooua, me ka oleb | iho ua nui no ia, a ua makaukau no e lawa i v i kona wahi ma ke kaua. Akaaka mai lai :

na mea a pau ia ianei, a olelo aku, •' I ko īmakou manawu e hele ai, e malama oe ia oe iho.* ! I ko kkou manawa i bele aku ai, hele koke aku la keia iloko o ka haie lio. a loaa ia ia he lio oopa, ua huikau na wawae. £e ae la keia iluna o ka iio, a holo aku la iloko o jua.ululaau nei;a i kona wa i hiki aku ai plaila, a kahea aku ia, "Kanaka Hao! Ka|naka Hao !! M me ka leo nui, a no ka nui loa 'o ka leo, wawalo ka nahelehele. Ia mana- | wa no. hiki mai o ua Kanaka Hao, a ninau jaka, " Heah| kou makemake ?" M He make- | make au i lio ikaika, no ka mea, e hele ana ! wau i ke kaua/' pela aku ke keiki. "E ioaa iana ia mea ia oe, a oi aku mamua o kou 'makemake." Aholoakulaua kanaka nei liloko o ka ululaau, a hoea mai ana he keiki me ka lio maikai loa. A mahope o ua lio nei e hele mai ana he poe koa, ua komoia i ke kapa hao, me na pahi e hulali ana i ka la. Haawi aku la ua keiki nei i kona lio i ke kahu lio, a ee ae la i ka lio i laweia mai ai nona, a holo aku la mamua o na koa ona. la manawa, i kona hiki ana aku i ke kahua kaua, loaa iho la ia ia ua pau ka hapa nui o ko ke Alii poe koa i ka make, a o ke | koena, ua kokoke loa e hee. Nolaila, lele koke oku la ua keiki nei me nakoa hao.ona, e like me ka hua hekili, a ooki 'aku i na mea ja pau i kue mai ia lakou. Hul» ae la ka |enemi a hee aku ; aka, hahai aku la ua kei- ! ki nei, a ooki i na pio a pau loa, nolaila, nole he kanaka i koe iho. Aole hoi oia i alakai i na koa ona imua o ka Moi, aka, hoihoi no keia iloko o ka ululaau, a kahea aku i ke Kanaka Hao. Ninau aku ua kanaka nei, 41 Heaha kou makemake i keia manawa ?" " E hoihoi aku oe i ko lio, a me ou mau kanaka, a e haawi mai oe i ko'u lio." Ua hanaia keia mau mea a pau e like me kona makemake, a hoi aku ia me kahi lio oopa ona. I ka hiki ana aku o ka Moi, hele mai ke kaikamahine ana e mahalo aku i kona lanakila ana. Olelo aku ka Moi, i hee ke kaua i kekahi keiki me kona poe k'oa i hele aku e kokua ia lakou. A ninau aku ke kaikamahine, owai ia; Olelo aku ka Moi, aole ia i ike, ua hahai kela i ka enemi, aole nae i hoi hou mai. Mahope iho, ninau ke kaiknmahine a ka Moi i ke kanaka kanu pua no ke keiki ana; akaaka iho la kela a olelo mai, "O ka hoi ana mai nei no ia maluna o ka lio oopa ona ;" a akaaka mai la na mea a pau ia ia. Ninau mai la lakou, i ke opu hea la ia kahi i pee ui ; a pane aku keia, " Ua hana au i ka m ?a pono loa ia'u, i na aole a'u, i na ua poino oukou." No keia olelo, henehene loa ia mai la oia. Ua hala kekahi manawa mahope mai o keia, olelo aku ka Moi i ke kaikamahine ana, " E hana ana a'u i lealea, a hala na la ekolu, a e hoolei oe iluna i ohia gula, malie o hele mai ua koa aia." I ka manawa i kukalaia'i o ka hana lealea, hele ua keiki nei iloko o ka„ ululaau, a kahea i ke Kanaka Hao. Ninau mai ua kanaka ala, " Heaha kou makemake ?" " Makemake a'u e loaa ka ohia gula !" " Ua like pu ia me he mea la ua loaa ia oe, pela aku ua Kanaka Hao nei; aka, i kapa kila ulaikla kou e hele ai, a i lio hulu hauliuli kou e hele ai." I ka hiki ana mai o ka la i oleloia ai, hele aku la keia a ku ma kona wahi, me na naika e ae (Knight,) me kona ike oleia mai no nae. Ia manawa, heie mai la ke kaikamahme a ka Moi a hoolei ae i ka ohia gula iluna, a paa ae la i ka naika me ke kapa ulaula, a holo koke aku la i ka loaa ana. I ka lua o ka la, he naika keokeo ia, a he ahinahina ka lio; a loaa hou no ia ia ka ohia. Aka, ua huhu ka Moi no ko iala holo ana me ka ohia; nolaila, olelo ae ai, " Aole he pono o ia, e hele mai oia imua o'u a hai mai i kona inoa ia'u." Alaila, kauoha ae la ke Alii, i na aoie e hoi mai ka naika i loaa ai ka ohia i kekahi la ae, alaila, e hele kekahi e huh a loaa; a i hoi ole mai oia me ka oluolu, alaila, e okiokiia a liilii. I ke kolu o ka ia, loaa mai la ia ia he kapa kila eleele, a me ka lio eleele, a loaa hou no ia ia ka ohia i ka wa i hooieiia'i. Ii ia i holo ai : hahai aku la na kanaka 0 ka Moi ia ia, a hookahi o lakou mea i ko> koke loa aku, a moku ua keiki nei i kana pahi. Aka, aole nae i loaa aku ; a no ka ikaika loa o ka lele ana o ka lio, haule iho la kona papale, a ikeia kona lauoho gula. A nolaila, hoi mai ka poe i hahai i ua keiki nei, a hai aku i ka Moi. I kekahi la ae, ninau ke kaikamahine a ka Moi i ke kanaka mahiai i ke keiki ana; a oleio mai kela, •' Aia no iloko o ka pa mea kanu kahi i hana ai." A hai aku la oia, i ka hoihoi ana aku o ua keiki nei, i na ohia 1 loaa'i ia ia i mea paani na na keiki ana. I ka lohe ana o ka Moi i keia olelo, kauoha aku la oia e laweia mai ua keiki nei imua ona; a hele aku la no hoi ua keiki nei me ka papale no i ke poo. Aka, hele aku la ke Alii wahine opio a wehe ae la i ka papale, a kuuweiu iho Wkalauoho guht o ua keiki nei, a no ka ui loa no kekahi ona, nolaiki, ua hikilele na ineaapau. "O oe no anei ka naika i hele mai ai i na la leaiea, me v.& kapa ano e, a lilo ai na ohia gula ekolu !" pela aku ka MoL Olelo aku keia, " Ae! a eta no ua mau ohia ala ; a unuhi ae la keia i ua mau ohia nei a haawi aku i ka Moi.! Olelo hou aku no keia, " Ina he makemakej kou e hoike aku au i kekahi mea e ae. alaila, e hoike aku aa ia oe i kuu moku ana i o u

„mau kanaka i hou ai ia'u i ka pahi i kuu wa -e holo ana; a owaa no ka oaika ieo ai ke kaua nou maluna o kou poe enemi." Ia maoawa, pane aku ka Moi ia ia, ** Ina j he hiki ia oe ke hana no ia inau mea. alaila, aole oe he keiki na ke kanaka kanu pua, ': wahi aka Moi; u E hai mai oe, a owai kou makuakane?" Hai aku la ua keiki nei, "O ko'u maknakane ka Moi kaulana; a oke gula he mea oie ia ia'u.** "Ke ae nei au, ua au ia oe; heaha ka'u mea e hana ai i | hoike aku ;" pela aku ka Moi. " Ae, inaoe j i e haawi mai i ko kaikamahine i wahine na*u, M ! pela aku keia. No ia mea, akaaka ae ki ke < j Alii wahine opio, a olelo ae. " Aole no ona ilauwiii mai; aka, aole au e kala i ike ai, j aole ia he keiki na ke kauaka kanu pua," j !ma keia mau olelo hele aku la oia a honi. j } A mamuli, hanaia ka ahaaina no ka mare \ |ana, a hele mai la ka makuakane, a me ka ; j makuahine oua keiki nei ilaila; aka, aole j ! nae laua i manao ke ola nei no ke keiki. la! |lakou e ahaaina ana, lohe aku la lakou i ke j | kani o na mea kani, a hemo inai la ka puka, j !a komo aku he Moi haaheo loa. Hele aku ! la ia ake Alii opio, apo aku a olelo&ku,; " Owau o Kanaka Hao, au i hoopakele ai mai kona ano hihiu; o ko'u mau waiwai a pau loa, mai keia manawa aku e lilo nou." J. W. j