Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 52, 22 November 1862 — Page 1

KA

NUPEPA KUOKOA:

Ke Kilohana Pookela no ka Lahui Hawaii.

BUKE I.  HONOLULU, NOVEMABA 22, 1862.  HELU 52.

 

He mele.

Haluapo Wailuku i ka makani,

Hiki au ola kula me Hanamauu,

Hopu keole i ka luna o Halaahui,

Hui e, hui la,

Huehakau au hono ua malie,

Me he kuku upena luelue la kahului,

Me he hano malolo la i kai,

I paia mai e Hamakualoa,

I kapekuia e puukoae i kai,

Heuiha loko ka i-a iki mawaena

Ua he—i, hei iho la i ka makau kilioo—pu,

 

He oopu hoopaio hookolohe,

E hoonalulu ana i ka makani nui,

I mohai mai ka inaina o ke ae,

Halakau ka malie a haiku,

Alaila kuu ka luhi o ka makani,

Moe iho la i ka po a ao hele,

Hele hoikua hoihope i Wailuku,

Nana aku o ka pae a ka hoolua,

E hehu mai ana ka ua me ka makani,

E eku mai ana i ke kai a lele iluna,

Lele la, lele la, lele ae la ka huna ke kai ua pu-lu.

Pulu iho la ke kahao niua kekei—i,

Mai kii oe i ke hoa ua kaawale,

Ua haawia ua lilo ia ia'la.

 

He iini aloha keia no Kaaua.

He iini he aloha nui,

Nou no e Kaaua,

Ua hala e aku oe,

Kauhina mai a ka po.

 

Noho iho nei makou,

Na kini ou a pau,

Me ka u me ka minamina,

I kou pala mimo ana.

 

Ua lawe ia aku oe,

E ka mea Kiekie loa,

E noho me Iesu,

I kona Paredaiso.

 

Ua pa-tausani ia,

Ke aloha no Kaaua,

I hookiekie ia,

A hiki i ka miliona

 

Auwe kuu wahine,

Kuu hoa pupuu anu,

O ka aina mauna,

O ka uka i Olaa.

 

Laahia mai makou,

I ka nui o ke aloha,

Aloha kuu hoa pili,

Kuu hoa au o ke kai.

 

Ke piliiwi nei au,

I ka hana a ke aloha,

Oiai i kaawale aku,

O ka pili a maua.

 

O oe no ko'u laki,

O ke kikina mamua,

I keia kikina,

E pa ka laki ana au.   J. W. KIPI.

 

KA MOOLELO

—O—

KE KAUA NUI WELIWELI

—MA—

ANATIETAMA.

                MAI KA HOOMAKA ANA O KE kaua nui ma Amerika Huipu ia, a hiki i ka wa i hooukaia'i ke kaua aiwaiwa o ka weliweli ma Anatietama, akahi no a lilo holookoa ia Gen. G. B. Makalelana ka hooponopono o ke kaua ; mamua iho nei, ua lilo na mea a pau ana i manao ai e hana i mea ole, no ka lili a me ka hookeke o na Kuhina o ke Aupuni, a no ka nui loa hoi o ko lakou koi, nolaila, ua huli pu aku ka Peresidena me lakou. Oia no ke kumu i hoi hope hou ai o ka puali koa i hele ai mamua'ku nei i Rikemona e kaua'i. A i kona hoi ana mai no mailaila mai, ua hoomakaia na koa malalo iho ona e lawe

liiliiia'ku, i kela a me keia Generala; a ua hoomaka mai no hoi ka emi ana o kona mau koa, a hiki i ka wa o ka uuku loa ana.

 

E hana ana i Hale no na koa.

                O ke ano o ke Kii i hoikeia maluna nei, oia no na Koa o na puali Kaua e hana ana i na Hale noloko ae o na pauku laau, a mawaho iho ka lole. O na Hale kupono ia no ka wa anu. Ke ike ae la no kakou i ka ua e hiolo ana iluna o na Koa nana e halihali nei i na laau; a pela iho la no ke ano mau o ko na Koa hoomanawanui ana, iloko o na au inea o ka wa Kaua.

 

A pela iho la kona noho ana a hiki i ka wa a na kipi i hoomaka mai nei e komo i ka mokuaina o Marilana, ma ia manawa, ua ikeia ka pilikia nui e hooweliweli ana i ka mokuaina o Marilana, a e hooweliweli pu mai ana hoi i ke Kulanakauhale Alii o Amerika Huipuia ; ia wa ua komo ka pihoihoi iloko o ka Peresidena, a me na Luna Aupuni no hoi me ka ninau o lakou ia lakou iho i ka mea kupono ke kohoia i Luna nana e alakai i na koa, i pale aku ai i ka enemi nana ke Aupuni e hooweliweli ana.

                Ua noonoo nui ka Peresidena i ka mea pono, a koho oia ia Geo. B. Makalelana, a ua hele kino aku oia, a ua hai aku hoi ia mea ia ia. Ae mai no o Makalelana i ka lilo i Alii no na koa, a e kipaku aku hoi i na kipi nana e hooweliweli mai ana i ke Aupuni ; aka, ua hai aku oia i ka Peresidena, aia a ae mua mai oia i ka lilo holookoa o na hana a pau o ke kaua ia ia, me ka haalele hoi o ka Aha Kuhina, i ka hoomau ana i ka manao na lakou e kuhikuhi mai i ke ano o ke kaua ana, e like me na kaua ana o ka wa i kaahope ae nei. Ua ae mai no o Linekona ia mea, a ua hoomaka koke aku o Gen. Makalelana e hooponopono i ke kaua, me ka hoomakaukau hoi e kipaku aku i na kipi, nana e hooweliweli mui ana ke Aupuni, a malalo hoi o kona kuhikuhi ana, a me kona alakai ana, i lanakila'i na koa aupuni ma ke kaua nui weliweli ma Anatietama.

                Ma ka Poakahi, i ka auina la paha, hoomaka mai na koa kipi a pau e hoohui ia lakou iho, mai na wahi a pau — mai Hagatauna, Kuahiwi Hema, a me Bakavili — me ke kaua liilii no hoi mai ia manawa mai a hiki i ka po a me ke awakea o ka Poalua, aia hoi ua pau loa ae la na kipi a pau ma Sapabuga (Sharpsburg,) ma ka Hikina iki ae ia wahi o ka muliwai o Anatietama, a penei no hoi ke kulana o na aoao a elua, i ke awakea o ka la 16 o Sepatemaba i hala iho nei.

                Ma ke awakea o ka Poalua, ua ku ae na koa aupuni a pau no ke kaua, a ua olioli no hoi na koa, i ke ku ana mai o ka enemi e kaua; no ka mea, aohe wahi ino ma ia wahi, he aina malaelae wale no, i puni i ke kaawale a me ka nele hoi i na wahi e pee ai, aole no hoi he mau lua e hiki ai i na kipi ke pee iho, a aohe no hoi he mau pakaua a lakou i hana'i iloko o na ululaau. Aka, he kaua wale no i ke akea, a he halawai hoi he maka he maka me ka enemi. Ua kukuluia ka puali koa kipi ma ka aoao Hikina o ka Anatietama, a he kulana maikai no hoi no ke kaua mai, a me ke pale mai paha ; a nolaila, ua maikai loa kahi a na kipi i hoomoana'i. O ka hana mua a ka aoao Akau, o ka imi i kahi e maikai ai o ko lakou kulana. Ma kela aoao mai no nae o ka muliwai, he ikea maopopoia'ku no na koa kipi, a ina mai kahi kiekie e nana aku ai, alaila, he ikea aku no ua koa kipi he nui wale ma na alu, a me na awaawa mahope aku o ka muliwai ; pela a hala kekahi mau mile.

                Mai ia wa mai a hiki i ka hora 2 o ka auina la, aia hoi ua ku malie loa na puali koa. O ka poe pukuniahi malalo o na Olelo e, e noho malie ana lakou, a o na papa koa pu kaupoohiwi no hoi, e hoomaha malie ana lakou malalo o kekahi pali, kahi a na pukaua o ke aupuni e ku ana. Oia noho malie ana, oia no ka pohu i hiki mai mamua o ka hiki ana mai o ke kikiao makani. Ua hiki ae no ka Alihikaua Makalelana i ka wa kakahiaka nui oia la, a nana no i hooponopono ponoi i na koa, i hiki ai ia ia ke olelo me ka maopopo, e lanakila io ana no kona mau koa ; a e kauoha ana no hoi i na alii koa, a e hoonoho ana i na papa koa ma o a maanei hoi.

HOOMAKAIA KA HOOUKA E NA PU PAROTA.

                I ka hala ana ae no o ka hora elua, o ka wa iho la no ia i hoomaka'i ke kiia ana o na pu Parota, a ua holo no ka hana ia mau pu, a o na poka no a pau i kiia'ku, ua komo aku iloko o na puali koa kipi, me ka ahai aku i ka make nui iwaena oia poe, pela ka mea i ikeia mahope iho o ke kaua ana ; no ka mea, ua ku mai no na kipi me ka manoanoa no. Mahope iho o ke kiia ana o keia pu a liuliu iki, aia hoi ua hoonee houia'e ka puali koa, i ka poe ike ole, ua hiki ole ia lakou ke manao ae i ke kumu o keia nee hou ana o na koa ; eia ka e hoihoi ana i na koa ma kela aoao o ka muliwai Anatietama, ka aoao a na kipi e noho mai ana. Ua kaa loa aku ka puali koa a Gen. Hooker (Huka) imua, he ekolu mile paha, a hiki aku hoi i kahi i kapaia o Kele Foda. A ua hoouna kokeia no hoi ma kala kapa o ka muliwai kekahi mau koa kuikawa malalo o Brig. Gen. Meade, o kekahi papa koa o Peneselevenia, a malalo hoi o ka malu o na pu a ia poe i hiki ai na koa a pau o Gen. Hooker, ma kela aoao o ka muliwai kahi a na koa kipi i hoomoana'i; a aole no hoi i liuliu hiki na koa o Hooker ma kela aoao o ka muliwai.

                Ua halawai nae ua mau koa aupuni nei me na poka i kiia e kekahi mau pukuniahi a na kipi, a i waihoia hoi ma kekahi wahi kiekiena. Aka, ua pomaikai ka akau no ke akamai ole o ka poe nana e lawelawe ana ia mau pu, ina aole ka hawawa oia poe, ina la ua make nui ka puali koa o Gen. Hooker ; aka, no ka nui loa no o ka hawawa oia poe, nolaila, o ka poino ma ia wahi ua uuku loa no, no ka mea, ina e ki mai na kipi i ua mau koa nei, alaila, ua hala loa ae la no ka poka maluna, aohe no launa iki iho i na koa aupuni. Aole no hoi i liuliu iho, aia hoi ua pau ke kaua ana mai o ua mau pu la, aka, no ko lakou la eleu mau no, a me ka nele loa hoi o Gen. Hooker i ka pu nui ole, nolaila, ua hele aku no na koa ma ua wahi nei me ka lawe pu no nae hoi i na pu kuniahi, a me na lako kaua no hoi a lakou a pau. O na poe koa kaua liilii o ka Hema, ua hoi hope aku a hiki i ka wa i hui ai me ka puali koa nui, ia wa no hoi pau loa mai ko Gen. Hooker mau koa ma ia aoao o ka muliwai, a ua kukuluia no hoi. Ia wa no e kii holookoa mai ana no na puali koa kipi e hoouka i ka poe koa ma-lalo o Gen. Hooker, a ua weliweli no keia hoouku ana, a ma ia minute no hoi ua anoninoni ka hiki ke hai ae i ka mea e lanakila ana, no ka mea, ua like a like no ka hoouka me ka hoopapau o na aoao a elua, a ua aneane no hoi e emi hope ka puali koa o ka akau malalo o Gen. Huka, aka, no kona hooikaika nui no me ke koi ikaika i kona poe koa e kupaa, nolaila, ua lilo ia lakou ke kulana a me kahi hoi i makemake nui ia, a ua emi hope aka hoi na koa o ka Hema. No ke akamai wale no o Gen. Huka ke kumu i lanakila'i o na koa aupuni i ka au ana ai i ka muliwai ; a ma ia mea no hoi ua hiki ke ike maopopoia ke akamai a me ka noiau ona, a me ke kupono hoi ona i kahi ana e noho nei. Mai ia wa ka hoomaka ana mai o ke kaua ma Anatietama. Mai ia wa mai a hiki i ka napoo ana o ka la ua hoouka aku na koa, a o na iniha o ka aina i noho ia e na kipi i lilo mai ai i ka akau, me ke kaua ikaika wale no hoi i lilo mai ai.

KA HIKI ANA NA KELA KAPA O KA MULIWAI.

            E hiki ke hoomaopopoia no ke akamai wale no o Gen. Huka, me kona hiki ana ma kela kapa o ka muliwai ke kumu oke pani paaia'na o na kipi, a nolaila, na hiki ole ia lakou ke emi hope aku ma Wiliamapota, a no ia mea no hoi ke kumu o ka emi loa ana'ku o na puali koa kipi ma ka Hema Komohana o ke kahua kaua. Ma ka auina la ua kauohaia ko Gen. Burnside puali, e hele a hiki i ka muliwai, a ae aku ma kela aoao, i kahi makai iki aku o kahi a Gen. Huka i ae ai, he ekolu paha mile makai aku o ia wahi ; o ke kumu o ke kauoha ana pela, oia no i hiki ai ke hoopio aku i kekahi alahaka pohaku, i wahi e hiki ai ke lawe ae i na mea kaua a pau ma ia aoao o ka muliwai, ke makemakeia mai pela. Ua paa nae ua alahaka nei i na kipi, a ua nui no hoi na pu kaumaha i waihoia malaila, i hiki ai ke pale ae i na koa aupuni i ka hele aku ma kela aoao o ka muliwai. A ma ia hana ana no hoi, e hoomaka'uka'u ia'i ka aono Akau o ka puali koa kipi, e like me ka aoao Hema i hoomaka'uka'u ia e ko Gen. Huka puali kipi, a oia kauoha no hoi ua hanaia me ka hikiwawe nui. Ma ia ahiahi no, i ka wa liula, ua hiki o Gen. Burnside ma ua wahi la, a ma ke kakahiaka'e ua hoouka oia me na koa kipi, a ua pio ia ia ua alahaka nei, a malaila no hoi kahi i hanaia'i o kekahi hana koa loa e kekahi haole i noho mua ma Honolulu nei, i noho Kahunalapaau ai no kekahi o na mokupuni Lepo Manu, o Kauka Griswold kona inoa, o Nu Ladana kona wahi i hanau ai, a o kona home no hoi ia. Akahi ae nei paha makahiki o kona hoi ana'ku nei maianei aku. Ua komo oia iloko o ka puali kaua, a no kona ikeia'na he kanaka eleu, a akamai no hoi, nolaila, ua hooliloia oia i Kapena no kekahi papakoa ma ka mahele o Gen. Burnside. Penei ke koa o kana mea i hana'i : Kauoha mai ia o Gen. Burnside i ka papakoa malalo o ua Kapena Griswold nei, e kii a e lawe i ke alahaka pohaku i haiia'e nei maluna ; a ua hele koke no ia, a ua hoouka'ku hoi i ka enemi, aka, ua hiki ole ia ia ke hoopio aku i na kipi ma ia wahi, no ka mea, ua paa pono ua alahaka nei, i na pu kaumaha nui a na kipi. No ia mea, ua imi oia i kahi e hiki ai ma kela aoao o ka muliwai, a ua hooholo koke oia e a-u oo ma ka wai, a kau ma kela kapa; aka, i ka hiki ana nae i ke kae o ka muliwai, ua maka'u na koa i ka a-u ma kela kapa o ka muliwai, a nolaila, hoole lakou i ka a-u a hiki ma kela kapa. Ia wa koke no o kona a-u aku la no ia, a hiki ma kela kapa, a kahea mai la i kona mau koa, " E na keiki a'u e hele mai." I ka puka ana mai o ia leo, ua like me he uila'la iloko o ka naau o na kanaka malalo ona, no ka mea, i ko lakou lohe ana no ia mea, o ka wa iho la no ia a lakou i a-u ai a pau ma kela kapa, oiai nae e hiolo ana na poka a na koa kipi iloko o ka wai me he la he hua hekili ; a iloko o ia mau poka e haule ana, ua loaa koke ia ia ka make, no ka mea, ua kuia mai la ua Kapena Griswold nei i ka poka, a ia ia e hina iho ana, hopuia mai la oia e ke Ka uka o kona puali a laweia'ku la o ia e malama, aka, ua hiki ole no nae ia ia ke ola. Hele mai la o Gen. Burnside ia minute koke no a hopu mai la i kona lima, alaila, pane aku la ua Kapena nei ia Gen. Burnside, penei: "Ua ike oe e ke Generala, i ko'u wa i komo ai i koa, ua hai aku au ia oe, aole o'u maka'u i ka make ke hiki mai ko'u manawa, a e hai aku oe i kuu makuahine mai uwe mai no'u, no ka mea, ua haaheo au i ka make ana no ko'u aina." O kana mau huaolelo hope loa ia, a make aku oia.

                No kona make ana, nolaila, ua pii paha ka wela iloko o ua koa ona ; nolaila, ua lele aku lakou maluna o na koa kipi e noho ana ma ke alahaka, a ua hoopio aku hoi ia wahi a ua hee aku no hoi lakou. He nui loa ke alohaia o keia keiki opiopio i kona make ana, no ka mea, ina paha oia e ola, ina la ua hiki oia i ka panepoo o kahi hanohano. Ia kau ana o na koa aupuni malalo o ua Kapena nei i make ai ma kela kapa, o ka wa no ia i hoopuehuia'i o na koa kipi nana e malama ana i ke alahaka pohaku i olelo mua ia ae nei maluna, a ia lilo ana no hoi, ua kukuluia na pukuniahi malaila, a ua nui ka ikaika a me ka pomaikai i loaa i ke Aupuni ma ia lilo ana o ke alahaka i ka puali o Generala Burnisde.

                I ka po o ka Poalua, ua hele aku ma kela kapa o ka muliwai na puali koa o Generala Banks, (o Gen. Mansfield ka Luna, a ia kakahiaka ae no, ua make oia) a me Generala Franklin, a me elua mahele hoi no ka Gen. Sumner puali, a o ka French a me Sedgwick, hoi kekahi i hele aku ma ia kapa o ka muliwai, i mea nana e kokua ia Gen. Huka. a penei no ke kukulu ana o na papa no ka hoouka ana. O Gen. Huka ma ka Akau, o Gen. Sumner ma ka laina e holo pololei ana mai ka Akau a i ka Hema. A o na koa hoi o Gen. Franklin, ua kukuluia i poe kuikawa, mahope mai o ka poe koa a Gen. Huka. Ma ke kakahiaka o ka Poakolu, ua hele pau loa ka puali koa a Gen. Sumner ma kela aoao o ka muliwai, a ua hooloihiia'ku ka laina o na koa; ua hiki no i ke awakea na koa o Gen. Fitz John Porter, Morell, a me Couch ; aka, aole no i komo i ke kaua. Ua holo no na mea i hainaia ma ka Poalua, e like no me ka mea i manao mua ia. A i ka wa i pau ai o ke kipu ana o na aoao hoouka, ua moe iho na aoao kaua, me ke kokoke loa no, a no ka pili loa, nolaila, ua pio he eono koa kiai o na palena mawaho loa o ka puali koa kipi. He mea no hoi i hoomaopopoia e kaua ana i ka wa kakahiakanui o ia la ae. Aole no i nui ka poino o na aoao a elua, me he mea la o na kaua o ka Poalua, he mea lealea wale no, aole he hana io. A pane ae ia no Gen. Huka, " Ua pau ka kakou hana i keia po; aka, apopo kakou hoouka i ke kaua, nana e hoike mai i ka hooholo no keia Aupuni." Mahope iki iho no nae o ka pau ana o ke kani ana o na pu, aia hoi, ua lohe houia aku no ke pohapoha mai o na poka, a no ia mea, ua aia koke ae o Gen. Huka, a hele aku e hoomakakiu, a i kona hoi ana mai, olaila akaaka mai la ia, a pane mai la i na alii koa o kona alo, " Aohe o kakou poe koa ma kahi a na pa e kani mai la o na kipi no kela, e ki ana no ia lakou iho iloko o ka poeleele, e like me ka lakou i hana'i ma Fea Oka." A nolaila, ua hiamoe hou iho no na mea a pau. Aka, ua nui no nae ka puiwa ana o na koa ma ia po. Ua hoikeia'ku no ia Gen. Makalelana na hana o ia po, a me na mea kaumaha hoi e hanaia'na ma ke ao ana ae.

KE KAUA NUI HOOKAHI.

                Ano la, ua hiki mai kakou i ke kaua nui hookahi i hooukaia mai ka wa mai i hooukaia'i o keia kaua. Oia ke kaua koko nui, a ikaika hookahi i hooukaia. Pela ka olelo hookahi a na'lii koa a pau. A e waihoia kona nui, a me ka ikaika o kona hooukaia'na, e na moolelo o keia kaua, ma ka aoao o ke kaua nui o Waialu. Aole he kaua i hooukaia ma Amelika Huipuia, i hiki ka nui ona kanaka i komo iloko o ke kaua maoli e like me keia. A aole no hoi he kaua i like me keia ka nui o ka make; a aole no hoi ke kaua i like me keia, ka lilo o na mea a pau i ko ai ka Akau, ma ka ikaika a me ke akamai wale no hoi o na Luna Koa. Mai ka wa kakahiaka nui, a hiki i ka wa ahiahi hau nui, ua ku mau aku na koa, aupuni imua o ka enemi, a e ku mau mai ana no hoi ka enemi, me ka emi hope ole aku, me na pu, na pu-