Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 56, 20 December 1862 — KA MOOLELO O LAIEIKAWAI. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

KA MOOLELO O LAIEIKAWAI.

MOKUNA Y. § IKE MAI LA KA AHA KANAKAj a pau o ke kahua mokomoko 1 ka oi ana o ka ikaika o Aiwohikupua, no ka make loa ana o ke kanaka ma ke pale wale ana no. Ia manawa, hele mai la kekahi puali o IhUainu, a olelo mai la ia.lhunnu pene!: 11 E Ihuanu e \ ke ike maopopo lea aku nei wau ano i keia manawa, aole e lanakila ana ko leakou aoao, a ma kuu ma-1 nao paa hoi, e lanat2a ana ka malihhu ma-j luna o kakou, no ka mea, ke ike maopopo aku j la no oe, ua make loa ko kakou kanaka i ka j welau wale no o ko iala lima, ahona a kui maoli aku kela, lele liilii. Nolaila, ke noi | aku nei au ia oe $ © hui ka aha, e pono ke hoopau ka mokomoko ana, a me kou aa ana aku i ka malihini, a nolaila, e hele oe a i ka { malihini, e lululima olua, a e haawi nku i j kou aloha iiooa i aloha pu ai olua me ka ike; aku o ka aha ua hoomoe a pau wale ke knua." Iloko o keia olelo, alaila, ua ho-aia ka inaioa wela o Ihuanu no keia oielo, me ka olelo aku, ■« E ko'u poekokua, mai maka'u oukou, mai hopohopo no ka make ana b kela kauaka 0 kakou vm ke pale ana i ka welau o kona iima, aole anei wau i hana pela i kekahi mau la mamua ae nei maanei ? A heaha la oukou 1 maka'u ai| a, nolaila, ke hai aku nei wau in oukou, i na i Wpo oukou no kela malihini, alaila, la» oukou mau maka i pukou ua lanakila

0 lhuanu, alaiia, e hoomanao oukou i kuu puupuil ia K'anikapiha, ka ai a ke kumu iao oleia ia oukou. No ka mea, ke ike nei wau, J«oIe e lanakila inai oia maluna o'u, no ka inea, ua kani ka pola o kuu malo i keia Ia. n A no olelo a Ihuanu, i aku kona māu hoa hui mokomoko, 41 Auhea oe? Ua pau ka makou olelo,*aohe hana i koe, kulia imua o ka ai a ke kumu a kakou 1 ao pu oleia mai īa makou, a ke olelo mai nei hoi oe, ua kani ka pola o ko malo, maiia o lanakila oe i ua malo ou." Alaila, nee aku la kona mau hoa mawaho o ka aha. la Ihuanu nae e olelo kaena ana ia ia iho imua okona mau hoa no kona lanakila maluna o Aiwohikupua, alaila, oi mai la o Aiwohikupua a kokoke iki ma ke aloo Ihuanu, upoipoi ae la oia i kona mau lima ma ka poohiwi, me he moa kane la'e hoomakaukau ana no ke kani ana, a olelo aku la oia ia Ihuanu, 44 E Ihuanu ? Kuiia i kui» piko a pololei i eha kauna kui." A lohe o Ihuanu i keia kaena a Aiwohikupua e kui, alaila, leha ae la na maka o Ihuanu a puni ka aha, ike aku la oia e hiiia inai ana kekahi keiki opiopio loa, alaila, olelo aku \ti o Ihuanu ia Aiwohikupua, 14 Aole na'u oo e kui, na keia wahi keiki e hiiia mai la, nana oe e kui, a oia kou hoa hakaka." A lohe o Aiwoiiikupua i keia olelo, he mea e kona ukiuki, ia nianawa, pii ae la ka ulao Aiwohikupua a puni ke kino. me he mea la ua hooluuia ike koko ona hipa keiki. Huli ae la oia a kupono hnua o ka nlm, a olelo aku la, " Owai keia kanaka i aa mai ai oia 1 ke keiki Kauai nei, nolaila, ke olelo nei wau i keia, he hiki i kuu Akua ke haawi mai ia'u e lauakila maluna o keia kanaka, a e hoolilo ae kuu Akua i ke poo o ko oukou ikaika i mea miliimli na kuu mau hoewaa."

Alaila, kukuli iho !a o Aiwohikupua a pu- j lo aku la i kona mau Akua j>enei: " E La- i nipipili, Lanioaka, Lanikahuliomealani, e Lono, e Hekilikaakaa, a me keia la, e ike mai oukou ia'u i ka ouko.it kama, ka oukou pua i koo ma ke ao nei, ma keia Ja, e haawi inai oukou i ka ikaika a pau maluna o ka oukou kama nei, e hiki no ia oukou ke hoohala i kana puupuu ma kona kui ana mai i ka oukou kama, h ke noi aku nei wau e haawi mai i ke poo o Iliuanu i kuu lima, i n»ea paani na ko'u mau hoewaa, i ike ai keia aiia u pau, ovyau ka lanakila maluna o keia kanaka i (okipoepoe oleia) Amene," (Amaima.) A pau kana pule ana, ku ae la o Aiwohikupua iiuna me ka maka ikaika a makaukau ao ka hoouka kaua, a ninau aku la ia Ihu-1 anu, "Ua makaukau anei oe e kui mai ia'u^ Olelo mai la o Ihuanu, " Aoleau e kui a£u ; ia oe, nau e kui mua mai ia'u." ' i A lohe ke kumu kui a Hiuanu i keia mau olelo, hele mai la a ma ka aoao o lhuanu, i mai la, " Ha\va\va oe e kuu haumana, i na e kena hou mai kela, alaila» e hoomaka oe e laii me kou ikaika a pau, no ka mea, o kona manawa e kena mai ai e kui, oia iho la no • ka hoomaka ana," a nolaila, ua pono keia ia Ihuanu. A pau ka laua kamailio ana, ninau hou aku la o Aiwohikupua ia Ihuanu, " Ua makaukau anei oe e kui mai ia'u ; i na he manao e kui, kui mai i kuu maka. M la manawa, e wāiho koke mai ana o Ihuanu i ka puupuu, hu ka maknni ma ka ! lina o Āiwohikupua, aole nse i ku, no ka mea, j ua alo o Aiwohikupua» oia ka mea i hala ai. | A hala ka puupuu a Iliuanu, e waiho koke ; ae ana o Aiwohikupua i kana puupuu, ku no '< i ka houpo, lfuia ma ke kua, ia manawa, kaikai ae la o Aiwohikupua i ke kanaka me ! kona lima, a kowali ae la ia ihuanu imua o ; ke onaina, a kiola 'aku la i waho o ka aha, a ! lanakila iho la o Aiwohikupua maluna o Ihu- ! anu, uwauwti aku la ka pihe nie ka huio ka aha i ka poe makaikai. . ! A make iho la o Ihuanu, hele mai la kona : mau hoa, e waiho an3, na mea hoi uana i ! olelo mai e liooki ka hakaka, me ka ninau | iho, u E Ihuanu! ua hiki anei i ko ai i ao oieia ia makou ke hoola ia oe, e hakaka hou me keia konaka ikaika lua ole ?" Oia ka olelo henehene a kona mau hoa* I ka lehulehu e lulumi ana no ka make o Ihuauu ko lakou Pukaua, a e uwe ana hoi, hele aku k o Aiwohikupua, a oki ae la i k& poo o Ihuunu, a me ka kau palau a Ihuanu,

a kiola aku la i kona mau hookele, oia ka i hooko hope loa ana o.kana pnle. A pau keia mau mea haalele o Aiwohikupua i ka aha, a hoi aku la a kau iiuna o na waa, a holo aku la, kui aku la ka lono o keia make a puni o Kohala, Hamakua, a puni o Hawaii. Holo aku ia lakou nei a kau i Honokaape, ma Waipio, mailaila akua wahoo Paauhau, nana ae la lakou e ku ana ka ea o ka lepo o uka, ninau alm ia o Aiwohikupua i kona Kuhina, " Heaha la kela lehulehu e paapu nei o uka ? He mokomoko no paha ? Ina he aha mokomok6 e Kele hou kaua e makaikai." Olelo aku la kona Kuhina, ' M Ua oki ia mauao ou, no ka mea, aole he huakai mokomoko ka kaua i hele mai nei. he huakai imi wahine ka kaua." I mai o Aiwohikupua i ke Kuhina, "Kaheaia aku na hookele, e hooponopono ae na waa a holo pololei aku i ke awa, i lohe aku hookoia ko keAlii makemake, a holo aku lakou a malala o ka palikahakai, ninau aku la i na wahine e kui opihi ana; " heaha kela lehulehu o uka ?" Hai mai la na waliine ia lakou, *' He aha hookuku mokomoko, a o ka mea oi o ka ikaika, aiaila, oia ke hoounaia e hele e kuikui me ke kanaka Kauai i hakaka mai nei me Oiuanu, a make mai nei ua o Ihuaau, oia ia pihe e uwa ala." A no keia mea, kena koke ae !a o Aiwohikupua e hekau na waa, a īele aku la o Aiwohikupaa, o kona Kuhina aku me na hookele elua, pii aku la lakou nei a hiki i ka aha mokomoko, »ia nae lakoa ina. kahi kaawaie īaai e naaa ana i ka aha. j Alaiia, hele mai ia kekihi kamaaina xoa j ko lakou nei wahi e noho ana* ninau aku la | o Aiwoliikupua i ka hana a ka aiia, haiia mai

la e like rae ka olelo a kela mau wahine ; i o)elo ai. Olelo aku la o Aiwohikupua i kahi kamaaina, u E hele oe a ole]o aku, owau kekahi e iealea me kela poe, aole nae e lealea me ka poe ikaika ole." I mai la ua %vahi kamaaina nei, " Hookahi no ikaika o keia aha o Haunaka, a oia ke hoounaia ana iikphaia, e hakaka me ke kanaka Kauai." , Plelo aku la o Aiwohikupua, " E hele koke oe, a olelo aku ia Haunaka e lealea maua." A hiki aku ua wahi kanaka kamaaina nei a halawai me Haunaka; a lohe o Haunaka i keia mau olelo, lulu iho la oia i kona mau lima, paipai ae la i ka umauma, keekeehi na wawae, a peahi mai la ia AiwoKikupua e hele aku iloko o ka aha,a hele aku la & Aiwohikupua. a wehe ae la i koiia kihe», a kaei ae la ma kona puhaka. Ia Aiwohikupua ma ka aha t olelo akn fa oia imua o Haunaka, * 4 Aole e eha ke keiki \ Kauai ia oe, he lala kamaheie no ka laau kt> [ikapali." | la manawa a Aiwohikupua e kamailio ana | no keia mau mea, kahea mai (a mawaho o ka aha he wahi kanaka i ike i ka hakaka ana a lAiwahikupua me ihuanu, *«E Haunaka, a

| me ka oukoa e pakeie \ keia kana-; ! ka. ua iike ka puupuu o keia kanaka me ka : | polola, hookahi 110 kui ia Ihuanu, hula pu ka; j puupiiu raa ke kua, a o ke kanaka no keia 1! make mai nei o Ihuanu." I la niauawa, laiau mai h o Haunaka i na | iima o Aiwiiliikiipua, a aloha mat ia oia, a o ■ ka pau no ia, hoaikahe laua, hui ka aiia. A! haalele lakou ia u~ahi, heie pu aku Ia o Ai-: woiiikupua ma me ke aJJtpoyoe a kaa k j |nia oa waa, a holo aku k 'm pae i Laupa*| *hodbse, i

MOKUNA VI. j I [Ma ka Mokuna V o keia Kaao, ua ike kakou ! ua hiki aku o Aiwohikupua uu\ Laupahoe- ■ j hoe; maanei e kainailio iki kakou no Hulu- • | maniani ka Makaula nana i ukali mai o ! Laieikawli, mai Kauai mai. ka mea i olelo I muaia ma ka helu mua o keia Kaao.] j KA LA A AIWOHIKUPUA MA I i haaiele ai ia Paauliau, ma Hamakua, i i ka hoi i mai ai a hiki i Laupa-1 j hoehoe, ua ike mua aku ka Makaula i j I na mea a |jau i kekahi ahiahi iho mamua o ! jko Aiwohikupua hiki ana ma Laupaho«hoe, ■ ■ a penei kona ike ana. I I ua ahiahi ia, mamua o ka napoo ana o' I ka ia, e noho ana ka Makaula ina ka puka o ; | ka hale, nana aku la oia i ke kuku ona opua i | ma ka nana ana i na ouli o ke ao, e like me ; ; ka mea mau i ka poe kilokilo mai ka \va ka- | | hiko mai a luki i keia manawa. | j 1 aku la ua Makaula nei, aHe waa Alii > { hoi keia e holo mai nei, he umikumamaiwa | kanaka, hookahi Alii Nui, he mau waa kau- ; lua nae." j Ia inanawa, puiwa koke ae la ka lehulehu e noho pu ana me ka Makaula, a nana aku |la aole he mau waa liolo mai; noiaila, ninau ; aku la ka poe me ia, " Auhea hoi ua waa au I i olelo mai nei he mau waa Alii." j Olelo aku ka Makaula, " Aole he mau waa ;mao!i, ina ka opua ka'u ike ana aku la,apo- 1 j po e ike kakou he waa Alii." j la po aao ae, mahope oka auina la, ike hou aku la oia i ke ku a ka punohu i ka moana, ma ka hoailona i ku ia Aiwohikupua e like me ka mea i maa iua Makauia nei. (E j liiee paha me ka ike ana i ke Kalaunu Moi o l kela Alii keia Alii ke hiki mai i o kakou nei, j | pela paha ka maopopo ana o ko Aiwohiku- i |pua punohu i ikeia e ua Makaula nei.) I A no ka ike ana o ka Makaula i keia hoai- 1 lona, ku ae la oia a hopu he wahi puaa, he moa lawa, o ka puawa, e hoomakaukau ana j no ka hiki mai o Aiwohikupua. j Ano keia hana aka Makaula, he mea haojhao loa ia i ko-lakou poe, me ka ninau aku, | u E hele ana oe e hoomakaukau nei keia ukana au ?" Hai mai la ka Makaula, "E lioomakaukau mua ana wau no ka hiki mai o kuu Alii o Aiwohikupua, oia kela mea a'u i olelo aku iai ia oukou i ke ahiahi nei, nolailo, eia oia ke holo mai nei i ka moana, nona kela kualau i ka moana, a me keia noe e uhi nei." A kokoke o Aiwohikupua ma i ke awa pae o Laupohoehoe, ia manawa ke kui ana o na hekiii he iwakalua, pili pu na kanaka o Hilo no keia mea, a i ka mao ana ae, ike aku la na mea a pau i keia kaulua e holo mai ana a jMie i ke awa, me ka puloulou Alii iluna o na waa, alaila, maopopo ae la ka wanana a ka Makaula. Ina waa e holo mai ana a pae, ku ana ka Makaula i fce awa, mai luna inai o Kaiwila-1 hilahi, hahau iho Ia ka Makaula i ka puaa ] imua o ke Alii, a pule aku la oia ma ka inoa i o na Akua o Aiwohikupun, a eia kana pule.! * l E Lanipipili, e Lanioaka, e Lanikahuiiomealani, e Lono, e Hekiiikaakaa, e Nakoloailani. Ena Akua o kuu Alii, kuu milimili, kuu ihi kapu, ka mea nana e kalua keia mau iwi. Ēia ka puaa, ka moa lawa, ka awa, he | makann, he mohai, he kanaenae i ke Alii na ! ka oakou kauwa nei, e ike i ka oukou kau- j wa ia Hulumaniani, homai he ola, i o!a nui,' ;i ola Im, a Lau i ka punneane, a kani koo, a ■ • palalauhala, a haumakaiole, amama, uanoa,! jlele wale aku Uu" j { lamanawa 9ke Alii e hoolohe ana i ka Ipule a ka Makaula, ike mai la. o Aiwphiku-: |pua, o kana Makaula keia, ua mokuraokua-j |hua ka manawa 0 ke Alii i ke aloha t kana ' : kauwa, no ka mea, ua loihi ka i.. nawa o ka ■ ; nalo ana, aele no hoi i ikeia ka 1 ;?>awa i'

nalo ai. A pau ana a ua Makaula nei, ke na koke ae ana o Aiwohikupaia i koaa Kuhina, " E haawi na makana a ka Alakaula m na Akoa." Leie koke aku ia ka Makaula a hopu i na wawae o ke Aiii, a kau iho la iiuna o ka a-i, a awe iho la; a o Aiwohikupua hoi, apoaku la ma na poohiwi o kana kauwa, a uwe he!u iiio la. A pa» ka uwe ninau iho ia ke Alii i katst kauwa» " Heaha kou mea I hiM maiai

a noho innei; a pohoa ka loīhi o Wou holo nnn." Hai aku )a ke kauwn e like me kn kakmi heluhelu ana ma na Hehiinua. Ia manawa a ka Makaula i olelo aku ai i ke AHi i na kuiuu a nie na kuleana o kona hele ana» a pau ia. Alaila, na ka Makuula ka nioau hope ia Aiwohikupua, aka hoi» ma ka paewaewa o ka ke Aiii olelo ana, me ka oleio aku, %< He huakai kaapuni kana." Walea iho la ke Alii me ka Makaula ia po hoomakaukau na waa, a holo aku la. Holo aku la lakou mai Laupahoehoe aku a liiki lakou i waho o Maknhanaioa, nana aku la ua wahi kanaka nei, (ka meai kapa'ui he Kuhina) i ka pio mai a ke anuenue i uku 0 Paliuli. Olelo aku la oia ike Alii» 44 E! auheaoe ? E nana oe i kela anuenue e pio inai la, aia īlaiia o Laieika\\-ai, ka mea a kaua e kii nei, a malaila no kahi i ioaa ai ia'u." Olelo aku la o Aiwohikupua, " Ke manao nei wau aple kela o Laieikawai, aole no nona kela anuenue, no ka mea, he mea mauno ia no na wahi ua a pau, he pio no ke anueaue. Nolaila, ke noi aku nei wau ia 00, e kali ka« ua a ikeia mai ka malie ana, a ikeia aku ka pio inai o ke anuenue iloko o ka manawa malie, alaila maopopo nona kela hoaiiona." A ma keia olelo a ke Alii, heknu ihola na waa o lakou i ke kai, piiaku ia oAiwohikupua me kona Kuhina a hiki i Kukululaumania, ma ke kauhale o na kamaaina, a noho | iho la malaila e kali arut no ka malie o ka ua. A hala na la eha malaila, haalele loa ka malie o Hilo, ike maopopoia aka la ke kalae ana mai o ka aina, a waiho wale mai o Panaewa. F ka eha o ka la, i ke kakahiaka nui, ala ae la o Aiwohikupua, a puka aku la mawaho o ka hale, aia hoi, e pio mai ana no ke anuenue i kahi a laua i ike mua ai, kakali loihi iho la ke Alii a hiki i ka puka ana o ka la, hoi aku la a kona Kuhina aia kela e hia« moe ana, hooala aku la, me ka i aku i ke Kuhina, "E! pono io paha kau e olelo noi, ia'u no kakahiaka poeleele, ala o aku nei no wau iwaho, ike aku nei no au, e pio mai ana ke anuenue i kahi no au i kuhikuhi ai ia'u, 1 ke kali mai la oo wau a puka ka la, aia no ke mau la ke anuenue, hoi mai la wau hoala aku nei ia oe." Olelo aku la ua wahi kanaka nei, " O Ka'u ia e olelo aku ana ia oe, e holo kakou, i na paha aia kakou i uka o Paliuli kahi i noho ai i keia mau la." la kakahiaka, haalele* lakou ia Makahanaloa, holo waho na waa o lakou, o Keaau ko awa. la holo ana o lakou a ahiahi, pae lakou i Keaau, nana aku la lakou e ku mai ana no na hale o Kauatfahia!u ma, e heenalu mai ana no hoi na kamaaina; a hiki lakou, mahaio mai la na kamaaina no Aiwohikupua e like me kona ano mau. Noho malinini iho la lakou ta Keaau, a ahiahi, kauoha mua iho la o Aiwohikupua i na hookele a me na hoewaa, e eoho malie a hoi mai iuua mai ka iaua huakai iiui wahine mai, oiai o lakou wale no. Ika napoo ana oka la, hopu aku o Aiwohikupua i kona aahu Ahiiula, a haawi aku la i kahi kanaka, a pii aku la. Pii aku la laua iloko o na ululaau loh>a, i ka hihia paa o ka nahelehele, me ka luhi, a hiki laua ma kahi e kokoke ana i Paliuli, lohe laua ika leo oka moa. 1 aku la kahi kanaka i ke Alii, " Kokoke puka kaua." Hoomau aku la no bua i ka pii a iohe hou iaua i ka leo o ka raoa, (o ka moa kualua ia.) Hoomau aku laua ika pii a hiki i ka malamalama loa ana. I aku la kahi kanaka ike Aiii, "£J puka kaua, aia ke kupunawahineo Lakikawai ke houlaulu mai la i na moa, e like me kana hana mau. M

IViiiau aku la o Aiwohikupua* ** Auhea ka •Huk?« ke Alii Wahine^ | ī }tt kahi kaiiaki, " Aia & puka lea aku jfc»tia i ~o ka mahiuaai nei ia t aiaila, ike [ niaopopo k>- ?tt aku ka &a!e, rt ; A maopopo i - A«wohikupua, ko kokoke ;inki o laoa i ioihau l wikawui, uoaoiaku jia oia © haawi mai kahi; <r>'ka i ka ahuula, |i paa iho ai o Aiwohiknpua ■'•» mea roa kona liima» a hiki i ko iaaa launa ai--. tuv ke Ali | wahine o Baliuli f A hala ka mahmaa-, ike aku la h ii ka

ha!e o Laieikawai, wa uhiia mai na hula melemele o ka 00, e like me ka olelo -a ke akua i ka Makania, ma ka hihio iluna o Kauwaiki. Ia Aiwohiknpua e nana ana i ka haleoke Alii Wahine o Paliul», he mea eke kahaha a nie ka hilahila, ja maoawa ka hoomaka ana o ko Aiwohikupoa kanaliia ana. A rjo ke kanalua i loaa ia Aiwohikupua, olelo aku oia i kona kokoolua, " Auhea oe, ua hele mai nei kaua me ka manao ikaika no kuu wahine, kuhi iho neiwau,he wahine a iohe mai i ke ao, aole ka ! i ike aku nei ka hana i ka iiaie o ke Alii Wahine, aole no ona lua, noiaila, ano e hoi kaua me ka launa ole." 1 mai h kona Kuhina, 44 He mea kupanaha, a hiki ku hoi kaua i ka hale o ko wahine, ka kaua mea i au inai nei i keia mau kai ewalu, eia ka hoi he koi kau e hoi, e hele no kaua a launa, aia mai ilaila ka nele a ine ka loaa; no ka inea, ina no paha ia e hooie mai, hoomano aku no. ua akaka no he waa naha i kooka ko kaua, ko ke kane." " Auhea oe?" Wahi a Aiwohikupua, " Aole e hiki ia kaua ke hele e halawai me ke Aiii Wahine, a aole no hoi e loaa; no ka mea, ke ike nei wau, ua ano e loa ka hale. L T a lawe mai nei au i ko'u ahuula, i makana e haawi aku ai i ke Aiii Wahine o I'aliuli nei } «aka, ke nana aku nei wau o ke pili iho la ia oka hale oke Alii; no ka mea, ua ite no oe, o keia mea he ahuula, aole ia e loaa i na mea e ae, i na Alii aimoku wale no e loaa'i, nolaiia, e hoi kaua." Oka hoi iho Ia no ia me ka launa ole.