Ka Nupepa Kuokoa, Volume II, Number 18, 2 May 1863 — KA MOOLELO O Na Manu o Hawaii nei. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

KA MOOLELO O Na Manu o Hawaii nei.

HELU 1.

Manu Moa.

He moolelo keia o na manu i hoopukaia i ka M. H. 1859, ma ka Halepai Katolika, e Z. Keauokalani, a no ka manaoia he nui no ka poe e makemake ana e heluhelu hou ia mea, nolaila ke noi ana mai a kekahi makamaka o makou e hoopuka hou ia mea. He man nunui ka Moa, a oi aku mamua o ka Pueo, elua kulana o ka Moa, he kioea kekahi, a he haa kekahi; he peke maikai kona nuku, a lou iki iho hoi, he mio maikai kona poo, a loihi maikai kona a-i, he ulaula kona nihoniho ka lepe luna, a he ula pupupu no hoi ko na Moa kane, a ua punohunohu kona hulu, he pokopoko kona hulu kikala, he [ ] maikai kona umauma, a lipilipi kona [ ], he hekeheke kona mau uha, ua huini kona mau kakala, a he loloa ponapona kona mau manamana, a meumeu lou no hoi kona mau maiuu. Ina he Moa haa, he peke kona mau wawae a o kona mau ano e ae, ua like no a like haa. Eono ano o ka nana ana i na Moa kane. 1. o ka Moa keokeo holookoa, ua kapaia oia [ wakea], a he lawa hoi. 2. o ka Moa [ puni], ua kapaia oia he "Alae." 3. o ka Moa eleele ula ma ka hulu kikala, a ma ka a-i, ua kapaia oia he "Alae hulu ula." 4. o ka Moa ulaula holookoa, a uuku na wa- [ ] e ae, ua kapaia oia he "Ulahiwa." 5. o ka Moa eleele hulu memele ma ke kika- [ ] me ka a-i, he "Puahau ia." 6. o ka [ ] hulu memele o ke kikala, a [ ] ka a-i, he "Nene ia." O na Moa kane ano maikai ke nana aku, ua kapaia lakou he "Lawa," a o na Moa maikai ole ke nana ia aku, he "auha ia," he mau hulu loihi elua ma ka puapua, oia hoi na hulu koo. He manu haaheo ka Moa ke nana ia aku, ma kona mau ano a pau, a ma kona hele ana hoi, a pela no kana o-o ana i kona wa e kani ai, ku pololei kona poo iluna, a kokoke e pau kona leo, alaila, pio aku la kona a-i ilalo; i ka wanaao e kani like no na Moa kane, a hoomaha, ua kapaia ia kani ana, "Moa kua kahi," a liuliu kani hou, ua kapaia ia kani hou ana, "Moa kualua," a pela aku no e kani mau ai, a me ka hoomaha mau no hoi, a olowalu ka Moa. He manu ai ka Moa ia mea aku ia mea aku e loaa ana ia ia ma ka helu ana o kona wawae, a me ka ike ana a kona mau maka, a kiko aku kona nuku.

O na Moa kinana, aole o lakou like me na Moa kane, aole he mau hulu koo ma ka puapua. aole hoi he mau kakala. he uuku kahi lepe ma ka lae, a he ol@loa no kekahi. He hulu hana ia ko ka Moa i kahili, oia na kahili o keia pae aina mamua. a pela no i keia wa.

Manu Pueo.

He nunui iki ka Pueo e like me ke kinana Moa, he ono no hoi kona io me he io Moa la. aole nae i ai nui ia ka Pueo e na mea a pau. O Kula aina ma Maui. oia ka ai i ka Pueo mamua, ua kaulana ka ono o ka Pueo ma ia aina, aole nae pela i keia wa. He manu puni lepo ka Pueo e like me ka Io, a o kona kani me he hawanawana la, penei, fi-o fi-o, aka, ina nae e hakaka oia, alaila he keu ke kani, keu keu. He nunui na ka maka o ka Pueo, hakahaka kona mau pepeiao, oioi kona nuku, a puipui pono no hoi, a pio huini kona welelau, a ua loloa kona maiuu, a ua lou wini no hoi, ua palaulau kona mau eheu. He maka ike ko ka Pueo i ka po, aole nalowale na lole a me na keiki Moa ia ia, e ai no ka Pueo ia mea aku ia mea aku e loaa ana ia ia, e like me ka Io. I mea e make ai ka Pueo, he mau laau pokopoko ia i kukuluia me he mau popoiwi la o ka pa, i mea e omau paaia ai ka upena, a ma kona waenakonu he kui oi a loihi iki, i mea e ku ai ka opu o ka Pueo, i kona manawa e poi iho ai i ka Moa paha, i ka lole paha i nakii puia me ke kui, i kapaia he olokaa, a me ia mea oia e make ai. O ka peheu kekahi mea e make ai, hana ke kano manu. hookahi laau loihi, he iwilei a oi aku paha kona loa, me na kaula eha i hamoia i ke kepeu, hoopaa ka laau a paa i lalo o ka lepo, a nakii i na kaula eha ma ke poo o ka laau malalo iho, a hoopaa i na welelau o na kaula me he ano pahu hae la mao a mao, aole nae hana paa loa i ke poo o na kaula, i hiki ai ke hemo mai a hauwili iho i na eheu o ka Pueo, a e nakii pu malalo i ka Moa malalo pono o ka pekeu, i mea nona e kii iho ai, a pela e make ai. O ka Pueo akamai i ka aihue i na keiki Moa, lele mai oia a ma kahi e, kau oia malaila, a ike oia i ka ohana Moa keiki me ka makuahine, alaila, hele maoli mai oia me he ano Moa la, a kuhihewa no na keiki Moa, a huipu no lakou me ia, alaila o kona manawa iho la no ia e hopu ai i na keiki Moa a lele iluna, a no kona akamai i ka aihue, nolaila, ua kapai i oia ke alii o na manu aihue. O ka Pueo. ka Io, a me ka Iwa, he like ko lakou ike, o Pueo a me Io, he like ka laua hana. o Io hoi a me Iwa, he like laua ma ka lele kauaheahe ana, i ka lewa ko iuiu o ka lani iluna lilo ; a o ka ka Pueo lele ana hoi, he upoipoi pinepine kana, nolaila, ua hoohalikeia ka poe wahine loeau i ke kuku kapa i ka wa kahiko e like me ia.

Manu Io.

O ka Io, oia ke alii o na manu, he manu nui ka Io ke nana'ku. ua like me ka Pueo, a me ka Moa. He ono kona io me he io Moa la, a me he io Pelehu la. He eleele kekahi manu Io, a he keokeo kekahi, a he haehuehu kekahi me he Pueo la, he opulepule kekahi, me he opule la ; aole like kona poo me ko ka Pueo, aka, ua like me ko kekahi poe manu e ae, a o kona nuku, ua like me ka nuku o ka Alala, aole loihi kona nuku, aole hoi pokole loa, aka, ua kikiwi no nae, ane like me ko ka Pueo, he nuku oi ko ka Io, a me ka ikaika. Aole loloa kona mau wawae e like me ko ka Nene, aole hoi i peke loa e like me ko ka Moa haa, aka, ua hekeheke maikai ia ke nana aku, he oolea kona mau maiuu, he huini loa, a me ka ikaika.

He manu lele ko iuiu ka lo@ i ka lewa lani, e lele malie no ia a nalowale iloko o na ao; nolaila, ua hoohalikeia ko kakou poe alii kiekie mamuli oia manu, e like me "Iolani" (Kamehameha IV. "Iolani," elua hoi ia mau hua, o Io a me lani: Eia ke ano, "Io lele iluna lilo," a o ka pili oia inoa. "Ke Alii mauna o na'lii a pau.'' oia ko kakou alii e noho nei, a o ka hua lani he mau inoa i kapaia no na'lii aimoku wale no. I ka ike ana aku i ka Io e Io e lele kauaheahe ana iluna i lilo, e haka pono mai ana oia i kana mau mea ai o lalo nei, e like me ka Moa, ka Iole, ka Amakihi, a pela aku. He manu no hoi i mahalo nuiia ka Io, no ke kiekie loa o ka lele ana, ma ka lewa ko iuiu, a me kona ike ana i na mea liilii o lalo nei, nolaila i kapaia'i "Ionuimama@aaumoku," eia ke ano, " Io o luna lilo." o (Iolani ia) ka Io nui e nana ana me kona mau maka i kela @@@ wahi keia wahi o ka aina,dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddxppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppppp Eia kona ar.o,' (ka lonuimalanaaumoku ia.) a. oia ka hooholo loa ana o ka inoa o ko k ikou Moi e noho nei penei, '• lolanikaionuimalanaaumoku," Ein kona ano : Ke alii maluna o na'iii a 'pau," oia'hoi " ke alii nona ke aupuni." 1 ka manawa e le!e ana ka 10. he mea e kona kauaheahe ana ; aneaneeiua hora kona kauaheahe ana pela, aka. ina oia e hoopanee aku i kona leie ana, he mea e ka maikai o kona kaha ana, ka huii ana iho. ka halo ana, a me ke kalena ana nku. a no ia anoo ka 10, nolaila, ua olelo mahaloia penei : " Kaha ka lo īka malie." Ina e loaa ka lo i ka makani, hooiuhe oia i kona mau eheu, aoie nae he lele wikiwiki e like me ka Pueo, a me ke Koae. 0 K*e kanl a ka 10, ua like me ka makani hoohoho o ka waha, ke opa ae i ka lehelehe lalo, a o ua makani la o ka waha i hoohoho* ia, he " fvio ia," a nolaila. ua kapaia kona :inoa mamuli o kana kani, he Io no'oko mai o fvio ; o ka 10, oia ka manu, a o ka fvio. oia ke kani a 10, nolaila, Io noioko mai o fvio. No ka mea e loaa ai keia manu. Hana ke kano manu i ka hapapa, oia hoi ka laau i hanaia me he kea la, hapala oia i ke kepau ma na amana o ua hapipa la, me ka .Moa paha i nakiiia malalo iho o ka huina o ka amana o ua hapapa la, a makaukau ia īnea. olaila, hookaawale ae ke kano manu ia ia ma kahi kaawale iki ae mai ka hapapa aku, ala- . ila, kaliea aku la ke kono manu i na Io ma ■ ke ano like loa o kana kani me ke kani a na 10, me k-. akamai loa ma ka hootivio ana, a 0 ke kani a ka 10, he hapa hawanawana hapa fvio. Ina akamai loa ke kanaka kono manu ma ka hoofivio ana. he mea lealea loa ia 1 ka pepeiao o na 10, e le-le-lo koke mai no lakou he nui wale, olioli lakou ke lohe ma ;ka lewa lani iluna lilo, ina elima mile a oi aku, a emi iho paha ko lakou kiekie mai kahi aku o ke kono manu, a e iho fi-fl-fivio like mai no lakou, me ke au io a ianei i kahi e kupono ai i ka mea nana i hea aku. 1 ka hiki ana o ka io i lalo nei, lele pololei iho !a kela maiuna o ka hapapa e hopu i ka Moa paha i nakiiia ma ua hapapa la, e holo koke aku ke kono manu me ka laau ma kona lima. a e hoani aku ma ka umauma o ka 10. e puliki koke mai no kela me kona mau maiuu i ua laau ia, a e owili ae ke kono manu me ka ikaika loa. i haihai ai na wawae o ka 10. ; Eia kekahi. E nakii ke kono manu ika lepa maluna o ka weielau o kekahi laau kiekie, a i ka ike ana o ka lo ia ia e kau ana maluna o kona laau, e haka pono no ka Io i ua lepa la, me he mea la e mahalo ana paha mo ke kapalili i ka makani, a me ka pulelo ana io a ianei, he mea lealea loa ia ia ia, a nanea keia i ua !epa la ; alaila, e iele malu aku no ke kono manu, me ka laau loihi ma kona lima, ī hapalaia raa ke poo i ke kepaua o ae malalo o ua io puni lepa nei, pipili ae la ka hulu i ke kepau i hamoia ma ke poo o ke kia, a e huki mai oia i ke kia i paa i ka manu, a pepehi aku ia ia, a pela e make ai, a he nui aku no na mea i koe, e hana ai ke kono manu, i mea e ioaa'i ka 10. He manu haiakau ka 10, aohe lala kan oie,; ua hoohahkeia ke kanaka mama i ka pii laau e iike me keia manu, he 10, aohe lala pili ole, a penei e akena ai oia no kona mama, " He > lo au, aohe lala pili ole." He manu aihue' ka Io ina keiki Moa, a nolaila, ua kapaia f kekahi inoa o na kanaka aihue mamuli o keia manu, " He lo poi Moa," oia hoi, he kanaka aihue. (Jolt i pau,)